Humanistët Arbërorë të Kosovës Dardane dhe epoka e Skënderbeut

(Nën shenjën e VITIT TË GJERGJ KASTRIOTIT)

Nga Prend BUZHALA

Në Epokën Pasilire banorët e Kosovës së sotme quheshin ARBËN/ARBËNORË. Kishin principatat e veta me emra arbërorë në krejt hapësirat e sotme etnike (askund atëbotë nuk përmendej emërtimi KOSOVË). Në librin e tij kushtuar Lekë Dukagjinit, studiuesi Tonin Çobani dëshmon se Principata e Dukagjinëve kishte dy qendra, Lezhën dhe Ulpianën (afër Lipjanit të sotëm), si kryeqytet të Principatës, të cilin e shkatërruan turqit me themel. Te “Historia e Popullit Shqiptar” (Vëllimi I, botuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë 2002, f. 469) thuhet se “Pali (Pal Duakgjini 1411–1458), për të cilin Gjon Muzaka rrëfen se është edukuar pranë Gjon Kastriotit, ka qenë aktiv në jetën politike. Ai ka marrë pjesë në kuvendin e Lezhës dhe që në fillim është bashkuar me Skënderbeun.

Të mos harrojmë: Martin Segoni (latinisht: Martinus Segonius Nouomotanus), meqë ishte nga Noua Bërda e Dardanisë (Kosovës së sotme), është biografi i parë i Skënderbeut. Ai e ka konsideruar veten arbër e jo serb (si paraqitet gabimisht në një përkthim italian të këtij teksti, gati një shekull më vonë, më 1589 (Sipas Dh. Shuteriqi). Veprën e tij Martin Segoni e titulloi “Tregime mbi Gjergj Kastriotin, nga turqit, në gjuhë të tyre i quajtur Skander Beg, domethënë Aleksandër i Madh” (botimi më 1440 -1485). Jahja Drançolli te shkrimi i tij “Qëndresa skënderbejane kishte stabilizuar qendrën në Novobërdë“, argumenton: “Ndryshe nga një pjesë e historiografisë së instrumentalizuar serbe e shek. XIX dhe shek. XX, kur i qaset trevës së Kosovës së sotme përdorë emërtimin gjeopolitik “Stara Srbija”, shkrimtarët dhe burimet e kohës, pas Betejës së Kosovës, nuk e identifikuan asnjëherë Kosovën dhe popullsinë arbërore me vendin dhe tokën serbe. Këtej, humanisti arbëror i shek. XV Martin Segoni Novobërdasi (bashkëkohës i Skënderbeut), që kishte njohur nga afër realitetin etnik dhe gjeopolitik të Kosovës, si novobërdas dhe si ipeshkëv i Ulqinit, për të theksuar më mirë dallimin prej Rashës ose Skllavonisë, për Kosovë përdori emërtimin Dardani.”

