Mehmet Kraja: BALLAFAQIMET KOMB-FE NË KOSOVË
Pse gjatë gjithë shekullit XX identiteti fetar në Kosovë zhvilloi betejë të ashpër me identitetin kombëtar? Pse nuk arriti të përafrohej asnjëherë identiteti kombëtar shqiptar me identitetin fetar mysliman, pa e cenuar njëri-tjetrin? Pse Kosova kishte frikë dhe ende vazhdon të ketë frikë ta hapë dhe ta diskutojë pa paragjykime temën e fesë? Cilat janë pasojat e viteve ’90 në zhvillimet e sotme fetare në Kosovë?
(Nga libri “Identiteti kosovar”)
Shikuar nga aspekti historik gjërat rreth fesë në Kosovës dalin të qarta dhe i vetmi kontestim ka të bëjë me ambientin tonë shoqëror, i cili nuk pranon ose heziton të bëjë diskutime të hapura rreth raportit të fesë me lëvizjet politike ose të rolit të fesë për konsolidimin ose zhbërjen identitare. Në krijimin e kësaj klime jo të favorshme për diskutime konstruktive dhe të argumentuara kanë ndikuar shumë faktorë, por tre prej tyre duhet ndarë si më relevantët. I pari është faktori autentik, pra faktori shqiptar i Kosovës, i cili deri vonë nuk e vendosi fenë në kuadër të asnjë zhvillimi identitar, por më shumë e konsideroi si trashëgimi historike, ndonjëherë edhe si fatkeqësia e saj më e madhe. Më pas vjen faktori Serbi, Jugosllavi, ose faktori sllav, i cili çështjen fetare në Kosovë e deformoi ndjeshëm, duke e instrumentalizuar atë për problemet e pazgjidhura politike dhe të statusit të Kosovës. Dhe, i treti, faktori i Shqipëri komuniste, ose diktatoriale, e cila dogmatizmin e vet të kundrimit të çështjes së fesë, duke e shndërruar në nacional-komunizëm, e zgjeroi edhe në Kosovë.
Pra, si u sollën me fenë vetë shqiptarët e Kosovës dhe si e trajtuan atë përgjatë historisë së tyre më të re? Sikundër e kemi thënë edhe më herët, shkalla e islamizimit të popullsisë së Kosovës, që me pushtimet e para osmane ishte tepër e lartë dhe në periudhat e mëvonshme Kosova, si vilajet i Perandorisë osmane, paraqitet si njëra ndër zonat më të islamizuara, më të orientalizuara të Ballkanit. Për këtë arsye, që herët Kosova njohu një emancipim pothuajse integral otoman dhe, për pasojë, ishte pothuajse e përjashtuar nga lëvizjet kulturore shqiptare, veçmas të atyre të Rilindjes Kombëtare. Substancën shqiptare të Kosovës gjatë historisë së vonë e lënduan së tepërmi luftërat e pareshtura, asimilimi dhe shkombëtarizimi dhe, si rrjedhojë, shpërnguljet për në Turqi ose në viset e tjera të Perandorisë. Në këtë aspekt, u krijua situatë jotipike për shqiptarët e Kosovës pas largimit të Turqisë nga Ballkani dhe pas krijimit të shtetit shqiptar: pikërisht atëherë fillon një proces i ri i shkombëtarizimit të tyre dhe i mbitheksimit të identitetit fetar në dëm të identitetit kombëtar. Brenda një kohe të shkurtër shqiptarët e Kosovës bëhen turq dhe si turq ose u krijohen favore, ose dëbohen me dhunë për Turqi. Paradoksi: edhe përkundër shkallës së lartë të islamizimit dhe të orientalizimit, kosovarët paraqiten me identitet kombëtar më të qëndrueshëm në fund të shekullit XIX se në gjysmën e parë të shekullit XX. Shembull: Prizreni deri në ditët e sotme konsiderohet si qendër e frymës orientale në Kosovë dhe e minoritetit turk. Duket se i tillë është bërë në kohë krejt të vona, në gjysmën e parë të shekullit XX, sepse në fund të shekullit XIX (1894), shkrimtari serb Branisllav Nushiq, i cili nuk manifeston ndonjë konsideratë ndaj shqiptarëve, në librin e udhëpërshkrimeve “Nga Kosova deri në detin e kaltër” thotë shprehimisht se Prizreni, përveç pakicës serbe dhe arumune, shumicën dërmuese të popullsisë e ka shqiptare dhe se turq “nuk ka më shumë se dhjetë deri pesëmbëdhjetë shtëpi”. Situata do të ndryshojë rrënjësisht pas vitit 1913. Mbretëria jugosllave e favorizon shndërrimin e shqiptarëve në turq dhe më pas dëbimin e tyre për Turqi. Megjithatë, për shkak të këtyre shpërnguljeve, më 1948 Kosova numëron gjithsej 1.315 turq, ndërsa pesë vjet më vonë regjistrohen 259.535 pjesëtarë të kësaj kombësie në mbarë Jugosllavinë, ku besohet se Kosova merrte pjesë me një numër të konsiderueshëm të pjesëtarëve të kësaj kombësie.
