Ali Podrimja: Sfidë harresës (2)

Ali Podrimja u lind më 28 gusht 1942 në Gjakovë. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në vendlindje, ndërsa Fakultetin Filozofik, Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Kosovës. Në vitin 1966 punësohet në gazetën e përditshme “Rilindja”, në rubrikën e kulturës. Më 1976 kalon në Edicionin e Botimeve “Rilindja”, ku udhëheq bibliotekat: Poezia shqipe, Letërsia botërore dhe letërsitë e ish-bashkësisë jugosllave. Është anëtar i LSHK dhe i PEN-it shqiptar. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar korrespondent në ASHAK e në vitin 2000 zgjidhet anëtar i rregullt.

Me shkrime filloi të merret si gjimnazist. Poezinë e parë Arabja e botoi në revistën “Jeta e re” nr. 4 1957. Po kjo revistë në vitin 1961 botoi dhe librin e tij të parë Thirrje. Në përkthim të poetit Esat Mekuli u botua edhe në gjuhën serbokroate me ca plotësime (1968). Përmbledhja Thirrje në vitin 1971 u bë kartuç në Tiranë, shkaku i disa poezive “hermetike”. Ekzemplari i shpëtuar nga një poet tiranas, udhëtoi deri te autori hiç më pak se 20 vjet.

Pos poezive Podrimja shkruan ese e tregime. Bashkëpunon me të gjitha revistat e fletushkat në gjuhën shqipe brenda dhe jashtë atdheut. Është fitues i shpërblimeve të ndryshme letrare. Në vitin 1999 u nderua në Gjermani me Shpërblimin e mirënjohur letrar Nikolas Linau (Shtutgart). Librat e tij janë botuar, ribotuar dhe përkthyer në disa gjuhë. Është prezent në shumë manifestime ndërkombëtare. Revista prestigjioze italiane “Poezia” me karakter ndërkombëtar, në numrin special botuar në dhjetor 2005, Podrimjen e radhit ndër 400 poetët e shquar të shekullit XX në Europë.

Ese

II. Poeti dhe monomania

Revoltë e heshtur

Përfytyroni Ismail Kadarenë në mbarim të viteve të pesëdhjeta dhe vargun çelës në universin e tij poetik Un’ tek udha kam dalë dhe rri…(Fusha shtrihet errët, 1957). Lexuesi i vëmendshëm këtë përceptim do ta kapë si revoltë të heshtur, thënë përmes një lirizmi të zymtë e mjaft sugjestiv, që vijëzon dhe atmosferën e shoqërisë shqiptare, e cila gjysmëshekulli përpëlitej dhe dëgjonte propagandën e Piramidës si refren monoton: te ne gjithçka është e bardhë…

Fusha e errët do ta përcjellë në ecejake poetin dhe do të bëhet shqetësuese mbasi fundi nuk i dukej. Me jakën e ngritur ëndërroja në shi, thotë ai në Poemë vjeshte. Pra, pakgjë shihej më tutje dhe atë që ta kapte syri ishte vetëm një kreaturë frikësuese, që kishte depërtuar dhe në ëndrrën e njeriut të mbyllur në kohë bunkerizmi. Kadare i vetëdijshëm për kodin etik të krijuesit, nuk mund ta pranonte miopinë ndaj së shëmtuarës, që rrënonte dinjitetin kombëtar dhe autoritetin e Shqipërisë para botës, se një vend pa krenari e moral i ngjan guaskës boshe. Me të lozin valët e mistershme. Ishte i bindur se nga ato tërmete e zjarre të brendshme duhej liruar, pra të mposhtej dhe izolimi kombëtar. Hulumton fuqinë magjike dhe fillon seleksionimin e elementeve shprehëse, beson në fjalë, nga e cila kërkon të pamundshmen. Në “Fushën e errët” megjithatë frymonte edhe diçka e shëndetshme: njerëzorja, e lashta e dënuar, e bukura…