Kësisoj, KULTI I HEROIT në letërsinë tonë nis me shkrimtarët humanistë arbërorë, Marin Barletin, Marin Beçikemin, Martin Segonin etj. Autorët e vjetër, me qenë se i takonin epokës së humanizmit dhe të Renesancës evropiane, edhe shkrimet e tyre kishin po atë përmbajtje, atë frymë dhe atë strukturë tematike-motivore. Prandaj shkrimet e tyre i mbështetnin në vlerat e kësaj epoke: në lirinë e njeriut e të atdheut, si dhe në vlerat morale e shpirtërore të popullit. Të gjitha këto veçori dhe këto kërkesa “i gjetën dhe i projektuan në figurën e Skënderbeut.” Dallohet Martin Segoni me veprën “Tregime mbi Gjergj Kastriotin” (1440 -1485), Marin Barleti me veprën “Historia e jetës dhe e veprave të Skënderbeut“(1508-1510) e Dhimitër Frangu me veprën “Komentar i çështjeve të turqve dhe të z. Gjergj Kastriotit, princ i Epirit”(1539). Të gjitha këto vepra janë shkruar latinisht, sepse latinishtja ende konsiderohej si gjuhë e kulturës dhe e letërsisë, si gjuhë universale e dijes dhe e shkencës. Këta humanistë shqiptarë i gërshetojnë idetë e Humanizmit e të Renesancës europiane me ndërgjegjen e tyre kulturore shqiptare, si dhe me ndërgjegjen kombëtare shqiptare.
Ai është autor i disa veprave letrare dhe historiografike. Ai ishte dëshmitar i afërt i përmbysjes së shtetit arbëror, ai shkroi një skicë biografike për Skënderbeun. Ndryshe nga të tjerët që për Skënderbeun shkruan jashtë Atdheut, ai shkroi në Ulqin, më se dhjetë vjet pas vdekjes së heroit (Sipas Dhimitër Shuteriqit: “Martin Segoni – humanist në Shqipëri në shek XV“, studim në veprën e Shuteriqit me titullin “Marin Beçikemi dhe shkrime të tjera“, Tiranë, 1987. Shih edhe: Engjëll Sedaj: Martin Segoni -kosovar, autor parabarletian, në “Rilindja” l0 V. 1989, Prishtinë, si dhe shkrimet e Jahja Drançollit, si: “Kontributi shqiptar në humanizmin e Rilindjen evropiane“, në KOHA nr. 29 qershor, 6 korrik e 13 korrik 1994, Prishtinë; Mahmud Hysa: “Autorë dhe tekste nga letërsia e vjetër shqiptare“, vëllimet I e II, botuar në Shkup “Flaka e vëllazërimit”, 1992 vëll i parë dhe 1995, vëll. i dytë).
Meqenëse ishte emëruar një kohë ipeshkëv i Ulqinit, qëllimi i tij ishte që ta informonte papën dhe opinionin europian përgjithësisht për ngjarjet e ndryshme të luftëtarëve të popullit shqiptar kundër osmanëve, duke u nisur Segoni shkroi edhe shkrime tjera, në të cilat ndeshim fragmente mbi Skënderbeun e familjen e tij. Shkroi edhe për Kosovën, përkatësisht Dardaninë. Pra, ka të ngjarë që njëri ndër këta autorë të Anonimit të Tivarit të jetë edhe Martin Segoni. Vepra e tij ruhet në bibliotekën nacionale të Firencës. Vepra është shkruar një çerek shekulli para asaj te Barletit, kushtuar heroit tonë kombëtar.
Të gjitha veprat, që janë shkruar në këtë kohë për Skënderbeun, janë shkrime, në të cilat gërshetohen faktet dhe dokumentariteti i tyre me stilin letrar,me himnizimet kushtuar figurës së shquar të Skënderbeut, si dhe mjetet e zgjedhura stilistike kushtuar heroit tonë.
Sado që është thënë që veprën e parë kushtuar Skënderbeut do ta ketë shkruar Anonimi i Tivarit ose Tivarasi, më 1460 në Venedik, ka hamendësime, gjithsesi të mbështetura dhe në fakte, që ky Anonim mund të ketë qenë ose Marin Segoni, ose Pal Engjëlli e madje, edhe Barleti. “Pal Engjëlli ka të ngjarë të jetë autor i historisë së Skënderbeut, të botuar më 2 prill 1480 në Venedik. Të gjitha burimet historike flasin se ky duhet të jetë’ autori i këtij libri, sepse familja e tij ka qenë nga Tivari dhe emrin Tivarasi duhet ta ketë përdorur si pseudonim. Mirëpo, këtë çështje historiografia shqiptare nuk e ka sqaruar ende, andaj pohimin se Pal Engjëlli është autor i këtij libri duhet ta marrim me rezerve.” (Marjan Oroshi: “Pal Engjëlli – kardinal dhe diplomat i shquar”, revista “Rrezja”, Buishtazhin, vitet ’90).

Emra që përmenden (gjithnjë në kuadrin e Kishës katolike-arbërore e shqiptare), gjenden gjerësisht te vëllimet “Arbërit ndërmjet Perëndimit e Lindjes gjatë Mesjetës” (me 510 faqe) të Prof. dr. Jahja Drançollit dhe “Dilemat e Arbërit” (studime mbi Shqipërinë mesjetare) të Pëllumb Xhufit (tekst me 617 faqe). Ndër ta, po përmendim, pos Niketë Dardanit, edhe Shën Hilaronin (vdiq më 420), familje bujarësh arbërorë në Raguzë, si Berisha, Gjini, Spani, Rchusi, Sorgo, Spani, Gjoni, Tani etj. përmenden zejtarë, tregtarë e klerikë katolikë arbërorë, ipeshkvi Graciani, kleriku dominikan Dominik Topia…
Ndërkaq, burri i shquar i urdhrit dominikan Valeri Novobërdasi (1474) ishte profesor i teologjisë, konventual në Raguzë e Lezhë; Gjon Vaji (1450) që vepron në Kosovë, kishte titullin bacalareus; at Arman Teutoni, Gjon Mazreku (1393), at Shtjefë Zaharia (1393, Ulqin), frati Jan Nika (1488, pleban i Novobërdës), motër Domenika nga Tivari (1493), at Alberti i Novobërdës konventual i Raguzës (1499-1529), at Lukë Mazi i Trepçës (1534-36), i shquar për kujdesin e të krishterëve arbër. Urdhrat kishtarë katolik[ e arbërorë, pas rënies së Kosovës (1455), Shkodrës (1479), Durrësit (1501), Tivarit e Ulqinit (1501) nën sundimin e gjenocidin otoman, pushuan së vepruari, por kleri katolik arbëror vazhdoi qëndresën e organizuar kundër Perandorisë otomane.