Por, realisht, a duhet lidhur çështjen e fesë islame në Kosovë me minoritetin turk, pavarësisht se në çfarë numri ishte ky minoritet dhe si u manipulua politikisht nga ish-Jugosllavia? Po, sepse ai do të përbëjë bërthamën e frymës orientale, të ruajtjes së statusit identifikues komb-fe ose anasjelltas. Më anë tjetër, ky minoritet do të jetë kontingjent pararendës për shpërnguljet në Turqi, për intensifikimin e marrëdhënieve Jugosllavi-Turqi dhe për kompensimin e shpejtë të identitetit kombëtar të munguar ose të rrezikuar me identitetin fetar. E identifikuar me ikonografinë fetare, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, Turqia do të jetë e pranishme në Kosovë po aq sa Shqipëria: gjysmëhëna dhe ylli i flamurit turk, simbole të minoritetit turk në Kosovë, do të vihen në minaren e secilës xhami në Kosovë dhe Maqedoni, në porta oborresh dhe në gurë varresh, në qëndisma vajzash dhe në prikë nusesh, në ceremoni martesash dhe synetish, në lindje dhe vdekje. Duke qenë fe, turqizma në Kosovë gradualisht u bë kombësi.
Gjatë gjithë shekullit XX identiteti fetar në Kosovë do të zhvillojë betejë të ashpër me identitetin kombëtar, duke u përpjekur ta zëvendësojë ose ta kompensojë atë. Kjo betejë ka marrë konotacione të ndryshme, është transformuar, por vazhdon ende, edhe sot e kësaj dite. Në të shkuarën, kjo rrethanë nuk fliste për një harmoni ndërmjet këtyre dy identiteteve, por për një kundërshtim të njëri-tjetrit, deri në përjashtim. Identiteti turk ishte në harmoni me fenë islame në Kosovë, ndërsa identiteti shqiptar ishte në kundërshtim me të. Mbeti çështje e hapur edhe sot e kësaj dite se si mund të përafroheshin këto dy identitete, identiteti shqiptar dhe identiteti fetar mysliman, pa e cenuar njëri-tjetrin, pa i hyrë në hak njëri-tjetrin, pa e dëmtuar asnjërin. Përse të mos ndodhte kjo, përse në Kosovë kjo të duket e pamundur, kur tashmë nuk duket e pamundur as për një Turqi europiane? Mbase duket e pamundur për shkak të qëndrimit të Kosovës në kapërcyell, në tehun e ndarjes së civilizimeve, ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, aty ku ende zhvillohet një betejë, gjë që nuk është rast me Turqinë. Ajo është civilizim lindor, oriental, i konsoliduar dhe pranimi i saj në Europë nuk është çështje nëse Turqia do të ndryshojë kahen e vet civilizuese (e vetmja lëvizje e saj mund të ndodhë ndërmjet sekularizmit dhe fundamentalizmit), por do të jetë sprovë për shkallën e tolerancës evropiane, respektivisht e gatishmërisë së Europës konservative për t’u përfshirë në procesin kontradiktor të globalizimit. Me Kosovën çështja qëndron ndryshe. Kosova ende qëndron në një barkë që luhatet, madje edhe ndryshe nga Shqipëria, e cila tashmë ka bërë një hap vendimtar drejt Perëndimit. Kosova nuk po arrin të përkufizohet qartë, për shkak të historisë, për shkak të fesë, për shkak të identitetit të dyzuar, për shkak të paragjykimeve të vjetra dhe dilemave të reja, të cilat, asnjëra syresh, nuk arritën të bëhen mbisunduese, as si civilizim, as kulturë, as si politikë, as si identitet.