Ndokush artikulimin e Kadaresë do ta shikojë me sy të tjetër dhe do ta kapë si provokim, por mu te ky dyshim hetohet kurajoja e tij intelektuale, se me pakënaqësinë qitte krye rebelimi, që do ta lexojmë edhe në prozën e tij si fuqi orteku që vë përpara të keqen. Vështrohet, hulumtohet, përceptohet e thuhet më sublimja në universin e tij; ngriten ide si të dilet nga ajo zymtësi shqiptare. Përmes mesazheve komunikon me lexuesin-interpretin. E djeshmja fillon te e sotmja dhe e tanishmja diku thellë në të ardhmen. Në tekstin e tij poetik inkuadron të bëmat nga lashtësia shqiptare, por edhe nga mitologjia helene; ia kënda të bredhë në botën shekspiriane dhe të na përkujtojë gjëra makabre. Mjaft me helm në vesh, dëgjohet poeti, tek e vë në shënjestër diktaturën, e cila turpshëm mbyllej, se ajo Fusha e errët na është hija e izolimit që kishte rënë në hapësirën tonë, ndoshta “hija e një shpendi të madh” siç do të thoshte Sen Xhon Persi. Po e ardhmja? Maalaut thotë: “E ardhmja nuk është shkruar asgjëkund, e ardhmja është ashtu si do ta bëjmë ne”, pra duhet dhënë shenjë se je gjallë; se duhet vepruar kundër të keqes në fushën e errët, ku “gjithçka është e varfër, e mjerueshme, e frikshme” (Dirck Schümer).

Disa poezi të përzgjedhjes autoriale të Kadaresë kanë përfundim të papritur; paralajmërohen ndarje, përplasje, shantazhe; na shfaqet malli bojë hiri… adresat humbin (poezia Llora); dyshohet dhe në intimitet, se syrit të Piramidës vështirë t’i shpëtohet. Këto duhet shikuar nga një rrafsh tjetër, ku poeti shqetësimeve personale u jep përmasa kombëtare. Kjo është veti e krijuesve të mëdhenj. Fati i individit nuk shihet ndaras fatit të popullit, siç nuk mund të pranohet triumfi i çështjes kombëtares fitore fisi. Tek e lexon një lirikë me subjekt dashurie, bindesh më vonë se ke hapur një fletë tronditëse nga historia njerëzore, depërton në çështje esenciale të ekzistencës. Kufizimi i lirisë Kadarenë e tmerron. (Ri)lexoni poezinë “Mall” dhe ndaluni te thënia e Heraklitit: Të zgjuarit janë bashkë në botë/ Kurse të fjeturit janë veç”. Thënie kjo e njohur, të cilës Kadare ia gjen vendin diku në strofën e tretë të poezisë së lartëpërmendur. Nuk ju zgjon kjo asociacione me mbylljen tonë prej një gjysmëshekulli? Vërtet tepër gjatë qemë në gjumë, as veten nuk e njihnim, se na mungonte kurajoja? Shikimi ynë thyhej aty te muri izolues, prej ku poeti u drejtohej brezave të ardhshëm: se shumë fjalë do t’i ketë zhdukur jeta… (Epilog, brezave që vijnë), apo shfajësimit ndaj një qytetërimi që deri dje e shikonim ndryshe: Ne pjellë e saj, robër të saj, mbretër të saj të rremë…(Krishtlindjet në New York, 1997). Po ky udhëtim imagjinativ i Kadaresë me një kujtesë të rëndë dhe me një hark kohor prej katërdhjetë vjetësh (1957-1997), me gjithsej 40 poezi nxit të bësh pyetje: dolëm nga ajo fushë e errët apo mbi “varrezë bubullimash” endemi si të përhëntë?

Për herë të parë në botim të Rilindjes (Prishtinë, 1980) doli kompleti i veprave të Kadaresë, pra më herët se në vendin amë. Libri i dhjetë ishte përzgjedhja e poezive dhe më ishte besuar mua. Titullohet Buzëqeshje mbi botë. Ishte konceptuar mes dy poezive Vallja shqiptare dhe Kënga e ushtarëve të vjetër. Pse mbyllja librin me të dytën? Shkak ishte vargu: Nga lufta vijmë në lufta shkojmë. Parandjenjë e çuditshme me atë që ndodhi në Kosovë në vitin biblik (1999), kur barbaria serbe dogji edhe gurin e shtëpisë. Ndërsa përjashtë kisha lënë poezi dhe poema që nuk i bënin nder autorit. Koncepti im ishte diçka tjetër. Duhet zgjedhur vlerat e konfirmuara te krijuesit, sepse mbron letërsinë kombëtare. Frika e Kadaresë ishte dhe frika ime. Besoj se vlera dhe guximi nuk mund të rrinë ndaras. Zgjedhja autoriale “Ca pika shiu ranë mbi qelq” (Onufri, 2003) është lehtësim për mua, se paskam vepruar drejt në përzgjedhjen e lartëpërmendur. Kadare shkoi më larg, u tregua tepër rigoroz. Këtë e bëri për hir të poezisë, të këtij arti elit. Nuk është i vetëm Lasgushi, të cilin e bezdiste edhe një fjalë, edhe një figurë. Gjatë përpilimit të Buzëqeshjes mbi botë më kishte shqetësuar një piru, i cili vërtitej atje lart mbi botën. Pas Kosovës, Çamërisë, Mbishkodrës e trojeve të tjera kush e kishte radhën? Bën Shqipëria të jetë më xhuxhe, të humbjes së unit?