Si piktorë të njohur evropianë përmenden arbërorët Gjon Injaci dhe Gjon Progoni (shek .15), që ishin nga Novobërda, e që shërbyen në Raguzë. Qytetet mesjetare arbërore qenë ngritur pranë minierave, të cilat u pushtuan nga otomanët dhe pikërisht në ato vende shkaktuan një etnocid e eksod të të krishterëve katolikë, kur pushtuan Novobërdën. Kisha e Manastirit të Deçanit ruan trajta të ndërtimtarisë arbërore-dalmate, ku përmendet arkitekti arbëror (i ritit perëndimor) Atë Vita Kuçi-Cuci, i cili ishte rektor i kishës së Shën Mërisë në Kotorr. Kishën e Deçanit, me 18 skulptorë e gurskalitës arbërorë katolikë, e ndërtoi atë Vita Kuçi. Përmendet skulptori i madh arbëror (katolik) Mikel Tivarasi (i njohur në gjithë Europën), si dhe skulptorët e njohur Gjin Aleksi e Mark Nikollë Gjoka (të atyre viteve). Këto trajta skulpturore hasen edhe në katedralen (katolike) të Novobërdës. Për këta skulptorë të shquar arbërorë, flasin studiuesit gjermanë e shumë studiues të tjerë.
Arbërori Jak Pjetër Llukari – familja e gjerë Llukaj shtrihej në shumë vise të Kosovës(1551-1615), ishte historian i njohur i epokës së Humanizmit e Renesancës, që shkroi veprën historiko-letrare “Analet e Rrushës (Raguzës)”, i cili flet për ngjarjet e Kosovës dhe përmend arbrin dukë Bogdanin në shekujt paraosmanë(paraardhës i Pjetër Bogdanit). Pastaj sunduesi arbëror (katolik) i Zetës – Kocapar (Cocciapar), Ky historian jep njoftime, emra arbërorësh e vendbanimesh të Kosovës në vazhdimësi etj.
Prof. Jahja Drançolli (te shkrimi “Qëndresa skënderbejane kishte stabilizuar qendrën në Novobërdë”) shkruan: “Në rrethinën e Novobërdës janë gjendur edhe dy qytete. Prilepi (castrum Prieliepaç prope Nuam Berdam) dhe Prizrenci (Priesrienaç) si qytet (castrum). Se përnjëmend Novobërda ishte qendër e madhe, dëshmon edhe numri i madh i banorëve të këtij qyteti, si dhe pasuritë e mëdha të tij. Këtë të dhënë e ilustrojnë më së miri dokumentet zyrtare të shek. XIV-XV, të cilat ruhen në arkiva italiane, raguzane e turke. Njoftime interesante sjellë edhe udhëpërshkruesi francez i shek. XV, Bertrandon de la Broquere, i cili në udhëpërshkrimin e quajtur Le voyage d’Outremer theksonte se, Novobërda gjendet buzë lumit Moravë në kufijtë midis Bullgarisë, Arbërisë, dhe Bosnjës (“A une ville que fon nonune Nyeuberghe qui est sur la rivyere de la Morave sur la marche de Vulgarie et de d’Albanie et de Bossen“. Në këtë qytet gjendet një xeherore e arit dhe e argjendit dhe nga ajo nxirren për çdo vit më tepër se 200.000 dukate ari (“Et en ceste ville a mine d’or et d’argent tout ensemble, et en tire tous le ans plus IIC mille ducatz“.”Në vazhdim autori jep dhe sulmet shkatërrimtare barbare, anticivilizuese të sulltanëve turq: “Sulmi vendimtar u krye nga vetë sulltan Mehmeti II Fatihu”.
Pasi që qyteti i lindjes së humanistit në fjalë ra përfundimisht në duart e osmanëve më 1455, nga ky qytet, sikur edhe më vonë nga Shkodra, morën rrugën e mërgimit pothuaj të gjithë novobërdasit. Është për të vënë re se atëbotë nga Novobërda u ndanë edhe disa krijues të njohur, të cilët, duke vijuar shkollimet e filluara në vendlindje, bënë emër të burrave të shquar në dhe të huaj. Këtej Martin Segoni mbaroi doktoratën në Universitetin e Padovës. Për të qenë më afër ngjarjeve që e kishin kapluar Atdheun në vitin 1482, erdhi në Ulqin, ku shërbeu si ipeshkëv. Duke qenë dëshmitar i afërt i përmbysjes së shtetit shqiptar dhe i nismës së rrezikut për pushtimin e Italisë, Martin Segoni shkroi skicën e tij jetëshkrimore skenderbejane të njohur.