Dua të bëj këtu një retrospektivë, ndoshta pak të papërshtatshme, por për mua të domosdoshme, dhe të kthehem në vitet, kur për herë të parë e kam parë Kosovën, saktësisht në shtatorin e vitit 1971. Ajo që më ka bërë përshtypje, ka qenë shkalla e lartë e islamizmit dhe orientalizmit, që për mua, atëbotë, nuk kishte ndonjë dallim të madh. Unë isha lindur në Krajë, ku të dukej vetja sikur je i përfshirë në një ritual të përjetshëm paganizmi. Më anë tjetër, muranat e një kishe të vjetër i kishim pak përtej oborrit të shtëpisë, ndërsa im atë shkonte një herë në javë në xhami, në të cilën xhumanë e falnin tre veta: hoxha, im atë dhe njëfarë Xhaferi, kushëriri ynë, të cilit gruaja i kishte lindur vetëm vajza dhe prandaj shkonte në xhami, nuk dinte të falej, por vetëm lutej për një djalë. Pastaj kisha kryer gjimnazin në Ulqin, ku atëbotë kishte një përzierje të madhe identitetesh fetare dhe kombëtare: kishte katolikë shqiptarë që ishin bërë gjysmë-malazezë, kishte myslimanë shqiptarë që ishin bërë gjysmë-boshnjakë ose tamam boshnjakë, që për ne nuk kishin ndonjë dallim nga malazezët, sepse flitnin serbisht; por, mbi të gjitha, urrenim ulqinakët që flitnin shqip e serbisht përzier, kurse shkruanin vetëm serbisht, me një fjalë, që ishin në rrugë të shkombëtarizimit dhe humbjes së identitetit.
Në Kosovë, në dukje të parë, çështja nuk ishte kaq e ngatërruar. Megjithatë, ajo që më ka mbetur në mendje ishte pasioni i madh i njerëzve për fenë, numri i madh i atyre që agjëronin, përfshirë edhe kolegët e mi studentë, të cilët ditën e Bajramit iknin të gjithë nga fakulteti dhe nga konviktet. Referencat fetare në gjuhën e komunikimit të përditshëm ishin tepër të dendura, enorme: në çdo të dytën fjali të bashkëbiseduesit do të përmendej Allahu ose Kurani (Musafi). Gjithandej Kosovës dëgjoje emra fëmijësh të vegjël Naser, Arafat, së voni edhe Gadaf, që reflektonin një pietet të paparë ndaj raporteve të Titos me këta liderë arabë, ndonëse ndonjëri syresh, si Naseri bie fjala, dihej se ishte antishqiptar i tërbuar. Më anë tjetër, qëndrimi ndaj katolikëve, aq të paktë sa ishin në Kosovë, në përgjithësi ishte refuzues dhe ndryshonte rrënjësisht nga qëndrimi që mbahej ndaj tyre në anët tona. Ne bashkëjetonim me katolikët, ndërsa në Kosovë ende duhej të bisedohej për tolerancë elementare. Në katundet tona diheshin familjet me ndarje fetare, “të ndamë zjarmit”, siç thuhej, por që ende jetonin nën një kulm. Në Kosovë shumë vonë pata mësuar për të ashtuquajturit laramanë, që në të vërtetë ishin katolikë klandestinë, me shfaqje të jashtme myslimane dhe me jetë familjare katolike, krejtësisht të mbyllur. E kam pasur shumë të vështirë ta kuptoj këtë fenomen, sepse atëbotë nuk ma kapte mendja se ky “katolicizëm klandestin”, gjithsesi i rrallë, i referohej ambientit fanatik të Kosovës myslimane. Në të vërtetë, siç e kam kuptuar më vonë, laramanët në Kosovë nuk janë aspak të tillë, por janë katolikë, të cilët prej kohësh nuk kanë gjetur ambient të përshtatshëm shoqëror që të shfaqen me fenë e tyre të vërtetë.
