Jeta tragjike e gjyqtarit, shok shkolle me Enver Hoxhën

Janë të njohura veprat dokumentare mbi figura që kanë lënë gjurmë me jetën e tyre. Autorët e këtyre botimeve, përcjellin për te lexuesi doemos edhe një marrëdhënie të caktuar specifike të tyre me figurat dhe ngjarjet e pasqyruara. Mund të jenë raportues të rrjedhshëm e neutral/objektiv të biografive njerëzore, por mund që edhe të implikohen vetë në shkrimin e jetës së tyre. Ka pak kohë që është botuar libri “Përtej harrimit”, me autore Ermira Xhomaqi.

Libri është shkruar si peng nderimi i mbesës për gjyshin e vet, Abdulla Rami. Ajo mban emrin që ia vuri gjyshi, i cili u nda nga jeta kur ajo nuk ishte as 2 vjeçe. Pra, autorja ndjek instinktin e pengut njerëzor për t’u ritakuar me njeriun më të afërt të gjakut. Dhe kështu, përmes dokumenteve që mund të gjenden apo dromcave të kujtimeve prej të tjerëve, përpiqet nëpër ethet e dashurisë për njerëzit e gjakut të rindërtojë portretin e gjyshit të saj të dashur, ndonëse nuk e pati njohur asnjëherë dot. Dhe kështu, duke shkruar librin e jetës së gjyshit, ajo shkruan edhe librin e saj. Konstruktohen kësisoj, si në një pranëvendosje e shkrirje të etertë këto dy vepra, ashtu si tekstet palimpsest në pergamenat e lashta egjiptiane.

Po kush është A. Rami?

Lindi në Tatzat të Delvinës, një fshat i njohur për tradita atdhetare dhe arsimdashëse. Pas djegies së fshatit prej bandave shoviniste greke, gjatë Luftës së Parë Botërore, largohet me familjen dhe vendoset në Egjipt. Më 1920 kthehet në atdhe dhe, pas shkollimit fillimisht në Delvinë e në Gjirokastër, kryen studimet në Liceun Francez të Korçës. Pas këtyre studimeve, punon për disa vite me përkushtim si mësues në Përmet, Fier e Delvinë. Në vitin 1936 nis studimet universitare në Monpelje të Francës, të cilat i kryen me sukses dhe diplomohet për drejtësi. Pasi kthehet menjëherë në atdhe, emërohet gjykatës në disa qytete: në Shqipëri dhe në Kosovë. Punon me pasion e përkushtim, falë edhe karakterit dhe formimit të tij të gjerë profesional e intelektual. Krahas njohjes së thellë të sistemit juridik e mentalitetit perëndimor, është zotërues i disa gjuhëve: frëngjisht, anglisht, italisht, greqisht.

Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, Abdullai vendos të radhitet përkrah forcave nacionaliste. Kjo kishte të bënte me besimin e tij se orientimi nacionalist do t’i siguronte vendit garancinë e shpëtimit prej rrezikut sllavo-komunist. Në këto pikëpamje të tij, kishte pasur ndikimin e vet tradita familjare, si dhe e mjedisit të krahinës e fshatit nga vinte. Nga ky fshat, sado i vogël për nga numri i shtëpive, ishin disa krerë të lartë të Ballit Kombëtar, ashtu siç kishte edhe drejtues të njohur në brigada e çeta partizane, si dhe pesë dëshmorë. Në qeveritë e para luftës, prej këtij fshati – me shtëpitë prej guri ngjitur me njëra-tjetrën dhe rrugët e shtruara me kalldrëm posi Gjirokastra në miniaturë, kishte pasur mjaft mësues të shkollës shqipe e nëpunës të administratës, deputet e deri ministër të luftës. Por edhe fakti se kishte punuar në Kosovë dhe kishte njohur nga afër represionin shovinist serb ndaj shqiptarëve, kjo rrethanë do të kishte pasur rolin e vet në këtë zgjedhje të rreshtimit të tij politik. Me mbarimin e luftës, arrestohet qysh në ditët e para si kundërshtar i regjimit.

