Wislawa Szymborska: Poeti dhe bota

Thonë se në një fjalim më e vështira është fjalia e parë. Pra, tashmë e kam atë pas vetes… Por ma do mendja, se edhe fjalitë pasuese, e treta, e gjashta, e dhjeta do të jenë të vështira, sepse më duhet të flas për poezinë. Mbi këtë temë flas rrallë, pothuajse fare. Dhe gjithmonë më ka shoqëruar bindja se nuk e kryej dhe aq mirë këtë gjë. Prandaj fjalimi im nuk do të jetë shumë i gjatë. Ç’do gjë jo e arrirë durohet më lehtësisht, kur jepet me doza të vogla.

Poeti i sotëm është skeptik dhe dyshues, bile – apo ndoshta mbi të gjitha – edhe ndaj vetvetes. Bën të ditur publikisht fare pa dëshirë, se është poet – sikur t’i vinte paksa turp për këtë. Por në epokën tonë të zhurmët, nga të tjerët pranohen shumë më lehtë të metat personale, sidomos kur paraqiten me bujë, ndërsa shumë më vështirë të mirat, sepse janë të fshehura më thellë dhe jo plotësisht, bile edhe në vetvete, ekziston besimi tek to… Në anketa të ndryshme apo në biseda me njerëz të rastit, kur poeti medoemos duhet të cilësojë me çfarë merret, ai shprehet në përgjithësi “shkrimtar”, ose përmend emrin e ndonjë pune tjetër shtesë. Informacioni, se kanë të bëjnë me një poet, pranohet nga zyrtarët apo nga pasagjerët në autobus me një lloj mosbesimi të lehtë dhe shqetësim. Ma do mendja se edhe filozofi paraqet probleme të ngjashme. Por ai gjendet në një situatë më të rehatshme, sepse zakonisht ka mundësi ta zbukurojë profesionin e tij me ndonjë titull shkencor. Profesor filozofie – kjo tingëllon me më shumë peshë.

Siç dihet, nuk k profesorë poezie. Kjo do të thoshte, se do kishim të bënim me një sipërmarrje që kërkon studime të specializuara, dhënie të rregullt të provimeve, përgatitje disertacionesh teorike të pajisura me bibliografi dhe shënime, e së fundi ceremoni marrje diplomash. Duke shkuar më tej, kjo do të thoshte se për t’u bërë poet, nuk do të mjaftonin copëza letrash të mbuluara qoftë edhe me vargje nga më të mrekullueshmet – i domosdoshëm, dhe kjo mbi të gjitha, do të ishte një dokument i vulosur. Le të kujtojmë, se pikërisht mbi këtë bazë u dënua me mërgim “krenaria” e poezisë ruse, nobelisti i mëvonshëm Josif Brodski. U cilësua si “parazi”, sepse nuk kishte dëshmi zyrtare, e cila i lejonte të ishte poet.

Para disa vitesh pata nderin dhe gëzimin ta njihja Atë personalisht. Vura re se vetëm Ai, midis të gjithë poetëve që njoh, pëlqente ta quante veten “poet”, dhe shqiptonte këtë fjalë pa ndonjë kundërshtim të brendshëm, bile me një liri provokuese. Mendoj se kjo i ndodhte për shkak të kujtimit të poshtërimit brutal që ai njohu në rininë e vet.

Në vende më të lumtura, ku dinjiteti njerëzor nuk përshkelet me kaq lehtësi, poetët natyrisht dëshirojnë të botohen, lexohen dhe kuptohen, por nuk bëjnë asgjë ose ndoshta bëjnë shumë pak për t’u dalluar nga njerëzit e tjerë. Dhe të mendosh, se jo shumë kohë më parë, në dekadat e para të shekullit tonë, poetët pëlqenin të tërhiqnin vëmendjen me veshjet e pazakonta apo me sjelljet e tyre ekscentrike. Por gjithmonë ishte kjo një shfaqje për publikun. Vinte një moment kur poeti mbyllte derën pas vetes, flakte në qoshe pelerinën, xhingla-minglat e të gjithë aksesorët e tjerë poetikë dhe qëndronte në qetësi, duke pritur vetveten mbi faqen akoma të pashkruar të letrës. Sepse në të vërtetë vetëm kjo vlen.

Ja diçka karakteristike. Prodhohen vazhdimish shumë filma biografikë për shkencëtarë ose artistë të mëdhenj. Regjisorët me ambicje më të thella i vënë vetes si qëllim paraqitjen në mënyrë të besueshme të procesit krijues, apo çoi në lindjen e veprave më të shquara të artit. Deri diku me njëfarë suksesi mund të paraqitet puna e disa shkencëtarëve: laboratorët, pajisje të ndryshme, mekanizma të vënë në lëvizje për njëfarë kohe janë në gjendje të përqendrojnë vëmendjen e shikuesve. Pastaj, dramatike janë momentet e pasigurisë, nëse eksperimenti, që vetëm pas një modifikimi të vogël po përsëritet për të njëëmijtën herë, do të sjellë suksesin e shumëpritur. Panoramikë mund të jenë filmat për piktorët – mund të paraqiten me hollësi të gjitha fazat e lindjes së tablosë, nga vija fillestare deri në penelatën e fundit. Filmat për kompozitorët i mbush muzika – qysh prej notave të para, që krijuesi i dëgjon në vetvete, deri në pjekurinë e veprës së shkruar për instrumente. E gjitha kjo vazhdon të jetë naïve dhe asgjë të re nuk shpreh mbi atë gjendjen e çuditshme të shpirtit, të quajtur në gjuhën e përditshme frymëzim, por ana kemi ç’të shikojmë dhe dëgjojmë.

Më keq është me poetët. Puna e tyre është deri në pafundësi e mërzitshme dhe jofotozhenike. Një njeri ulur pranë tavolinës, ose shtrirë në kanape e ka ngulur shikimin në mur apo në tavan, kohë pas kohe shkruan shtatë vargje, njërin prej të cilëve e shuan pas një çerek ore, e kështu përsëri kalon një orë, gjatë së cilës nuk ndodh asgjë… Cili shikues do të duronte diçka të tillë?

Përmenda më lart frymëzimin. Pyetjes, se çfarë është ai, nëse është diçka, poetët e sotëm i përgjigjen disi shkarazi. Dhe kjo jo për faktin se asnjëherë nuk e kanë ndjerë forcën dobiprurëse të atij impulsi të brendshëm. Shkaku fshihet diku tjetër. Nuk është e lehtë t’i shpjegosh dikujt diçka, që as vetë nuk arrin ta kuptosh.

Unë gjithashtu, kur më pyesin për këtë, e anashkaloj thelbin e çështjes. Por megjithatë përgjigjem: frymëzimi nuk është privilegj vetëm i poetëve apo artistëve në përgjithësi. Është, ka qenë dhe do të jetë gjithmonë një grup i caktuar njerëzish, të cilët i viziton frymëzimi. Janë këta të gjithë ata, që me vetëdije e zgjedhin punën e tyre dhe e kryejnë atë me dashuri e imagjinatë. Ka të tillë mjekë, pedagogë, kopshtarë, njerëz të qindra profesioneve të tjera. Puna e tyre mund të kthehet në një aventurë të përjetuar pambarimisht, por vetëm nëse do të jenë në gjendje të gjejnë aty gjithmonë diçka të re. Megjithë vështirësitë, humbjet, interesimi i tyre nuk ftohet. Nga çdo çështje e zgjidhur merr krahë një tufë me pyetje të reja. Frymëzimi, çfarëdo qoftë ai, lind nga e përsëritura pambarimisht “nuk e di”.

Njerëzit e tillë numërohen me gishta. Shumica e banorëve të këtij planeti punon për të siguruar mjetet e mbijetesës, punon, sepse duhet të punojë. Dhe nuk janë ata që e zgjedhin me pasion punën e vet, janë rrethanat e jetës që zgjedhin me posion punën e vet, janë rrethanat e jetës që zgjedhin për ta. Puna e papëlqyer, puna që mërzit, puna e vlerësuar vetëm për faktin se në këtë formë nuk është e mundshme për të gjithë – ky është një nga mundimet më të rënda njerëzore. Dhe zor se shekujt e ardhshëm do të sjellin ndonjë ndryshim të lumtur në mes.

Më lejohet pra të them, se edhe pse jua mora poetëve monopolin mbi frymëzimin, megjithatë po i fus ata në grupin e vogël të të zgjedhurve të fatit.

Këtu tek dëgjuesit mund të lindin dyshime. Xhelatë të shumëllojshëm, diktatorë, fanatikë, demagogë, që luftojnë për pushtet duke thirrur zhurmueshëm parulla të ndryshme, gjithashtu e pëlqejnë punën e tyre dhe e kryejnë atë me vendosmëri e shkathtësi. Po e drejtë, por ama ata “dinë“ sesi. Dinë dhe ajo çka dinë iu mjafton përgjithmonë. Nuk janë kuriozë për asgjë më tepër mbi këtë, sepse kjo mund të dobësonte forcën e argumenteve të tyre. Dhe ç’do dituri, e cila nuk nxjerr nga vetvetja pyetje të reja, vyshket brenda një kohe të shkurtër, humbet ngrohtësinë jetëdhënëse. Bile siç dihet mirë nga historia e vjetër dhe ajo e re, në rastet më ekstreme mund të kthehet në një kërcënim vdekjeprurës për shoqëritë.

Prandaj jashtëzakonisht vlerësoj tre fjalë të vogla: “nuk e di”. Të vogla por me krahë të fuqishëm. Zgjerojnë jetën tonëë në horizonte, që i mbartim në vetvete, në hapësira, në të cilat gjendet e varur Toka jonë e dobët. Sikur Isak Njutoni të mos thoshte “nuk e di”, mollët mund të binin përpara syve të tij si breshër dhe ai, në rastin më të mirë, vetëm do të përkulej për t’i mbledhur e ngrënë ato me kënaqësi. Sikur bashkëkombësja ime, Maria Skodowska-Curie, të mos thoshte “nuk e di”, mesiguri do të bëhej një mësuese e thjeshtë kimie për zonjushat e sferave të larta dhe në këtë kimie për zonjushat e sferave të larta dhe në këtë punë – sidoqoftë fisnike – do t’i rridhte e gjithë jeta. Por vazhdimisht përsëriste “nuk e di” dhe pikërisht këto fjalë e sollën atë dy herë këtu në Stokholm, ku njerëzit me shpirt jo të qetë e përjetësisht kërkues vlerësohen me çmimin Nobel.

Poeti gjithashtu nëse është poet i vërtetë, vazhdimisht duhet të përsërisë në vetvete “nuk e di”. Në ç’do krijim përpiqet të gjejë një përgjigje, por sa vë pikën në fund të fjalisë, fillon ta gërryejë dyshimi, fillon të kuptojë se kjo është një përgjigje e përkohshme dhe absolutisht e pamjaftueshme. Prandaj e provon përsëri, pastaj edhe një herë tjetër, dhe më pas këto prova të moskënaqësisë së tij prej vetvetes, historianët e letërsisë i mbledhin së bashku, duke i quajtur “vepër e tij”…

Nganjëherë ëndërroj për situata të pamundura për t’u realizuar. Me një lloj impertinence përfytyroj për shembull, se kam mundësi të bisedoj me Ekljeziastin, autorin e njërit prej vajeve më prekës mbi vlerën e mjerë të çdo akti njerëzor. Do t’i përulesha thellë, sepse – të paktën për mua – ky është një nga poetët më të rëndësishëm. Por më pas do ta kapja për dore. “Asgjë të re në këtë diell” – ke shkruar o Eklezjast. Por Ti vetë u linde i ri nën këtë diell. Poema që ke shkruar, gjithashtu është e re, sepse askush përpara Teje nuk e shkroi. Dhe të rinj nën diell janë lexuesit e tu, se ata që lindën më përpara nuk mund ta lexonin poemën tënde. Dhe i ri është qiparisi, nën hijen e të cilit je ulur, se nuk ka qenë këtu që nga fillimi i botës. Me siguri i dha atij jetë një qiparis tjetër, i ngjashëm e megjithatë tjetër nga ai i Yti. E mbi të gjitha do doja të të pyesja o Eklezjast, çfarë të reje nën diell mendon tani të shkruar. Mos ndoshta diçka me të cilën do të plotësosh mendimet e tua, apo vallë ke dëshirë disave prej tyre t’iu kundëvihesh? Në poemën tënde të mëparshme vure re edhe gëzimin – ç’rëndësi ka, se është kalimtar? Ndoshta për të do të jetë poema Jote e re nën diell? A ke tashmë shënime, ndonjë skicë fillestare? Nuk besoj se do të thuash: “I shkrova tashmë të gjitha, nuk kam asgjë për të shtuar”. Këtë nuk mund ta thotë asnjë poet në botë, e jo më një poet kaq i madh sa Ti.

Bota, çfarëdo që të mendonim të frikësuar nga madhësia e saj dhe pafuqia e jonë ndaj saj, të nxehur nga indiferentizmi i saj kundrejt vuajtjeve të veçanta – të njerëzve, kafshëve, a ndoshta edhe të bimëve, se në fund të fundit nga e dimë mesiguri, se bimët nuk vuajnë, çfarëdo që të mendonim për hapësirat e saj të tejpërshkruar nga rrezatimi i yjeve, yjeve përreth të cilëve po zbulojmë planete të reja – tanimë të vdekura? Akoma të vdekura? – nuk dihet, çfarëdo që të mendonim për këtë teatër të pafund, ku kemi vërtet një biletë hyrjeje, vlera e së cilës ama është qesharake dhe e shkurtër, e kufizuar nga dy data të sakta, pra çfarëdo që të mendonim tjetër mbi këtë botë – ajo është me të vërtetë çuditëse.

Por në fjalën “çuditëse” fshihet një kurth logjik. Sepse na çudit ajo që nuk përputhet me një normë të njohur dhe të pranuar nga të gjithë, me një realitet që përbën për ne diçka të zakonshme. Pikërisht bota e cilësuar si e zakonshme nuk ekziston. Çudia jonë është e vetvetishme dhe nuk rrjedh nga asnjëlloj krahasimi me çfarëdolloj gjëje.

Dakord, në gjuhën e përditshme, e cila nuk mendon gjatë për çdo fjalë, të gjithë përdorim cilësime të tilla, si: “botë e zakonshme”, “jetë e zakonshme”, “rrjedha e zakonshme e gjërave”… e kështu me rradhë. Por në gjuhën e poezisë, ku secila fjalë peshohet, asgjë nuk është normale dhe e zakonshme. Asnjë gur dhe reja mbi të. Asnjë ditë dhe asnjë natë pas saj. E mbi të gjitha asnjë qenie e dikujt në këtë botë.

Pra me sa duket, poetët gjithmonë do të kenë shumë punë.

 

Përktheu: Rigels Halili