E tillë ishte Kosova e fillimit të viteve ’70, që sapo kishte kaluar stadin e parë të emancipimit. Pikërisht këtu, në këtë kohë dhe në këtë fazë të emancipimit, ndërhyri Shqipëria. Kosova jashtëzakonisht konservative, e zhytur e tëra në ambientin e saj anadollak, tani kishte marrë pak arsimim kombëtar, i cili shpejt avancoi dhe e la dy hapa prapa fanatizmin fetar. Sikundër dihet, idetë e rilindësve do të gjejnë përshtatje të gjerë në Kosovë dhe do të absorbohen me një shpejtësi të madhe. Por, këto ide nacional-romantike, sikundër është e ditur, në Kosovë fillojnë të depërtojnë bashkë me ideologjinë marksiste-leniniste të Enver Hoxhës dhe të krejt Shqipërisë komuniste. Aty feja është e anatemuar, quhet e dëmshme për kombin, më pas ndalet plotësisht. Kosova çuditërisht krijoi një lloj aftësie të përvetësimit selektiv të këtyre ideve: e donte nacional-komunizmin e Enverit, por e donte edhe pronën private; i mbështeste idetë e Enverit, por për fenë dhe besimin i ruante konsideratat tradicionale. Kjo ndodhte me shtresat më të gjera të popullsisë. Atëherë, nga korpusi i ideve për fenë, të cilat filluan të vinin në Kosovë përmes propagandës dhe përmes literaturës, kosovarët e emancipuar filluan të merrnin atë që mund të ishte më e mira për rrethanat e tyre: nuk morën ateizmin, që e propagandonte Enveri, por morën indiferencën fetare, që ndonjëherë mund të ishte ateizëm i kamufluar, ndërsa herë të tjera teizëm gjithashtu i fshehur. Kjo indiferencë fetare i krijonte hapësirë Kosovës që të emancipohej më shpejt, por njëkohësisht ne shpëtonte edhe nga zhveshja morale, të cilin e sjell me vete ateizmi në një shoqëri të paemancipuar.
*
Viti 1981edhe në punë të fesë shënon një kthesë në Kosovë: nga ky vit dhe prapa, edhe në këtë çështje të Kosovës serish zë të përzihet Jugosllavia, respektivisht Serbia, duke e deformuar atë në masë të ndjeshme. Tashmë e kemi të njohur se zhbërja e elementit shqiptar në Kosovë, në Jugosllavi, por edhe më gjerë kishte zënë një vend të rëndësishëm në programin nacional serb. Njëra nga format e zhbërjes së identitetit kombëtar të shqiptarëve ishte favorizimi i fesë, respektivisht i krijimit të hapësirës së lirë dhe stimulimit të saj në dëm të identitetit kombëtar. Shqiptarët në përgjithësi, por shqiptarët e Kosovës në veçanti, nuk e kishin të harmonizuar interesin kombëtar me identitetin fetar, kështu që Serbia përgjatë gjithë shekullit XX gjeti mënyrë që përmes fesë ta dëmtonte interesin kombëtar të shqiptarëve. Pasi bëri prej tyre muhamedanë, turq, islamikë dhe nxiti shpërnguljen e tyre, radha ishte të hidhte në lojë kartën e fundit: fundamentalizmin islamik, për të cilin bota ende nuk kishte dëgjuar tamam, por Europa tashmë kishte krijuar një ndjeshmëri, qoftë edhe si preventivë të largët.