Qëndron në burgun e rëndë të Burrelit, deri në vitin 1962. Më pas, e kalon jetën me punë krahu në internim, deri sa ndahet nga jeta më 1973. Të njëjtin fat e kalojnë edhe vajzat e tij, që u endën internimeve, së bashku me familjet e tyre. Me sa duket, edhe njohja nga afër me bashkëmoshatarin e tij, E. Hoxhën, qysh në vitet e shkollës në Gjirokastër, pastaj në Liceun e Korçës, madje edhe më pas në Francë, do të kishte gjithsesi rolin e vet destin në këtë kalvar vuajtjesh. Është folur se prej shokut të viteve të rinisë, i ishte dërguar fjala që t’i bashkohej lëvizjes çlirimtare partizane. Por Abdullai e kishte bërë zgjedhjen e vet. Ndofta e kishte bërë edhe përmes trazimeve e mëdyshjeve të brendshme, pasi është kohë lufte. Por këto nuk do t’i ketë kurrë më pas. Shokët e tij të burgjeve dëshmojnë se kur ndonjë i burgosur, në gjendje dëshpërimi, u pohonte autoriteteve të burgut për konformizëm: Po, e pranoj, edhe kemi gabuar, ashtu ishte koha…, Abdullai ia priste me vendosmëri: Jo, nuk kemi gabuar! Sidomos tani, për të ishte e qartë si në dritë të diellit se duhej ndalur me vendosmëri e nuk duhej instaluar kurrsesi ky regjim në Shqipëri, i cili po e dëshmonte ditaditës dështimin e tij. Kjo ishte jeta e Abdullait.

Ky do të jetë, pra, edhe libri i kësaj jete, i përcjellë prej mbesës së vet, me synimin për të qenë sa më besnik. Por brenda këtij libri, është edhe libri tjetër, ai që endet prej gjykimeve e vlerësimeve prej saj. Doemos, tashmë prej një kohe e një vizioni/raporti tjetër me kohën. Është e njohur se pjesëmarrja në furinë e ngjarjeve e bën njeriun militant, kurse distanca prej tyre e bën filozof. Autorja e ka këtë privilegj, se gjykon nga sot, por e ka edhe aftësinë intelektuale e shpirtin human. Në gjurmët e gjyshit, vendoset në Francë dhe pasi në Shqipëri ka kryer studimet në Fakultetin e Shkencave të Natyrës, dega Fizikë, fillon studimet në Universitetin Paris XII, ku diplomohet me rezultate shumë të mira në Ekonomi-Drejtë- si-Administrim Internacional.

Aktualisht, mes projektesh të tjera, ajo është e angazhuar edhe pranë delegacionit shqiptar në UNESCO. Duke lexuar librin, të duket sikur Ermira është nisur me gjyshin përdore për të ndjekur rrugën e tij, qysh nga fshati i vendlindjes, pastaj në Egjipt, Francë, Kosovë, në burgun e Burrelit, për të përfunduar në Gosë, gjatë kohës së viteve të internimit të tij. Janë skena prekëse kur ajo, së bashku me të ëmën, nisen nga Parisi ku jetojnë prej vitesh, drejt Monpeljesë, për të ndjekur tashmë në mënyrë të rikrijuar/imagjinuar momentet e jetës së tij atje. Fillimisht, mbërrijnë në auditoret e Fakultetit të Drejtësisë të atij qyteti, atje ku kishte studiuar njeriu i tyre i dashur. U dukej se kishin ndjerë praninë e tij atje, apo duke u endur në sheshin e bukur mbresëlënës para Operës së Komedisë, nëpër rrugët e qendrës historike të qytetit, në kafenetë ku ai mund të kishte qëndruar me shokë e miq.

Me adresat që i ruanin si fort të shtrenjta prej vitesh, shkuan edhe në banesat modeste, ku kishte qëndruar studenti i ri i atyre viteve. E gjetën edhe lokalin e thjeshtë, ku ai ushqehej të shumtën e herëve, që mos t‘i rëndonte ekonomikisht njerëzit e shtëpisë, në fshatin e largët. Ky mund të përjetohet gjatë leximit si “libri” tjetër, ai i autores për jetën e heroit të saj. Thua se ajo i është përveshur punës plot ngulm e pasion, si për ta ringjallur njeriun e gjakut. Ka dashurinë, mallin, por edhe kërshërinë për gjithçka që ai ka menduar e realizuar. Sigurisht, që këtu lindin natyrshëm edhe gjykimet e refleksionet. Por këto, nuk nisen nga një partipri e paracaktuar, e kalcifikuar prej saj. Gjykuar nga koha e sotme dhe sidomos prej formimit dhe vizionit të iluminuar e të emancipuar të autores, qëndrime të tilla do të ngjanin të tejkaluara.

