Prof. Xhevat LLOSHI: Skënderbeu në penën e historianit të madh Holberg

Marrë nga libri “Skënderbeu në vendet nordike” me autorë Xhevat Lloshi dhe John Quanrud, botim i Institutit për Studime Shqiptare dhe Protestante, Tiranë 2018.

Para disa kohësh në televizionin Top Channel një danez foli për një njoftim të ri lidhur me burimet bibliografike kushtuar Skënderbeut. Pa asnjë dyshim, ne dëgjojmë me kënaqësi gjithçka të panjohur rreth Skënderbeut, që dëshmon se figura e tij nuk është një montim mitologjik i Rilindjes shqiptare, por një fakt i historisë botërore. Fjala ishte për librin e Ludvig Holbergut të vitit 1763. Megjithatë më duhet të vë në dukje, se këtë radhë nuk kishim një lajm të ri. Mjafton të përmend se në numrin 1 të revistës “Studia Albanica” njëzet vjet më parë është botuar shkrimi “Skënderbeu në burimet islandeze” nga dr. Finnbogi Gudhmundsson, drejtor i Bibliotekës Kombëtare të Islandës në Rejkjavik. Natyrisht, është pak e papritur, që lidhen së bashku emri i shqiptarit Skënderbe të shek. XV, emri i norvegjezit-danezit Holberg të shek. XVII-XVIII dhe islandezit Gudhmundson të shek. XX-XXI.

Ludvig Holbergu (1684-1754), shkrimtar dhe historian, kishte lindur në Bergtenj të Norvegjisë, por pjesën më të madhe të jetës e kaloi në Danimarkë dhe shkruante danisht, e cila atëherë ishte gjuha e shkruar e të dy vendeve. Arsyeja ishte se norvegjezët, pasi kishin shtënë në dorë Islandën më 1262, së bashku ranë nën sundimin e kurorës daneze më 1380, kurse më 1397 u krijua Bashkimi i Kalmarit, duke përfshirë edhe Suedinë. Ky bashkim u prish kur më 1532 doli Suedia, por vetëm më 1814 Norvegjia u shkëput nga Danimarka.

Në formimin e Holbergut ndikuan thellë udhëtimet dhe qëndrimet në mjaft vende të tjera. Më 1704-705 ishte në Amsterdam, studioi letërsinë antike dhe më pas, më 1706-708 u ushqye në Oksford me idetë e nacionalizmit që po ngjallej në Europë. Në Paris jetoi më 1714-715, u njoh me veprat e filozofëve e të moralistëve e sidomos me krijimtarinë e Molierit dhe të autorëve të tjerë satirikë. Letërsia frënge pati ndikim vendimtar për formësimin e shijeve të tij letrare. Kaloi më 1716 në Itali, ku ra në kontakt me artin e kohës e sidomos me komedinë italiane.

Jeta intelektuale në Danimarkë kishte pësuar një rënie në fillimin e shek. XVIII. Me Holbergun mund të thuhet se zuri fill një lloj rilindjeje e saj; përvoja e vendeve europiane e bëri atë përfaqësues të një fryme të re, të shpirtit të vëzhgimit, të mendimit e të përsiatjes. Letërsia e tërhoqi sidomos në vitet 1719-725. Botoi poemën satirike “Peder Porsi” më 1719, një roman filozofik latinisht (Udhëtimi i nëndheshëm i Nikolaus Klimiusit), po sidomos shkroi komedi. Këto bien në dy periudha: në këtë të parën ishin 25 komedi, kurse njëzet vjet më pas shkroi edhe 6 të tjera. Njëzet e dy prej këtyre komedive janë përkthyer frëngjisht e botuar më 1955. Përkushtimi i tij dramaturgjisë ka një shpjegim nga bota letrare e kohës.

Periudha e teatrit humanist ishte fshirë dhe harruar në mbretërinë daneze. Një grup danezësh e francezësh më 1722 vendosi të hapte një teatër danisht në Kopenhagë. Natyrisht, pjesët e para ishin thjesht përkthime nga Molieri. Por u përftua një konceptim i lirë për teatrin, plot fantazi e hare dhe me humanizëm të thellë. Ishte koha e krijimtarisë letrare edhe për Holbergun, i cili gjithashtu nisi të shkruante duke imituar Molierin. Më pas ai e pasuroi traditën e Molierit. Komedia për të e kishte të nevojshme anën gazmore, mjeshtërinë për ta bërë shikuesin të qeshë, pa u mënjanuar goditja e të metave të shoqërisë dhe e veseve njerëzore. Kur u ngrit Teatri Kombëtar danez më 1747, vepra e Holbergut zuri vendin e repertorit kombëtar tradicional. Prandaj ai mbahet si themeluesi i teatrit danez. Ndërkaq, larmia e tematikës dhe e stilit të pjesëve të tij i ka bërë që të mos e humbasin interesin edhe në kohët tona. Disa prej tyre janë përshtatur edhe për radiotelevizionin.

