Romelda Bozhani: Rrëfenjë vere me shkrimtarë e bija

In memoriam, Naum Prifti (1932-2023)

Kjo është histori sëndukësh. Me jetë njerëzish që i përkasin së shkuarës e më nuk janë parë. Me njerëz që jetojnë ende e në emër po të së shkuarës kërkohen, gjenden e i japin vulë dashurie kësaj bote të madhe. Sot e kësaj dite, ca këndej e ca andej. Domethënë, të parët janë endur mes Shqipërisë dhe botës, të dytët vazhdojnë të enden mes botës dhe Shqipërisë.

Si copëz e një jete të kaluar erdhi edhe Ela tek unë. Më shkroi, fillimisht, nga përtej Oqeanit Atlantik. Më kërkoi, më gjeti. Kishte përcjellë pa kthim të atin, Naum Priftin, i kishte hapur sëndukun dhe ashtu, pa bërë zhurmë, kishte filluar të ndërtonte jetën e tij.

Më erdhi ndër mend Marguerite Yourcenar, si përqasje. Pika e përbashkët me Elën: kurioziteti si formë e parë e njohjes. E para gërmoi në themele, ndërtoi jetën e një perandori të madh romak, Adrianit, e u bë shkrimtare. E dyta, shkoi deri në themele, bashkoi pjesët e jetës së atit shkrimtar dhe u bë përfundimisht bijë, për të ruajtur përjetë kujtimet e tij.

“Sot, në albumin e shtëpisë, gjeta një fotografi të babait, që ka dalë me ju. I përket vitit 2000. Mendova t’ju kontaktoja nëse e doni si kujtim. Me të mira, Rafaela”. Ja, kështu më shkruante. Unë e kisha harruar portretin i atij burri të butë, që mirësinë e gëzimin nuk ia fshihnin as syzet e trasha e me skelet të errët, siç më ishte shfaqur herën e fundit, as ikja nga atdheu, që, pashmangshmërisht, seç të jep një çehre tjetër. Ishim takuar në Tiranë, shumë vite më parë dhe përdorëm ca fjalë të përbashkëta, si: letërsi, libër, shkrime e kështu u puqëm me lehtësinë e dy njerëzve që s’takohen rastësisht. Ai, shkrimtari dhe unë, gazetarja, që e intervistonte. Ai me dhjetëra e qindra libra të lexuar e të shkruar, unë sapo merrja këmbët për një udhë të gjatë. Naumi jetonte në Amerikë atëherë. Domethënë, kalvarin me burokracinë, me spiunazhin, komunizmin, censurën dhe autocensurën, o e kishte kaluar, o e kishte bërë dordolec të jetës së vet. Qe bërë pjesë e shqiptarëve të Vatrës qysh në vitin 1992, ku u zgjodh më pas edhe Sekretar i saj. Më në fund, po fillonte një jetë të re, jetën e atit të tij Rafaelit, lënë përgjysmë atje, në tokën e largët. Por, njerëzori tek ai vazhdonte të ishte i përhershëm dhe i gjithëpushtetshëm. Arrinte të përqendrohej me përulësi edhe te unë, vajzukja, që më drejtohej me “ju” dhe m’i botonte me entuziazëm shkrimet në gazetat shqiptaro-amerikane të asokohe.

Në të vërtetë, ato gazeta, të botuara në gjuhën tonë në një tokë të huaj, kanë mbetur edhe sot e kësaj dite. Ndoshta ky është hendeku i madh, që i ndan nga shtypi shqiptar, botuar në mëmëdhe, ku gazetat vdesin dhe lindin brenda ditës, pa patur mundësi të krijojnë atë element pjekurie të domosdoshëm, që quhet traditë. Këtë reflektim e bëj sot; atëherë rrihja në të tjera gozhdë.

Kalojnë muaj distilimi. Tek-tuk, mesazhe e informacione nga veprimtaria postume e të atit. Pastaj, Ela, sërish si mesazh: “Përshëndetje nga Vlora, sot në Bibliotekën Kombëtare, në Tiranë, u çel ekspozita për një-vjetorin e babit. Të përqafoj”.

Befasi vere. Edhe unë ndodhesha në Vlorë. Takohemi? Patjetër! A mund të mos pranohet një kurorëzim i tillë?! Ajo nga Amerika, unë nga Italia, Vlora në mes, udhë-lidhëse, pistë vallëzimi ku kërcen nostalgjia, fushë ku lulëzojnë njohje e dashuri të reja. Ja, kështu, pykë në diell, mendja e një të malluari. Rastësisht, zgjedh si pikë takimi, një lokal me emrin “Bonopart”, që s’di pse e pagëzoj te “Napoleoni”. Më duket më familjar emri i atij burri, që në atdheun e vet është harruar me kohë e vakt, ndërsa në të timin, zbukuron tavanin dhe muret e një lokali, ashtu, kryelartë, i hipur mbi Marengon, kalin e tij guximtar, që, këtu, flokët ia merr një erë artistike.

Bënte vapë në Vlorë. E ndizte akoma më shumë betoni. “Përvëlimi është i pamëshirshëm, por dëshira jonë për t’u parë, mund të jetë edhe më e fortë”, sërish Ela. Kur e njoha më vonë, kuptova që ishte mësuar me të tilla nënshtresa mendimi. E gjithë vera ishte përqendruar në shëtitoren e re, të quajtur “Lungo Mare”, vulë e huaj emri, që s’jep vlera të vërteta, por vetëm fryrje e mendjemadhësi, kurorë me drita të ndezura në një kokë të shogët. Rruga e gjerë, e shtruar bukur, me viza të bardha, me ishuj qetësie, pa gropa varfërie. Trotuaret e zhveshura ndillnin diellin, stolat rokoko ndillnin njerëzit, palmat e pemët e reja vënë si ushtarë vetmitarë e vigjilentë në rrugë, përpara lokaleve dhe restoranteve, që natës i japin jetë. E kaluara dukej e lënë pas krahëve. Kjo frymëmarrje tjetër, prej vendi normal, të qetë, me qejfe të lehta, me njerëz të bukur, të shpie larg plumbave, luftës, mungesës së dritave, të ujit, vdekjes së një qyteti, agonisë së një atdheu, që, ne, për dreq, e kemi jetuar. Dhe kjo ishte pardje. Të shpinte edhe larg pluhurit e poteres së vinçave, makinave të betonit, llaçit, përplasjes së gurëve, zbrazjes së maleve, të viteve të shkuara, që të shpinin në Saharanë afrikane me pluhur të kuq e natë sterrë të zezë. Dhe kjo ishte dje.

Ndërsa sot, bregu i ri, ngjeshur nguc me atë të vjetrin, mbledh, dëfren, habit, çlodh e ngazëllen njerëz që Shqipërinë e kanë tokë e shtëpi, por edhe të tjerë që këtë tokë e ndiejnë tashmë si atdhe të dytë. Ata s’harrojnë, i kthejnë kryet herë-herë, duke e prekur shkarazi, duke ëndërruar frymëmarrjen e tij.

Thonë se i kthen dashuria, hija e të parëve, gjuha, thinjat e nënës, pengu i babës. Pritja e pafund e një motre, që të dërgon fotografi me pamje deti, me atë det që ti e le, që s’e ke më, që e ëndërron dhe e kujton me cepin e çdo shqise tënde; është kënga e sirenës, që duhet t’i rezistosh. Shkurt, kthimin e pashmangshëm, në këtë tokën tonë të pashmangshme, e kemi të siguruar edhe për ndonjë brez tjetër. Më vonë, s’dihet se si do t’i vejë halli kësaj forcës sonë të rëndesës. Po kjo i përket së ardhmes. Të tashmes i përket sërish ikja e dritave, që herë pas here na kthen në kaose të njohura. Jeta e një qyteti zvarritet. Vjen zëri i Elës. “Jam këtu.. s’ka drita….as kafe, por ka kasata, që të kujtojnë fëmijërinë…” Ngatërresë e rrëmujshme në morinë e heshtur të lokaleve, që dritat dhe llambushkat t’i premtojnë si shumësi argëtimi.

Vazhdon çasti ynë, që shtyhet sa te “Napoleoni” te “Korali”, te kjo rrugë e tek ai lokal dhe mbetet peng i ndonjë gjeneratori me zhurmë, si kafshë gllabëruese. Ne e durojmë me stoicizëm, si dikur, kur gjeneratori edhe na ngrohte. Atëherë kur mjaftoheshim të gjerbnim një kafe, pak nga pak, nga një mik në tjetrin, nga një bisedë në tjetrën.

Ela, i ngjet të atit. Flet me zë të shtruar, sikur tregon rrëfenja, nga ato që ka shkruar babai i saj tërë jetën. Teksa ha kasatën, mollëzat e kërcyera i kërcejnë edhe më shumë e zërit i shton ngjyrat lozonjare të gruas. Shkon me rrëfime, në mënyrë jo lineare, sa te xhaxhallarët amerikanë, nga Piteri, xhaxhai i saj i dashur, edhe ai studiues me zë i shqipes dhe shqiptarisë, aq edhe tek i ati, që, derisa vdiq, ndihej kolonjar e lushnjar. Sepse Divjaka dhe jeta e thjeshtë e priti kur partia vendosi ta dënonte, por shkrimtari, deri në fund, u ndie më i madh se aq; ishte ndier gjithkund si “një copë Shqipërie”.

Në takimin përkujtimor të vdekjes së Naumit, miqtë, krahas shkrimtarit, lëvduan edhe njeriun, se i qeshi buza ngado që shkoi. Krahas njeriut, lëvdojnë edhe shkrimtarin se i lëvroi pena në të gjitha fushat e mundshme: letërsi, gazetari, kritikë, studime, kinematografi, dramaturgji, përkthim.

Në dokumentarin “Amaneti i Naum Priftit” shfaqur pas vdekjes së tij, në emisionin “Profil” në “Euro News”, me të njëjtin zë si Ela, motra e saj e madhe, Julika, tregonte përrallën e “Pikës së Ujit”. Dhe buza i qeshte. Se i ati ka shkruar edhe dhjetëra përralla e libra për fëmijë, për bijat, për Cikon e Benin, një libër që s’ka mbetur i madh e i vogël pa e lexuar në kohë të tjera.

Miqtë e penës e quajnë “mjeshtër të prozës së shkurtër”. Ka shkruar për kombin, njeriun e ri, të vjetrin, “njeriun e shekullit të njëzetë”, njeriun e dobët, të fortë, me cene, pa cene, “njeriun midis dy kohësh”, domethënë, është përpjekur të njohë “njeriun e kësaj toke”, me gjithë dritëhijet e tij. Ka shkruar për heronjtë me krena e pa krena, për Skënderbeun, për mitet, legjendat e vjetra e të reja, siç është teatri dhe institucionet e tjera kulturore në kohë krizash, etj.

Një kritik letrar, e quan “kristal të vogël në gjerdanin e letërsisë shqipe” dhe ky kristal është përkthyer e ripërkthyer në disa gjuhë të huaja me abetaren e shqipes, libra për fëmijë, për të rritur e me traktatet e tij politiko-shoqërore.

Dikush që vjen nga thellësia e viteve, qan “shkrimtarin” e Divjakës, mësuesin e të thjeshtëve që i deshi aq shumë, lëvruesin e tregimeve për fshatin, gdhendësin e karaktereve, që marrin “erë fushe e mali”, përçuesin e humorit dhe ironisë së atyre që të mësojnë më mirë se kushdo tjetër të përditshmen, tokën, bukën.

Kineastët sjellin kontributin e tij edhe në kinematografinë shqiptare, atëherë kur filmi shqiptar prodhohej nga mjeshtër e luhej nga zotër. Skenarist i filmit “Kush vdes në këmbë”, nga një tregim i tij është marrë “Pylli i lirisë”, bashkë-skenarist i filmit “Era e ngrohtë e thellësive” etj. Në dramaturgji mund të përmenden: “Plumbat e shkronjave”, “Rrethimi i bardhë” që i kushtoi katër vjet riedukim, degdisur në fushat e kodrat e Shqipërisë, që ai i gdhendi më pas në veprat e tij. Këto janë disa nga punët, që e lidhën Naumin, jetë e mot, në mënyrë të pazgjidhshme, me miq e me kolegë artistë.

Ndërsa unë kujtoj edhe përkthyesin. Në kohë të vona, ka sjellë në shqip edhe ca perla të letërsisë botërore. Të famshmin “Princ i vogël” të Antoine de Saint-Exupéry, apo edhe një libër tjetër, që mua (ose jo vetëm mua, ku i dihet?!), më ka shpëtuar jetën dhe mendjen.

Atë kohë në botën e madhe bëhej luftë. Edhe në botën tonë të vogël, bëhej luftë. Ishte viti 1998. Një re e madhe, ngarkuar me zjarr e hekur, zvarritej shëmtuar qysh nga ’97-a, viti që rrënoi e bëri shkrumb e hi çdo cep Shqipërie. Anarkinë, armët, dhunën, rrugët me plumba, makinat plot me gangsterë, unë i mbyta në tri ditë, duke lexuar, mbyllur në kuvlinë time, “Gjigandi i madh i mirë” shkruar mjeshtërisht nga Roald Dahl e përkthyer po aq mjeshtërisht nga Naum Prifti. Këtë libër e deshëm shumë, ndoshta, sepse, GJMM-ja, ishte i vetmi gjigand, që mund t’u bënte ballë çapaçulëve, atyre që mbushnin cytas rrugët tona të shkatërruara. U jam mirënjohëse, sot e kësaj dite të dyve, shkrimtarit dhe përkthyesit, që luftën përtej ma shtynë edhe më përtej.

Diku, Naumi shkruante “për një lis të moçëm dhe të fortë“. Ndoshta në mendje i kishte hyrë tinëz hiperbola e hijes së lisit, hija e një shtylle, që ngjet me hijen e përbotshme që lë pas shkrimtari. Më shumë se njëqind librat e botuar në të gjallë, na tregojnë se Naumi ka shkruar për çdokënd që ka takuar. Ka qenë e mbushur me dashuri jeta e tij e gjatë; ka vrojtuar, vëzhguar, skicuar, mbushur me brumë njerëzor dhe i ka ngjizur në libra; me dashurinë e të tjerëve, atyre njerëzve që i hasi një çast dhe më s’i la, të të bijave, që sot e kësaj dite i plotësojnë një nga një amanetet. Ai i fundit ishte më i vështiri se donte t’i rrokte të gjitha dashuritë: “Ma digjni trupin dhe hirin ma hidhni, gjysmën në Shqipëri, gjysmën në Amerikë“. Tha këtë dhe me qetësi të madhe u bë gati për udhëtimin e fundit e të pakthim. Tashmë trupi i endet si ajër, si re, si erë deti a parfum thellësish. Ndërsa këmba do t’i zërë dhe veçanërisht në mendjen e zemrën e të bijave, të vetmit njerëz, që s’arritën dot ta ndajnë shkrimtarin nga njeriu. Kështu, thotë Ela dhe buzëqesh. Asnjë hije tek ajo. Ndoshta forca ia ka gjetur vendin dhembjes.

Mes dhembjes prindër-bij, nostalgjisë nuk i gjenden më rrënjët, i shihen vetëm degët dhe foleja e ngazëllimit për një jetë, që dikur ka qenë e jotja, po që sot është e bijve.

Në fund të fundit, diçka ka mbetur e paprekur: jeta jote është po ai xhep i vogël, që askush nuk e ka parë e vazhdon të mbetet i fshehtë. Aty ke futur gjithçka: edhe zemrën, edhe krahët e tu të prerë, edhe bijtë, edhe dashurinë që ke mbjellë e që e lë pas si farë që ka zënë. Kësaj i thonë të vdesësh bukur. Ndoshta, edhe ky është një amanet, nga ata të pathënët. Se jeta dhe vdekja janë art më vete e shkrimtarët na ndihin t’i lidhim si pika nevralgjike e universale. Ndaj i duam, ndaj dhe bëhen shtylla.

Një tjetër shtyllë ra sot. Një tjetër vdekje shkrimtari na prek, këtë verë, kur mendimi s’bindet e bymehet.

“Kadare, priti të vije ti, pastaj dha shpirt”, më shkruan një mik imi i vjetër. Ai e di që më pëlqejnë rrëfenjat me shkrimtarë. Përjetoj dhimbshëm fundin e një epoke. Funerale, nderime, çnderime, koha e ndarë më dysh, njerëzit që kujtojnë, njerëzit që përloten, njerëzit që harrojnë. Ngatërrohemi si përherë me vlerat, antivlerat dhe i nxehti s’ka lidhje. Mendjen na e koklavisin ca fije të padukshme, endur rrëmujshëm në një tezgjah të vjetër, hedhur pa kujdes në një cep të parëndësishëm të dhomës. Ne, muzetë, i ndërtojmë në kokë. Në majë të piramidës vazhdojmë të vendosim udhëheqës, diktatorë e luftënxitës dhe çuditemi kur bazat e shoqërisë shemben e na zënë poshtë. Edhe Kadare, mjeshtri i dritës në kohë skëterre, e mbylli rrethin e tij. Një tjetër bije i takon të hapë sëndukun e të atit e t’i ndërtojë jetën si kujtim të përjetshëm.

Unë, në shenjë zie për shkrimtarët, u lexoj e u rilexoj librat, edhe pse koha ime bashkohet me padurimin e dy fëmijëve apo me një ndjenjë të përjetshme faji, që shkronjat, si gjithmonë, triumfojnë mbi çdo gjë tjetër, që e lë pas dore. Bien pikiatë çastet nga qielli në tokë e ulen këmbëkryq mbi rërë, mbi gurë, mbi ca syze dielli të humbura s’dihet se ku, mbi librat e shumtë, si dikur në kohë përtace, kosha plehrash të mbushura cing me copëza qytetërimesh tretur keq, mbi fjalë të shqiptuara shtrembër, në mënyrë qesharake e patetike. Lëvrijnë në bark ca ndjenja, në dukje të harruara, që me kohë ti i thërret si të tjerët, si ata që s’i kanë jetuar, nuk i kanë prekur, por të kanë përfytyruar veç mish, gjak, rrahje pulsi dhe kaq.

Fund pushimesh. Në valixhe, lë një shtëpi, mbart një shtëpi tjetër. Ndjen që je bërë njësh me njerëzit, me mallin, detin. Por, çasti i fundit i përket qytetit. Në këtë orë, qyteti është i tejngopur me gjallëri. I sapozgjuar, zakonisht, është i plogësht, me diell, përton. Fillon të lëvizë më pas, nxehet nga afshi i vet, nga afshi i të tjerëve. Dielli s’kupton, si mospërfillja e atyre që jetojnë dhe e prekin qytetin çdo ditë. Ata të tjerët, të ardhurit, të largëtit, ngjeshin të shkuarën, të tashmen, të ardhmen në një pikë kafeje dhe e rrufisin si mendim i përqendruar në kokë. Kërkojnë miqtë: të vjetër e të rinj; humbasin në përfytyrime si do të kish qenë një jetë ndryshe, e paprerë nga thika e kohës, nga vula e çmendurisë kolektive. Pafuqia e peshkut që përpëlitet pa ujë, dhemb ende. Të gjitha këto, i përkasin nënshtresave, thellësisë. Qyteti, edhe atje poshtë, jeton, edhe pse, herë pas here, kërkon të degdiset. Fushave, maleve, në ato brigje të ngucura e të thepisura të një deti, që s’e gjen më veten në fantazinë njerëzore. Qyteti shkon gjetiu, qyteti përgjumet. Është natë.

https://www.facebook.com/100064755940971/posts/1143986134436574/?mibextid=rS40aB7S9Ucbxw6v