Kur Abdullai shprehej guximshëm me zë të lartë në burg: “Jo, nuk kemi gabuar”, kishte brenda edhe pengun, e mbase njohjen e gabimit prej tyre, se nuk kishin mundur të bënin dot atë që duhej. Pra, për t`i prerë iniciativën e për ta penguar instalimin e vendosjes së diktaturës. Autorja ndjek dy rrugë kryesore për ta ringjallur para lexuesit portretin e kësaj figure. Përmes dokumenteve zyrtare të proceseve gjyqësore, dëshmive të njerëzve që e njohën nga afër, si dhe përmes rënies në gjurmë dhe publikimit të blloqeve të shënimeve e dorëshkrimeve të tij. Këto të fundit, janë me mjaft interes për të zbuluar një intelektual të nivelit të lartë, por, për fat të keq, të penguar skajshmërisht për t‘u realizuar në kushte normale. Edhe pse i duhej të endej për të punuar fushave, me shatin në sup e bukën me vete, brenda vetes ai ndjehej një zotëri i vërtetë, njerëzor dhe krenar. Pas ditëve të lodhshme me vapë apo me acar, kur kthehej në banesën modeste, zhytej deri natën vonë në lexime e shkrime pa fund.

Në bibliotekën e tij personale, ndonëse të mpakur së tepërmi prej rrethanave të burgosjes e internimeve, kanë mbetur ende libra fondamentalë nga fusha e jurisprudencës dhe filozofisë, të cilat, ai i lexonte dhe mbante shënime përmbi to. Po ashtu, përkthen pjesë të ndryshme nga Shekspir, Victor Hugo, Lord Byron, Walter Skott, Andre Chènier, Chateoaubriand, Aragon etj… Shkruan edhe vetë jo pak poezi dhe shkrime në trajtë eseje – me nëntekste pritjeje e shprese.

Nëse viti që mbaroi nuk shënoi për shumë njerëz, datën e vendimeve burrërore e të punëve fisnike, viti që vjen do t‘ju sjellë, së paku, shpresën…, shkruan ai, duke medituar për ardhjen e Vitit të Ri 1968. Përmes zgjedhjes së përkthimeve që bënte, Abdullai synonte të përcillte me tendencë mesazhin për domosdoshmërinë e rizgjimit të ndërgjegjes së kombit. Te përkthimi i veprës së V. Hugo-së për Shekspirin, mes të tjerash, janë edhe këto pjesë aq kuptimplota sidomos për realitetin e sotëm në Shqipëri: Të formohet populli! Dhe në krye ideali. Të kujt janë gjenitë, po të mos jenë të tutë, o popull? Ata të përkasin ty, ata janë bijtë dhe etërit e tu. Këta bëjnë në kaosin tënd, depërtime drite… Dhe diku më tej, një pasazh që e nxjerr në dritë të diellit mizerabilitetin vajtues të popullit, në ato raste kur ai pajtohet me dhunën dhe nënshtrimin e tij: Jo, popujt nuk kanë të drejtë t‘ua hedhin gjithnjë fajin qeverive.

Përfundimi i shtypjes nga shtypësi përfundon në bashkëfajësi. Vuajtja është për t‘u nderuar, ndërsa nënshtrimi për t‘u përbuzur… Këto e të tjera tekste origjinale apo të përkthyera prej tij, janë fondi i munguar e i anatemuar për shumë vite për lexuesin. Autorja premton se është në gjurmë edhe të disa shkrimeve të tjera, që kanë mundur t‘i shpëtojnë humbjeve e asgjësimeve dhe që premton se do t‘i bëjë gati për botim. E kemi theksuar qysh në titull se vargu i përkthimeve e krijimeve origjinale të A. Ramit, janë një libër më vete, brenda librit të jetës së tij – të kaluar nëpër kalvarin e burgjeve dhe internimeve të gjata, që vazhduan pa u ndalur dot, deri në fund të jetës së tij.

Të dy këta libra, e plotësojnë dhe i japin peshë njëri-tjetrit – me fisnikërinë dhe klasin e njeriut qëndrestar dhe intelektual. Duke qenë si libër brenda librit, pra, kemi një libër të dyfishtë. E doemos, që zgjon te lexuesi edhe një emocioni të dyfishtë. Emocion që vjen prej përjetimit të triumfit të kujtesës ndaj shkretëtirës së harresës. Në pritje të veprave e përkthimeve të tjera të Ramit, i urojmë autores dhe librit të saj të parë, udhë të mbarë…/Panorama/