Drejtimi tjetër i punës së Holbergut ka qenë historia. Ishte për shumë vjet profesor i historisë në Universitetin e Kopenhagës. Që më 1711 kishte hartuar një “Hyrje në historinë e shteteve më të mëdha europiane”, ndërsa më 1732-1735 botoi 3 vëllime të “Historisë së Danimarkës”. Edhe në këtë fushë ai shfaqet si humanist, përkrahës i idesë së absolutizmit të ndriçuar, që vinte nga Iluminizmi.

Më 1739 Holbergu botoi në Kopenhagë veprën Historia e krahasuar dhe bëmat e heronjve të ndryshëm të mëdhenj e të njerëzve të famshëm, me prejardhje lindore ose indiane, rrëfyer sipas mënyrës së Plutarkut…, në 2 vëllime. Në vëllimin e parë faqet 353-385 përfshijnë kreun kushtuar Skënderbeut, që shoqërohet edhe nga një krahasim me heroin çek Jan Zhiska (1360-1424) nga Bavaria. Nuk ka asnjë dyshim, që Holbergu është mbështetur për gjithë të dhënat te vepra e njohur e historianit tonë Marin Barleti botuar më 1508-1510, por është përshtypjelënës fakti që një personaliteti si Holbergu, me prodhimtari aq të gjerë, jo vetëm i tërhoqi vëmendjen Skënderbeu, por edhe e radhiti atë ndër heronjtë e mëdhenj dhe të shquar të botës.

Njoftimin e parë për këtë vepër na e ka dhënë dr. Finnbogi Guthmundsoni. Ai ka qenë më 1951-56 ligjërues për gjuhën dhe letërsinë islandeze në Universitetin e Uinipegut të provincës Manitoba në Kanada, ndërsa nga viti 1964 drejtor i Bibliotekës Kombëtare të Rejkiavikut në Islandë. Ndër punimet e F. Gudhmundsonit e vlen të përmendet interesi i tij i gjatë për poetin Stephan G. Stephanson (1873-1927), i cili për disa studiues ka qenë poeti kryesor i Kanadasë. Dr. Gudhmundsoni ka botuar më 1971 në tre vëllime Letrat e zgjedhura për S. G. Stefansonin, ndërsa më 1982 ka përmbledhur në një vëllim shtatë shkrime kushtuar këtij poeti.

Kur më 1984 iu drejtuam Bibliotekës Kombëtare të Islandës me pyetjen, nëse kishte të dhëna për Skënderbeun në letërsinë islandeze, drejtori u përgjigj me gatishmëri dhe na hapi një faqe të re të panjohur deri atëherë në këtë fushë. U ngarkua për të gjurmuar G. M. Helgasson, përgjegjës i Departamentit të dorëshkrimeve, dhe Akademisë sonë të Shkencave iu dërgua lista me rreth 15 dorëshkrime me përkthime në prozë e me poezitë mbi bazën e tyre, si dhe fotokopje. Ato nisin nga viti 1803 dhe vijnë deri në fund të shek. XIX.

Burimi i njohurive për Skënderbeun në Islandë ka qenë pikërisht vepra e L. Holbergut e vitit 1739. Dr. Gudhmundsoni dërgoi edhe një fotokopje të librit danisht për Bibliotekën e Akademisë së Shkencave në Tiranë. Njëkohësisht ai bëri kërkime dhe përgatiti një studim të shkurtër me titullin “Skënderbeu në burimet islandeze”, që u botua më 1985, siç e përmendëm, në revistën tonë “Studia Albanica”, bashkë me artikullin “Poezia romantike e Islandës” të studiuesit britanik Sir W. Craigie, botuar më 1950 nga Universiteti i Glasgout. Për ndihmesën e tij me peshë F. Guthmundsonit iu bë një ftesë dhe në gusht të vitit 1985 ai vizitoi vendin tonë.

Sipas studiuesit islandez, kreu për Skënderbeun i librit të L. Holbergut është përkthyer islandisht nga fundi i shek. XVII ose rreth vitit 1800. Nga dorëshkrimet e përkthimit Akademia jonë e Shkencave mori fotokopjen e një varianti të bërë rreth vitit 1832 nga fermeri Thorstein Gislason në Stokkahladir të Eyjafjördhur të Islandës veriore.

Krijimtaria letrare në Islandë i ka fillimet e dëshmuara që në shekullin XII me rrëfimet e quajtura saga, kushtuar fiseve kryesore të vendit.        Eposi islandez mori formën e vet të veçantë dhe përbëhej prej rimureve. Emri rimure lidhet me termin e njohur të vjershërimit, me rimën. Rimuret ishin ritregime në vargje të sagave ose të përmbajtjes së baladave. Nga shek. XVII e më pas gama e temave u bë më e gjerë dhe më e larmishme.

Gjatë pesë shekujsh, rimuret ishin poezia popullore e Islandës, ato thureshin nga njerëz të të gjitha shtresave dhe pjesa më e madhe e popullit i dëgjonte me interes e kënaqësi, i këndonte, i lexonte e i mësonte përmendsh, u bënte kopje të panumërta. Prandaj ato ishin pjesë e gjallë e kulturës popullore deri në mesin e shek. XIX, madje pjesërisht edhe deri në ditët tona.

Kur në shek. XIX mori hov lëvizja kombëtare islandeze për pavarësi, edhe poetët e rimureve u interesuan për figurat historike të luftëtarëve të lirisë nga vendet e tjera. Kështu mund të kuptohet sesi në këtë qark interesant të një tipi të veçantë krijimtarie letrare në një vend aq të largët nga Shqipëria (Islanda është 812 kilometra prej brigjeve të Skocisë), gjeti vend edhe figura e Skënderbeut. Në një krahinë fqinje të Skagafjördhurit është bërë një variant tjetër islandisht, i cili ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Islandës me nr. Lbs. 1305 8vo. Përkthimi është i ndarë në 10 krerë, ndarje e cila nuk ka qenë në origjinalin e Holbergut, ndërsa gjithë këto dorëshkrime dëshmojnë për jehonën e gjerë të veprës së Holbergut në Islandë.

Ky përkthim iu dha imzot Hannes Bjarnasonit (1777-1838) për ta kthyer në një rimur. Rimuri për Skënderbeun, heroin e epirotëve, hartuar më 1821-1825, u botua më 1861 në Akureyri, qyteti më i madh sot në veri të Islandës.  Po jap të përkthyer shqip në prozë strofat 11-13 të prologut:

11. Shumë vargje do të na dalin e ndonëse kam frikë se poezia ime s’do të jetë edhe aq e pëlqyer, dëshirë kam ta them në vargje rrëfimin për Skënderbeun.
12. Ky burrë ka qenë me emër të madh, popujt e botës i falen atij çdo ditë.
13. Dhuntia ime poetike është e varfër, kur vjen rasa t’i këndojë një burri të tillë, që në fushë të mejdanit e mbajnë të gjithë për të shkëlqyer.

Pas hyrjes, autori vijon me afër 1000 vargjet, të ndara në 10 rimure, për bëmat e Skënderbeut, që sot i njeh çdo shqiptar. Përfytyrimi poetik sigurisht e kërkonte heroin shtatlartë, një kokë më lart se të tjerët, gjithmonë trim e guximtar, por edhe të ditur e fjalëpakë.  Me rëndësi të veçantë është përmendja nga autori në vargun 81 (faqe 71) se “Shumë njerëz të ditur kanë shkruar për të, por më mirë se të gjithë Marin Barleti”. Është e qartë se këto të dhëna gjendeshin në përkthimin në prozë nga libri i Holbergut.

Bibliografia për Skënderbeun e ka kaluar shifrën 1000 dhe përfshin mbi 20 gjuhë. Njoftimet nga Islanda e zgjeruan shtrirjen e saj gjeografike dhe gjuhësore, madje duke ngërthyer njëkohësisht disa vende nordike. Siç e ka kënduar poeti islandez, emri i heroit shqiptar ka depërtuar përtej deteve e në në të gjithë popujt e botës. Zanafilla e tyre duket qartë se është te vepra e L. Holbergut.

Një varg detyrash i mbeten shkencës sonë për punën me librin e L. Holbergut dhe pasurinë e përftuar prej tij në Islandë. Po sidomos krahasimet me veprën e Marin Barletit do të na jepnin lëndë për arsyetime të reja rreth trajtimit botëror të figurës së Skënderbeut lidhur me kërkesat historike të secilit vend, si dhe me receptimin që i është bërë veprës së historianit të madh shqiptar.

Me këtë rast dëshiroj t’i dhuroj Bibliotekës sonë Kombëtare dy vëllimet me 22 komedi të L. Holbergut, të përkthyera frëngjisht e të botuara më 1955 me titullin Théatre de Holberg.

 “Gazeta shqiptare”, 20 shtator, f. 22. Ribot. në: “Telegraf”, 10 dhjetor, f. 18-19; në: “Lemba”, nr. 9, f. 25-28; ribot. në “Përsiatje hulumtuese”, Tiranë, 2016, f. 14-19.