Sapo ndodhën demonstratat e vitit 1981, në televizionin shtetëror të Jugosllavisë dhe në mediet e shkruara gjithandej këtij shteti të madh u shfaqën pamje të vendbanimeve të Kosovës me minare, xhamia dhe hoxhë, pra një ambient tipik oriental. Që andej këto pamje u bartën shumë shpejt në mediet botërore, për të cilat të qenit shqiptar që kërkon të drejta kombëtare u ngatërrua shumë shpejt me të qenit mysliman që kërkon të drejta fetare. Sapo ndodhte diçka në Kosovë, ose pa ndodhur fare, pra me shkas dhe pa shkas, pamjet që duhej të ilustronin rrëfimin, komentin ose reportazhin ishin të gatshme: minarja, xhamia, hoxha. Me një propagandë intensive, në periudhën pas vitit 1981 e deri në luftën e vitit 1999, Serbia në mënyrë permanente u përpoq të deformonte identitetin e shqiptarëve të Kosovës, ta mbitheksonte te qenit e tyre myslimanë, madje duke hedhur edhe teza për lidhje të ngushta të lëvizjes nacionaliste shqiptare me fundamentalizmin islamik. Kjo propagandë bëri që në Kosovë njerëzit të ndiheshin shumë keq, veçmas klasa politike dhe intelektualët në përgjithësi. Ishte një propagandë shumë e trilluar, por tepër e vështirë që të demantohej. Vështirësia kishte të bënte me faktin se kosovarët, në masë të madhe, ishin myslimanë nga trashëgimia, se një numër syresh praktikonte ritet fetare myslimane, por në çështje kombëtare ata ishin thellësish mbifetarë. Kjo nuk akceprohej lehtë nga opinioni europian, madje as nga kancelaritë politike dhe diplomatike.
Kosovarët nuk patën rrugë tjetër, përveç se të futeshin në një betejë jotipike identitare me qëllime të pastra politike: të zmbrapsnin Serbinë me propagandën e saj agresive, duke sakrifikuar në këtë e sipër një dialog fetar normal dhe një diskutim përmbajtësor për fenë. Kosova kishte frikë ta hapte temën e fesë. Kosova nuk ishte e përgatitur ta hapte temën e fesë. Kosova i bishtnonte temës së fesë. Kosova kishte frike nga keqkuptimet rreth fesë. Kosova filloi t’i shikonte me refuzim të gjitha manifestimet fetare myslimane. Kosova filloi ta konsideronte si fatkeqësi përkatësinë e saj me shumicë myslimane. Kosova, e detyruar nga propaganda serbe dhe nga keqkuptimet e botës, filloi të kërkonte zgjidhje të panatyrshme për kohën e sotme, pra, t’i rikthehej një procesi, i cili për botën mbarë ishte tashmë proces i mbyllur, një proces historik që vështirë kthehej prapa. Nuk bëhej fjalë për ridimensionimin e fesë, bëhej fjalë për refuzimin e saj në emër të një ideali politik. Nja dhjetë mijë të rinj, gjatë viteve ’90, që shkonin në oborrin e vogël të Kishës së Shën Ndout në lagjen “Ulpiana” të Prishtinës natën e Krishtlindjeve nuk shkonin për të konfirmuar konvertimin e tyre eventual në katolicizëm, siç mund të jetë marrë gabimisht nga administratorët e kishës, por thjesht për një refuzim kategorik të imazhit të politizuar mysliman, respektivisht për ndërtimin e një imazhi tashmë të lënduar perëndimor.
Natyrisht që ky ishte një deformim, ishte një dhunë që ushtrohej mbi vetëdijen e të rinjve të Kosovës. Ata nuk kishin përse instrumentalizoheshin deri në këtë shkallë dhe kjo nuk kishte të bënte me bindjen e tyre, por më shumë me nacionalizmin kosovar, i cili ishte konfuz në manifestimin e tij të jashtëm: nuk i kishte caktuar prioritetet, por tërhiqej “për hunde” nga propaganda serbe dhe nga refuzimi arrogant i Europës. Ishte ky refuzim njëshekullor, që pikërisht Europa ua kishte bërë shqiptarëve dhe një pjesë e inteligjencies së saj tashmë e kishte krijuar bindjen se, meqë Europa nuk ndryshonte qëndrim, duhej që shqiptarët t’i përshtateshin paragjykimeve të saj. Që në fillim të shekullit XX, i brengosur me zhvillimet e pafavorshme në Europë rreth shqiptarëve, Konica u propozonte bashkëkombësve të vet të konvertoheshin në të krishterë. Kjo ide u përvijua gjatë tërë shekullit XX ndër një numër intelektualësh shqiptarë, të cilët, për shkak të ndjeshmërisë, nuk e artikuluan krejt qartë, por e menduan më shumë se një herë. Kosova e viteve ’90, e përballur me dhunën serbe dhe me indiferencën perëndimore, pothuajse u fut në një klimë të tillë, e nxitur edhe nga pikëpamjet konfuze të liderit të saj, Ibrahim Rugovës. Natyrisht që kjo ishte një lëvizje johistorike, e tillë që më vonë do të sillte pasoja të pashmangshme për Kosovën. Në vitet ’90, për shkak të nacionalizmit, ose më mirë thënë të kundërvënies ndaj Serbisë, një pjesë të madh të Kosovës mund ta bëje katolike, nëse dikush shprehimisht e vendoste një kusht të tillë për t’u çliruar nga Serbia. Kjo nuk diskutohej. Po pastaj çfarë do të bëje me këta njerëz, ku do ta çoje katolicizmin e tyre të trilluar, çfarë zgjidhje mund të ofroje?
Ky ishte një deformimet, ishte një gjendje e përkohshme dhe njëkohësisht e panatyrshme në identitetin fetar të Kosovës. Po të kishte lider me vizion politik, në aventurën e fesë Kosova nuk kishte përse të hynte, sepse është një terren dhe një klimë ku zakonisht mbjell shi e korr furtunë. Në këtë ngushticë nuk kishte përse tregonte shpirtngushtësi as Perëndimi, sepse shqiptarët, veçmas pas vitit 1990, i kishin përcaktuar qartë kahet e lëvizjes së tyre politike dhe civilizuese. Dyshimi nuk kishte bazë tjetër, përveç propagandës serbe dhe skepticizmit cinik europian, respektivisht fundamentalizmit të krishterë, i cili as që merrej me dilemat fetare të shqiptarëve, por zhvillonte teoritë e veta paragjykuese dhe recidiviste. Në të vërtetë, ky paragjykim, njësoj si propaganda serbe, gjente një mbështetje në pamjen e jashtme të Kosovës, e cila në disa pika pa mëdyshje që krijonte asociacion oriental; sikundër edhe në faktin historik, të pamundur që të ndryshohet, se mbi 98% e shqiptarëve të Kosovës ishin të përkatësisë fetare myslimane. Në këtë kohë dukej se në Perëndim të paktë ishin ata që fenë në Kosovë e trajtonin në nivel historik, pra vetëm si një e kaluar historike, e cila mund të kishte disa refleksione aktuale, por nuk përcaktonte identitetin e kosovarëve. Historikisht shumica e kosovarëve ishin të besimi mysliman dhe ata nuk mund ta mohonin këtë, por aktualisht shumica syresh me sukses të jashtëzakonshëm e kishin mënjanuar fenë nga përbërësit identitarë, ta zëmë, ndryshe nga myslimanët e Bosnjës, të cilët fenë e kishin bërë esencë të identitetit. Shqiptarët e Kosovës, për një kohë fare të shkurtër, gjatë periudhës së vetëdijesimit të përgjithshëm (vitet ’60-’70 e më tej) kishin ç’orientalizuar pothuajse në tërësi emrat individualë, duke kultivuar gati me fanatizëm burimin e tyre iliro-shqiptar, ndonjëherë, madje, duke bërë edhe tejkalime të papërshtatshme gjuhësore dhe onomastike. Ata, gjithashtu, në njëfarë mase, ishin përpjekur ose vetvetishëm kishin ndryshuar mënyrën e jetës. Ata tashmë kishin futur në jetën e tyre pothuajse në tërësi manire evropiane dhe vetëm në disa përbërës zakonor kishin ruajtur elemente të trashëgimisë orientale.