Në fazën e saj të parë ortodoksia nuk ishte nacionale, mbasi Kisha drejtohej nga Perandoria Bizantine, me premisa universale, kozmopolite. Por e tillë ajo u bë me themelimin e Kishës ortodokse serbe, pas vitit 1346, ku kishat sllave identifikohen me shtetin e etninë. Perandori Dushan ndalon propagandën katolike. Papa Benedikti XI (1303), përmend famullitë katolike në Trepçë, Graçanicë, dioqeza e Kotrrit, Prizrenit, Janjevës, Novobërdës etj…hapësira të ritit katolik në këtë mbretëri, që përputhen me trojet ku jetonin shqiptarët. Drançolli, sipas dokumenteve të kohës, thekson se ka shumë më tepër shënime për Kishën katolike në Kosovën arbërore, se sa për atë ortodokse serbe etj. Por letrat e papëve, kronikat e kohës, relacionet e priftërinjve (prej qindra faqesh), letërkëmbimet etj, flasin për rrënimet e përvetësimet e kishave të moçme arbërore nga serbët.

Tek vepra “Ipeshkvia Shkup-Prizren ndër shekuj” e Gaspër Gjinit(1986 kroatisht, 1992 shqip), flasin për të vërtetën e temës përkatëse, ku shtrirje të kishave katolike hasen kudo nëpër Serbi, ka pasur qindra vendbanime me arbër, e lëre më me shumicë nëpër Kosovë. Te Manastiri i Deçanit hasen emra tipikë shqiptarë për besimin katolik si Gjin, Gjon, Llesh, Prengë, Llesh, etj (Pëllum Xhufi: “Dilemat e Arbërit”), e jo emra ortodoksë; aty flitet për konvertim të dhunshëm të katolikëve në ortodoksë (fq. 36), si luftë kundër “herezisë katolike”. Kurse gjatë shekujve ky manastir është ruajtur nga shqiptarët (e krishterë dhe myslimanë), sipas traditës së “Kanunit të Lekë Dukagjinit”(shih. Mark Krasniqi, shkrimi “Manastiri i Deçanit në traditën e popullsisë shqiptare të rrethinave” në librin “Nga gurra e traditës”, 1991). Ndërsa pjesa “Kisha e krishterë ndër shqiptarët e ritit romak dhe atij lindor…” trajton këto probleme në kuadër të librit “Krishtenizmi ndër shqiptarë” të Zef Mirditës (të paktën, Zef Mirdita u shpall shkencëtar i vitit 2011 nga Ministria e Arsimit e Republikës së Kosovës). Në librat e tij “Çështje onomastike pellazge-ilire-shqiptare” e “Ilire-shqiptarët e serbët në Kosovë” të dr. Rexhep Doçit, trajtohen këto probleme, si tek pjesa e librit të parë me titullin “Ndriçimi i zanafillës së kishave dhe krishterimit në Kosovë” – Kisha e Bajës së Mitrovicës, Kisha e Decviçit në Drenicë, shndërrimi i disa kishave në xhami etj. ( që të gjitha katolike)… Herezi, për Kishën ortodokse të Car Dushanit, ishte katolicizmi, po qe se ishe katolik dhe dihet historikisht dhuna e përgjakshme që ka ushtruar ai. E vërteta me Kishën ortodokse Serbe është krejt tjetër nga ai i kishave ortodokse në Greqi, Shqipëri apo Rumani. Kisha serbe shkatërroi edhe atë solidaritet e afri që kishin ritet lindore e perëndimore me njëri-tjetrin (dëshmi është riti lindor i të krishterëve arbëreshë në Itali). Kodi i Car Dushanit theksonte se “protopapët e kishave të mëdha duhet të konvertojnë latinët (arbërorët katolikë) në çdo qytet e fshat. Në rast se gjendet një klerik latin që përpiqet të konvertojë një të krishterë në besimin latin, ai do të dënohet me vdekje:…”/drita.info

Please follow and like us: