Gezim Zilja: Shemo hajduti, historia e një kaçaku në kënget e popullit

SHEME KASO BRAHIMI

Shemo Kasua sipas gojëdhanave ka lindur aty nga viti 1822 në një familje të varfër të lagjes Manalat të Gjirokastrës. Mendohet që është vrarë (varur) në vitin 1875, pra në moshën 53 vjeç.
Me sa duket nga vargjet e këngëve, Shemo Hajduti, nuk ka pasur një çetë të organizuar dhe ka vepruar i vetmuar. Kur i janë dashur ka përdorur dhe bashkëpuntorë për aksione të veçanta. Ai nuk është si të trimat e tjerë por mbi ta, madje krahasohet me gjarprin, me dy kokë, që rri anës rrugës, vrojton, pret e qëllon në befasi gjahun, pa dallim: O gjarpër që rri mbudhë/Helmove turq e kaurë/O gjarpri me dy kokë/trimi që ndahej në shokë/Shemo Kaso kordhëtari/kur shkoje dridhej pazari/kur futeshe në tabuar/dalje me ku(o)kë në duar/Thosh veziri kush i muar/Trimi që nuk ka sinuar.
Vargjet e këngës në vazhdim japin një tablo të jetës së vështirë të kaçakut të famshëm dhe luftën e tij të pandërprerë tridhjetëvjeçarë me ushtarët turq, që e ndiqnin këmba-këmbës: Në male mbi Veleshicë/Hodhi mali bor’ e shinë/Nizamët mezi u gdhinë/Pall’ e Shemos vetëtimë/Pall’ e Shemos me gajtanë/turqit i zuri të gjallë. Ndryshe palla (shpata) e Shemos quhej ‘’Mynxyrjare’’ pasi kur e nxirrte nga këllëfi, ajo sillte veç mënxyrë për kundërshtarët e tij. Ndoshta Sheme Kasua përbën një rast rekord të të gjithë kaçakëve të Jugut, me 30 vjet të ushtrimit të këtij ‘’zanati’’ pa i hyrë gjemb në këmbë. Sepse fundi dihej. Problemi ishte sesa do të zgjaste kjo jetë me vrasje e vjedhje.
Jeta e Shemos, duke u mbështetur në këngët e shumta, ndahet në veprimtarinë e tij si hajdut dhe luftërat me ushtarët turq, vrasjen e Muhedin Vasjarit me të cilin ai ishte vëlla, pasi kishin pirë gjak nga njeri-tjetrin, zakon shumë i lashtë shqiptar dhe qëndrimin e gruas së tij Lulesë, pas vdekjes së tij.

Të bëjnë përshtypjë vargjet e ngritura për Shemon që përcillen në shumë libra të folklorit: Që në Shehër e Trihallë/hajdut o Shemo me pallë/bastise Vllaho luadhë/zure djemtë me dhaskalë/seç u dhe përpjetë malë/u kërkoje ksegoranë/diqin(t) lira për një djalë/pesëqin(t) përmi dhaskalë.

Shemua ka marrë peng djemtë e një tregtari të Janinës së bashku me mësuesin e tyre dhe i lëshoi vetëm pasi kanë paguar çmimin e vendosur, 200 lira për një djalë, dhe 500 lira për mësuesin!? Nuk po e komentoj këtë pjesë megjithëse shpesh, në libra të autorëve të ndryshëm, të Akademisë së Shkencave por edhe ato shkollore sidomos para viteve ’90, kaçakët, janë trajtuar si luftëtarë për çlirimin e Shqipërisë nga sundimi turk. Pikëpamjen time për kaçakët dhe pse populli i donte dhe u ka ngritur këngë të panumërta trimërie e kam shpjeguar te skica ‘’Bilbilenjtë’’.
Nuk ka një këngë që të thotë shkakun e vërtetë pse e vrau vëllamin e tij. Thuhet se Muhedini e tradhëtoi dhe mëtoi ta vriste për llogari të turqve. Shemua, pas disa paralajmërimeve u detyrua ta vrasë vëllamin. Xhaxhai i Muhedin Vasjarit, i zemëruar nga vrasja e të nipit do të marrë gjakun. E kërkoi të bisedonin lidhur me vrasjen e Muhedinit nëse ishte i nipi apo Shemua fajtor. I bindur në pafajësinë e tij shkoi të sqaronte xhaxhanë e Muhedinit. Vrasjen e vëllamit ai e ka peng madje beson se nga ky shkak po i ecën ters jeta: Që kur vrava Muhedinë /s’më vate dyfeku mirë/ më theu plumbi kërcinë. Vendi i takimit u caktua në afërsi të maleve të Grebenesë. Atje koshadhet e udhëhequra nga Hysni Pasha, lajmëruar nga xhaxhai i Muhedinit, pas një përpjekje të përgjakshme e kapën të plagosur rreth vitit 1875. Në male mbi Samarinë/në sabah pa dirë mirë/ dufeqet rradhë po binë/lufton Shemua me Husninë/Primë o Husni pasha primë/Të shoç Sheme mjekërzinë/se si e punon talimnë/Me plum’ ia thyen kërcinë.

Kapja e kaçakut pas tridhjetë viteve veprimtari, bëri bujë të jashtëzakonshme në të gjithë Jugun e Shqipërisë dhe më gjerë: …Njëzetedy topa shtinë/se zunë Shemo Brahimë/e dërguan në Janinë/ të merrej vesh me valinë. Valiu tashmë i kënaqur me prenë që i kishin sjellë përpara, ulur në shiltetë e buta, do të ksehaset (tallet) me kaçakun e lidhur këmbë e duar: Shemo molloisna mirë/Ku ke prerë e ku ke grirë/ku ke ngrën’ e ku ke pirë. Përgjigja vjen e qetë, ngadalë, trimërisht, sy më sy, me kokën lart:  “Pasha të të them një punë /s’më vjen keq pse më zunë/se bëra si desha unë/vrava turq, preva kaurë/tridhjetë vjet hajdut me vulë”. I zhgënjyer nga qëndrimi i Shemos, valiu dha urdhrë të zbatohej ajo që me kohë e kishte vendosur: Në Dullgë u vu sallaja/Vdiq Shemo ogiç sërmaja/ Vdiqe more Shemo vdiqe/ O namustërqar i miqe…Vargjet e fundit plotësojnë më së miri portretin e dashur për njerëzit. Sa i keq mund të jetë një ogiç(qengj), një njeri i pastër si sërmaja (argjend) dhe sidomos një njeri që respekton me çdo çmim (namustërqar) miqtë dhe shokët?! Ndryshe nga këngët e tjera ku heroi vritet, Luleja, gruaja e Kaçakut të famshëm nuk do ta qajë me ligje, e as do të derdhë një det me lot. Ai tashmë është përjetësuar në këngë. Ç’thotë Lulea për mua?/Unë burrë tjetër s’dua/do gjezdis krua më krua/të dëgjoj këngët e tua.