“Krimet aty këtu, dredhin Botën si rrebesh,
Mjaft më me helmin në vesh”!
(Kopenhagen Real Hotel, 1971).
Luigj Çekaj

Ashtu sikurse e ndjek prapa hija e vet njeriun, apo si thotë edhe vetë Ismaili në një poezi për vjeshtën, siç ndiqnin prapa në lashtësi, edhe Perandorët kinezë ngjyrën e verdhë; e kam ndjekur pas të gjithë jetën, krijimtarinë pak si tepër të verdhë (në krahasim me antikohën e shkarravinave të kuqe por si gjaku) dhe si ultra Danteske të Kadaresë, si në Evropë, si këtu në SHBA ku po të flasim me shqetësimin e lexuesve, librat e tij gjinden vështirë, shfletohën prej qindra duarve, dhe qarkullojnë si borxhet, shpesh herë edhe nga një shtet në shtetin tjetër; ashtu siç vendosen ta zëmë, edhe “korrierët” e vetmuar perandorak, bash dhe të “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave” të Kadaresë.

Mirëpo Kadarenë, fill pas njerëzve të artit dhe ma përpara se gjithkush, duhet që ta lexojnë dhe ta kuptojnë, pikërisht ajo kategori mërgimtarësh, të cilët ose e njohin pak, ose nuk e njohin fare Kadarenë; këtë talent të mrekullueshëm, si të pa zakontë, dhe universal, tashmë jo vetën në letrat tona, por edhe në të gjitha kryeqendrat më të famshme të letërsisë botërore, siç është Parisi dhe Barcelona, Londra, Roma apo dhe vetë Nju Jorku.

Si autor i rreth njëzetmijë faqeve letërsi moderne, e shkruar fillimisht në gjuhën e pa vdekshme shqipe, kryemjeshtri i së cilës është vetë Kadareja, si dhe i përkthyer pastaj në dhjetra gjuhë të botës; Kadareja nëpërmjet artit të vet, ka bërë si të thuash, të gjitha restaurimet e “Ikonës” së imazheve të thyera të Shqipërisë, ashtu siç ndodhë për shembull, vetëm me një Skulptor supër të shquar Amerikan, kur restauron statujat e shenjëtorëve, të damtuara s’di se si, nëpër oboret e kishave të periferisë.

I. Kadareja, sikur dihet, është edhe Antarë i Akademisë Franceze të Shkencave në Kupolë, ashtu siç është dhe “Nderi i Kombit” për Shqipërinë, apo dhe fituesi i një dyzinë çmimësh kombëtare dhe ndërkombëtare dhe ku duhet të theksojmë fitoret e dy prej çmimëve më të mëdha, që kanë mundur të krijojnë deri me sot, si shpirti i popullit anglez me trofenë e artë, “Çmimi Ndërkombëtar Man Booker” (Man Booker International Prize)”, poashtu edhe Kombi artist i Spanjës me trofenë tjetër madhështore “Çmimi Princi i Astuariasit” (Premios Príncipe de Asturias). Kadareja gjithashtu, dhe siç do ta shihni edhe vetë nëpër komente, është propozuar disa herë për dhënien e çmimit të madh Nobel, ani çka se, edhe për vitin dymijëetrembëdhjetë, Stokholmi ka vendosur që të laurojë me këtë çmim shkrimtaren e moshuar kanadeze Alice Munro, për të cilën nuk kam përse të ankohem, sepse nuk e njoh prozën e saj. Por a e dinë suedezët xhanëm, se parathanien e librit “Krishtlindjet në Botë”, botuar nga “L’archipel” e Parisit në vitin 1994, e ka bërë shkrimtari ynë i përzgjedhur Ismail Kadare, kur paradihej se në këtë antologji do të botoheshin tekstet më të shkëlqyera të letërsisë botërore për Kërshëndellat dhe se shumica e autorëve të përbashkët, të këtij libri, ishin edhe nobelistë?! Madje ky përjashtim duhet që t’jetë bërë se I.K., me gjthë se vinte në zemrën e qytetërimeve perëndimore evropiane, nga një vend lindor, siç duket kryesonte grupin e vogël të atyre shkrimtarëve kryeneçë dhe si të pa epërm, të cilët nuk e kishin tradhtuar Tempullin dhe në qoftë se Kadaresë do t’i ribëhej pyetja hyjnore: “Ç’bëre ti Adam”? (Pse e bëre këtë?) Ai me gjuhën alegorike të mbi njëzet kryeveprave të veta, do të mund të përgjigjej edhe kështu: Unë nuk pranova të degradohem si shumë qyqarshkrues të tjerë, përkundrazi, mbasi pagova edhe nga pak haraç, vendosa që të shkruaj po thuajse normalisht; athua se metodikat e realizmit socialist nuk ekzistonin fare në Atdheun tim. Prandaj, dhe me t’vërtetë qysh aso dite tepër të largët dhe me një “pjellori legjendare” do të thosha, ku sipas mitologjisë greke, Kadmosi mbolli në tokë “Dhëmbët e Dragonit” dhe prej aty mbinë shkronjat, unë nuk di për asnjë shkrimtar tjetër vigan, që ashtu si Kadareja, herë me dhëmbët e dragonit të kthyem në shkronja, por më se forti me germat tona, si prej ashti, të shndërruara në dhëmbë dragoni, të vet kafshohet me kuçedra, shtete të përçudnueme si përbindsha, dhe krime si të pa përfunduara. Së mbrami, duke patur parasyve se Kadare është dhe një poet i madh, sa i dhëmbshur dhe njerëzor, po aq i trishtuar dhe i “zymtë”, veçanërisht për lexuesit e revistës “Jeta Katolike” po botojmë prej tij një cikël me poezi kaq të qiellta, sa për nga dëndësia figurative të kujtojnë “luksin alpin” tek “Bjeshkët e Nemura në Dimër”; kristalet e të cilave në poezinë e Ismail Kadaresë, dukën sikur shfaqën dhe shkëlqejnë edhe gjatë kremtimeve madhështore, kur vinë “Krishtlindjet në New York”.

Shkurt, për dashamirësit e letërsisë, që nuk i kanë lexuar kurrë disa nga vjershat më të bukura të këtij poeti marramendës, shpresojmë se secila nga këto poezi t’ju rikujtojnë për nga stolitë edhe “Bukuroshën e Fjetur” të Garcia Markezit, sigurisht në momentin kur pasi i del gjumi në ulësën e aeroplanit, zbret dhe ecen pak si e hutuar, drejt ndërteses së daljes nga aeroporti ku dhe e prisnin.

“Përse mendohen këto male të lartë
Ndërsa muzgu po bie tutje mbi xhade
Një malësor ecën buzë mbramjës
Pushka e gjatë
Me qindra kilometra, hije lëshon mbi dhe”.

Mandej ka edhe njerëz që thonë: se përse e duan dhe e mbrojnë kaq fort malësorët Kadarenë?!

 

BJESHKËT E NAMUNA NË DIMËR

As zog, as vetëtimë
Gjëkund syri s’has.
Ngrirë gjithçka. Ëndërr
Veshur në kuarc.

Si në hotelet e shtrenjta
Ku shtegtari s’hyn,
Shiu dot s’i afrohet
Luksit alpin.

Shkëmbinj si tempuj
Nën re, mbi re.
Një varrezë bubullimash
Kujdes, nën këmbë ke.

 

MËSUESET E FSHATIT

Në udhëkryqe, ndan’ xhadeve
Ditët e shtuna dalin shpesh,
Dhe zgjatin dorën nga makinat,
Herë dy nga dy, herë veç e veç.

Por shpesh ata që janë brenda
Me njëri-tjetrin shkëmbejnë fraza:
“Si shumë pretendime kanë,
Mor shoku Jani, këto vajza”.

Dhe janë ata qe bëjnë zhurmë,
Që kanë për vete dyzet gojë,
Që i shkruajnë letër Presidiurnit
Për një kuzhinë, po t’ju mungojë.

Dhe ato presin makinë tjetër,
Atje në rrugë, atje në shi.
Ato, të urtat gjer në dhembje,
Të thjeshtat gjer në madhështi.

Tek presin, java që kaloi
U rikujtohet si në tym,
Klasa me nxënësit, gabimet
Q’u përsëritën në hartim.

Në mbrëmje radion dëgjon njëra,
Tjetrës ndër mend i vjen sërish
Shikirni i fotoreporterit,
Q’ andej kaloi rastësisht.

Kohë e fejesës i ka ardhur,
Dikujt dhe ndoshta i shkon çdo ditë…
Pluhur i shkumësit, vello e bardhë
U bie mbi supe i trondit.

Po s’ngrenë ato botën në këmbë,
Në komitet, në ministri.
Ato të urtat gjer në dhembje,
Të thjeshtat gjer në madhështi.

 

MALL

Ca pika shiu ranë mbi qelq.
Për ty unë befas ndjeva mall.
Jetojmë të dy në një qytet,
Dhe rrallë shihemi, sa rrallë.

Edhe m’u duk pak e çuditshme
Si erdh kjo vjeshtë, ky mëngjes.
Qiejt e ngrysur pa lejlekë
Dhe shirat pa ylberë në mes.

Dhe thënia e vjetër e Heraklitit
Seç m’u kujtua sot për dreq:
“Të zgjuarit janë bashkë në botë,
Kurse të fjeturit jan veç”.

Në ç’ëndërr kemi rënë kaq keq,
Që dot s’po zgjohemi ne vallë?…
Ca pika shiu ranë mbi qelq
Dhe unë për ty seç ndjeva mall.

 

ROMANVRASËSI

Në presidiume, midis shefash
A nepër mbledhje pak më rrallë,
Ti shfaqesh thjesht e buzëqeshës
Dhe sytë i mbyll dhe flet ngadalë.

Dhe thonë shefat: sa i thjeshtë,
Dhe thonë njerëzit: ç’babaxhan.
Kështu shpërndahet kjo legjendë
N’auditore anembanë.

Kështu shkon dita… Por vjen nata
Kur në tryezë rri, oh, ç’tmerr,
Lëkurën befas heq si maskë
Dhe një fytyrë tjetër del.

Dhe letrat hap, çantën e krimit,
Jo më për prozë lapsin zë,
Por për të shkruar denoncimin,
Për të varrosur prapë dikë.

Dhe shkruan fjalët: “ekuivoke”.
“Ka aludim”, “kuptim dyfish”,
Ndërsa e ndien si spërkat duart
Gjaku i romanit që jep shpirt.

Makbethi tha dikur: s’e prisja
Të kish kaq gjak Dunkani plak…
Por një roman nga plagët shpuar
Nxjerr shumë e shumë më tepër gjak.

Ndaj nga spërkatja e tij nuk mundesh
Nuk mundesh kurrë të shpëtosh dot…
Më kot vë maskën në fytyrë
Dhe buzëqeshjen vë më kot.

Dikur kinezët mu në këmbët
E varrit të heroit q’u tret.
Varrosnin vrasësin që bashkë
Lavdi e turp t’ishin përjetë.

Do të kujtohesh dhe ti mbase,
Por veç nën këmbët e dikujt
Do çajnë shekujt kështu bashkë
Lavdi e tij dhe i yti turp.

 

BALSAMOSËSIT E ÇMENDUR

Balsamosësit e vjetër nga provinca Kun-Lin
U nisën për udhë të largët.
Rrugës për Pekin, acari të ngrin
Atje, thonë, ka vdekur kryetari.

Balsamosës më të mirë nuk gjen se ata
Në kohërat e sotme moderne.
Njëri trupin di të zbrazë, tjetri kafkën ka,
Lëngun di të përgatitë i treti.

Ecin dhe të lumtur tani janë krejt
Që trupin pa jetë të kryetarit
Megjithëse prej kohësh të sëmurë dhe pleq
Atyre ua besuan së pari.

Kaq kohë të trishtuar ishin të tre,
Asnjë ftesë nga Pekini s’vinte.
Siç duket s’ka më të pavdekshëm mbi dhé,
Herë njëri, herë tjetri psherëtinte.

Ja Lin Bjao vdiq, vdiq Çu En Lai,
Por prapë ata nuk i ftuan.
Njëri shkrumb, tjetri pluhur n’erë u shpërnda,
Një në Kinë, një në vend të huaj.

Do të vdesim, siç duket, pa balsamosur kënd,
Psherëtinin në muzg pleqtë,
Gjersa vonë një mbasdite me një trok të rëndë
Korrieri nga Pekini erdhi.

Dhe u nisën tre pleqtë e çmendur larg
Rruga zgjat nëpër dimra, nëpër vjet…
Njëri trupin di të zbrazë, tjetri trurin ka,
Lëngun di të përgatitë i treti.

 

DIMRI NË EVROPËN E BASHKUAR
REFUGJATËT SHQIPTARË

Si zogjtë e qyqes shpëmdarë anembanë
Ata që bij të shqipes qenë gjer dje,
Të lodhur nga gjithçka, nga trenat, vizat,
Dhe nga kontrollet q’i gjëmojnë si pré.

Vërtiten, qiejt janë të huaj prore.
Qytetet drita plot, pa gjurmë dhembshurish.
Nga balta e lodhja të rënduara krahët
E zogut mbretëror, gati po thyhen më dysh.

Duhet t’ikin q’andej ku mezi mbërritën.
Të vijnë atje ku ikja ëndërr ish.
Mëdyshjet shpirtrat kështu ua sfilitin,
Tek rendin midis shtetesh e kufijsh.

Shkabën sovrane e kërkojnë ndër qiej
Të vijë të mbledhë shtetasit e vet…
Por qielli s’jep asgjë, e aq më pak
Shqipen dykrerëshe veç në ethe e jep.

 

KRISHTLINDJET NË NEW YORK

1.

Stuhi dëbore në New York, avionët gjithë vonojnë.
Në qiejt lart diçka nuk shkon, dikush po mbyt dikë.
Janë ernat ndoshta që s’merren vesh, radarët janë nervozë.
Një puç qiellor ka ndodhur ndoshta e ne nuk dimë asgjë.

Ne si përherë asgjë nuk dimë, ndërkaq në aeroporte
Në salla pritjesh gratë nxjerrin pasqyrëzat me ngut.
Parfumi i vënë qysh në mëngjes në trup të tyre shqetësohet,
Errësimi i ëmbël mbi pubis besimin prore e humb.

Shtjellë dëbore. Rrokaqiejt ngjasojnë si të dehur.
Do të besosh se e humbën peshën, si retë do ngrihen lart.
Ne si përherë asgjë s’kuptojmë, ne prapë drejt krimit rendim.
“Ah, ç’kohë e keqe!” përsërisim si papagaj të ngratë.

2.

Avioni lejohet të zbresë më në fund.
Duke shkërbyer engjëjt flatron sërish.
Mbi rrokaqiejt shenjat e kryqit
Të zotin e presin të zbresë lartësish.

Kurrkund në botë bujtësin e largët
S’e presin kaq dehshëm e me kaq bujë.
I varur humnershëm midis tokës e qiellit
Midisësi i madh dëgjon “alelujan”.

Vallë kujt i përket, ka plot dy mijë vite
Që enigmën e hershme s’e gjejmë ne dot.
“Ndorë të qiejve”, tha toka kur lart e ngjiti,
“Ndorë të tokës” tha qielli kur e zbriti poshtë.

Ai mbeti në mes: shestimi ynë i thyer,
Ndërgjegja e vrarë, fluturimi që vdiq.
Është vonë që qielli prapë ta tërheqë,
Është vonë që toka ta tretë në gji.

Është vonë për të gjithë… Ndaj na sheh pikëllueshëm.
Vdekjejetshëm tek mërzitet njeriu-hyjni,
Dëshrnitar i një pakti, i një bese të thyer,
I ëndrrës sonë tragjike për qiellsi.

3.

Qielli ngryset më shumë. Dyer makinash përplasen.
Ndriçimi që dita me ngut e tret
Shpejton të strehohet në gurë unazash,
E në qafa grash, në Avenunë e Pestë.

Është ora e diamanteve. Në Bloomingdale
Ngadhnjimi i tyre vezullon që larg.
Krenarë pa dyshim që vdekjen s’e njohin,
Ndonëse jetën gjithashtu s’e njohin aspak.

Qielli nxin. Ora jonë po bie. Nën panikun
E kambanave të saj dyndemi gjithkund.
Te Rruga Dyzetedy, te kishë e Shën Patrikut
Ne apostujt, gjykatësit, judët e pafund.

Ecim nën ca shenja e shigjeta ndonëse e dimë
Se një rrugë veç njohim: atë që çon në mort.
Të vetmin në botë që të dy kahjet i kishte
E mbytëm, e tani i themi: kthehu, Zot.

Kthehu, bir i Zotit, na trego drejtimin.
Zbërthena shenjat që s’i marrim vesh.
Humnershëm ai hesht e në vend të përgjigjes
Si drita semaforësh katër plagët i ndez.

4.

Pushoi stuhia në New York, avionët me kohë mbërrijnë.
Në salla pritjesh s’ka më frikë, parfumet s’vuajnë më.
Atë që ndodhi sipër nesh, ne natyrisht s’e dimë,
Çfarë u përmbys e çfarë u ngrit, ne prapë s’dimë asgjë.

Ne shohim veç emblema bankash nën qiellin e hirtë,
Ca “Dow Jones”, ca “Dax”, ca shifra që shfaqen si në makth.
Në kartat tona të kreditit kërkojmë plagët e Krishtit,
E shenjat tona, që mes shifrash e zerosh rrjedhin gjak.

Ne s’dimë ku i morëm plagët, ku ramë e ku u thyem.
Afatet tona ne s’i dimë, verdiktin aq më pak.
Ndaj n’aeroporte rendim prapë, me shpresë të gjejmë prapë qiellin,
Por tokë e rëndë nuk na lë, s’na lë e zeza baltë.

Ne pjellë e saj, robër të saj, mbretër të saj të rremë,
Gjer kur i themi do na mbash në kurthin tënd të zi.
Ajo s’përgjigjet, veç në heshtje, ashtu siç gatit barin,
Për pabesinë tonë gatit ndëshkimin tonë të ri.

 

KOHA E PAMJAFTUESHME

S’kam kohë të harroj shumë gjëra,
Që nga mendja t’i nxjerr përjetë.
Për tragjikët e vjetër dhe shkrepëtimat
Do t’më duhen së paku dy vjet.

Dhe ndoshta po aq për Danten,
Per frëngjishten tok me plazhet po aq,
Ndoshta gratë do të jem duke fshirë,
Kur muzgu do t’afrohet ndërkaq.

Si udhëtari me peshë të tepërt
Para avionit që niset pas pak,
I ngarkuar rëndshëm ende
Do t’afrohem te varri humbak.

Nga supet si ta heq këtë barrë,
Ku ta hedh këtë peshë, si?
Me të s’mund të zbres atje poshtë,
Por as lart dot s’e 1ë kurrsesi.

I munduar gjer në çast të fundit
Nga mosthënia, nga pengu tragjik,
Një shenjë ndoshta të pakuptueshme
Do t’ju bej të gjithëve e do t’ik.