Të gjitha këto kosovarët i bënë pa ndihmën e pushtetit, ose, thënë më mirë, duke pasur kundër vetes shtetin e fuqishëm, i cili tashmë botërisht ishte i interesuar që procesi i deorientalizimit të shqiptarëve të mbetur nën sundimin e tij ose të ndërpritej, ose të ngadalësohej sa më shumë. Nga programi nacional serb orientalizmi tashmë ishte identifikuar si rrezikues potencial i identitetit shqiptar, krahas faktit që ai ishte terren i përshtatshëm për mbajtjen e shqiptarëve në injorancë të thellë, pra larg procesit të emancipimit dhe të vetëdijesimit kombëtar. Sikundër që tashmë e kemi shpjeguar, procesi i ç’orientalizimit të shqiptarëve të Kosovës dhe Maqedonisë (të ish-vilajetit të Kosovës) as që kishte filluar ndonjëherë. Përkundrazi, përgjatë gjithë kohës së sundimit të Jugosllavisë mbretërore dhe Jugosllavisë komuniste ai ishte stimuluar në të gjitha format që të avanconte sa më shumë, ose së paku të mbetej i konservuar. Në të vërtetë, ashtu sikundër e kemi shpjeguar tashmë, në krahasim me viset e Shqipërisë londineze, për shkak të pozitës gjeografike dhe të faktorëve të tjerë historiko-politikë, ish-vilajeti i Kosovës mund të thuhet se kishte përjetuar një shkallë më të lartë të islamizimit dhe orientalizimit. Por nuk ishte vetëm ky faktor që iu dha pamje të ndryshme këtyre viseve nga pjesa tjetër e Ballkanit Perëndimor dhe Europës Juglindore. Në fillim të shekullit XX pamje orientale kishte një pjesë e madhe e Greqisë dhe Bullgarisë, Serbia jugore dhe tërë Maqedonia dhe Shqipëria, pastaj Sanxhaku dhe pjesa më e madhe e Bosnjës. Në të gjitha këto vende, pas daljes nga Turqia, paralelisht me konsolidimin e shtetit, filloi një proces i shpejtë i deorientalizimit, ose i evropianizimit. Është kjo koha kur Konica i mësonte shqiptarët e Shqipërisë si të visheshin dhe si të silleshin, në mënyrë që të kishin pamje sa më të kultivuar evropiane. Me shqiptarët e ish-vilajetit të Kosovës ndodhi krejtësisht ndryshe. Të përfshirë në mbretërinë jugosllave, tek ata ndodhën procese krejtësisht të kundërta me çdo proces normal: u shkëputën lidhjet me Shqipërinë, u ndërpre komunikimi i ndërvetshëm, u ndal procesi i emancipimit, i vetëdijesimit kombëtar. E vetmja gjë që iu la në dispozicion ishte feja. Madje edhe organizmi politik i shqiptarëve në mbretërinë jugosllave për një kohë u lejua të bëhej mbi baza fetare. Pas Luftës së Dytë Botërore vazhdoi pothuajse i njëjti avaz: shqiptarëve u jepeshin me pikatore të gjitha të drejtat e tjera, vetëm në punë të fesë të drejtat i kishin me bollëk.