Në vitet e ’70-ta të shekullit XX nacionalizmi serb ishte egërsuar. Nuk kishte poet serb që Mitin e Kosovës të mos e kishte subjekt të ndonjë teksti, apo vepre. As nuk mund të konsideroheshin kombëtar ata krijues që realitetin e shikonin ndryshe. Ujku i çalë u bë lajtmotiv, shfaqej nga poetët më të rinjë e deri te Vasko Popa (Vasil Popeski, rumun me origjinë). Shkrimit të tillë kishte zënë t’i vinte erë temjani, të pagëzohej art temjani. Nga libri i dhjetë i kompletit të Kadaresë kisha nxjerrë më vonë poezinë Mundja e ballkanasve nga turqit në Fushën e Kosovës më 1389, të cilën e kishte përkthyer në gjuhën serbe një mik imi. Kjo u botua në një gazetë letrare serbe. Lexuesit e kritika serbe e kishin pranuar si polemikë të mençur, ndërsa nacionalistët si dush ndaj nacionalizmit serb. Ra një poezi e Kadaresë dhe Mitit të rremë mbi Kosovën i shkaktoi dridhje të papritur. Fatkeqësisht propaganda serbe edhe në ditë të sotme këtë mit e përdor si tapi ndaj trojeve tona të aneksuara. Guximi intelektual i Kadaresë meriton të çmohet, se hedh dritë mbi çështje kurciale të Kombit. Libri Ca pika shiu ranë mbi qelq, lexohet në shumës. Përmes shqetësimeve e kurajos së individit na jep dhe fatin e një populli. Me të drejtë bashkëkohësi i tij Dritëro Agolli e quajti emblemë kombëtare.

(Ulpianë, 15, 10, 2003).

Leximi i një dëshpërimi

“Ç’të bëjë vdekja me vdekjen tënde

i pavdekshmi im?”

(“Dhe je Europë”)

Fatos Arapi ka një varg me peshë të veçantë: “Pastaj ç’do të bëjmë me lirinë?” Do të thotë edhe pas lirisë luftohet për vlerat e saj, të jesh i vëmendshëm në çdo lëvizje, të kesh kujdes maksimal. Po ndodhi të keqpërdoret, mund të jemi humbës. Poeti na bën me dije se edhe “liria vret”. Konstatimi i tij vë në dyshim qytetërimin tonë si dhe proceset e reja kombëtare. Përballemi me vetveten e me togfjalëshin trishtues. Në “emër të lirisë” mposhteshin edhe të pafajshmit. Kërkohej të dëshmohej rendi, se ka ligj. Koha e bunkerizmit kishte thyer qenien tonë, e kishte bërë më vetmitare. Kemi të bëjmë me absurditetin shqiptar nga dita kur liria shkeli në hapësirën tonë. Krijuesi i njëmendtë “nuk mund të kurvërojë me historinë” (M.H.E. Enzensberger). Ekzistenca mbetet preokupim kryesor jo vetëm në krijimtarinë e Arapit, por dhe liria si çështje e hapur. Bën të vrasë ajo?

Mirëpo dëshpërimi i Fatos Arapit, i veçantë në letrat shqipe, që shkroi poezi hyjnore, siç tha poeti Visar Zhiti, rebelimi i tij duhet interpretuar si kurajo intelektuale për t’i lëvizur gjërat nga pika e vdekjes në të mirë të çështjes kombëtare. Brenda një grushti njerëzish të një gjaku e gjuhe është ligësi dhe i papranueshëm gjenocidi. Kasta politike në vend se të merrej me ata që na kishin hyrë nën lëkurë dhe na shtynin andej, ku shihej fundi; merrej me rebelmin e ndonjë intelektuali, që e donte Shqipërinë më zonjë e që nuk mund ta pranonte as dogmën pansllave udhërrëfyese të kombit. Numri i kazamateve, i llogoreve dhe i të ngujuarve, ngrisin çështje të ndërduarta në hulumtimin e ndriçimin e së vërtetës rreth gjërave makabre që ndodhnin. Vetvetiu shtronin pyetjen: a kishte përfunduar lufta? Krijuesi e ka për detyrë të ngrihet në mbrojtje të dinjitetit dhe të vetëdijes kombëtare. H.Hesse thoshte: “heroik mund të jetë vetëm ai që kryeneqësinë e tij të natyrshme dhe fisnike e shndërron në fat njerëzor”. Fatos Arapi u bashkohet të pakënaqurve dhe përcaktohet për një artikulim të rrezikshëm por dinjitoz.

Është hera e katërt që bëj përzgjedhje të këtij poeti. Libri reprezentues “Fatet” (Rilindja, 1979) në Kosovë kishte zgjuar interesim të lexuesit dhe kritika. Shqetësimet e mëdha shpirtërore e mesazhet, të theksuara e mjaft transparente, linin të kuptohej, se megjithatë në Shqipëri kishte ndrydhje e përplasje brenda kombit. Me këto nuk isha marrë, kisha konsideratë për poetin. Fshehtësitë i mbeteshin lexuesit të pasionuar, le të rropatet me to. Rreth përcaktimit të lirisë dhe çfarë na ishte ajo, vetë poeti e thotë: “liria ime është si jam unë”. Mund ta pranoje këtë shprehje ekuivoke ose ta refuzoje pakënaqësinë e tij. Preokupimin e tij shqetësues e kisha thënë përmes një fjale, ky ishte titulli i librit “Fatet”. Shumësi binte ndesh me njëjsin që e preferonte logjika totalitare. Fati i Fatos Arapit është dhe nacional, prandaj dhe dëshpërimi është i pandashëm, se liria ndëshkonte të dy anët. Shoqëria shqiptare kishte nevojë të korrigjohej. Me bindjet e veta poeti është në anën e atyre, që Shqipërinë nuk mund ta shihnin të izoluar. Se çfarë Shqipërie ëndërronte më së miri shihet në poezinë “Unë e dua Shqipërinë”, pra kërkon atë etnike. Formimi i tij si krijues e personalitet ka për taban të fortë traditën. Fatkeqësisht, gjërat ndërronin dhe loja vazhdonte nga rrafshi ideologjik. Nëpërkëmbeshin vlerat dhe dinjiteti. Frika e pranishme: “ti mos më lër vetëm…”. Kjo mund të ishte lutje e tërë kombit në kohë ankthi.

Se kishin zënë të trishtohen edhe ata, që popullin e kishin sjellë para një gorreje, mbetet për mua tronditës pendimi i Mehmet Shehut para të birit. E zë ngoje këtë edhe poeti. Fjala është për “pushkatimin e 60 robërve ballistë (dhe) për ekzekutime masive në Shqipërinë e Veriut… (Bashkim Shehu “Vjeshta e ankthit”). Dhe pse në Veri dhe pse ajkën e intelektualëve dhe kreun e Kishës Katolike Shqiptare? Edhe në vrasjet brenda nesh kishin dorë të tjerët dhe ne kryenim punët e tyre. Se Mehmeti ishte njëri nga shumë mehmetët.

Pas të ashtuquajturës LNÇ në gjithë hapësirën shqiptare filloi qërimi i hesapeve me të pabindurit, me ata që e dinin pse e kishin bërë luftën dhe ç’kërkonin. Masakër e paparë kishte ndodhur në qytetin tim. Afro 70 burra të dijshëm i kishin tubuar aty te Taphanet e Gjakovës dhe i kishin ekzekutuar. Po në Taphane regjimi kriminal i Millosheviqit do t’i pushkatojë mbi 50 veta në vitin 1999. Koincidencë rrëqethëse. Nuk mund të mos i përmendja këto dy raste. Ma kujtojnë një poezi të Kadaresë, ku etimologjinë e emrit të Gjakovës e kërkon te fjala gjak. Neve na kanosej shfarosja. Krijuesit mund të bënin sehir? Guximi intelektual kaherë është i pranishëm në krijimtarinë e Fatos Arapit. Shkrimi i poezisë së tmerrit e nxjerr këtë në vijë të parë, me krijimin e ndërlidhjeve shpirtërore e nacionale, me një qasje e strukturë bashkëkohore të temave dhe të ideve me një imagjinatë të bujshme nga marshimi: “shkelja nëpër rrënoja trishtimesh”. Pra, shikohemi në pasqyrë nga koha ekliptike: gjysma-gjysmë. Në realitet e gjithë poezia e viteve të fundit e poetit është sintezë mbi trishtimin e thënë me guxim e me një qasje mjeshtërore artisti.

Tek lexoja librin “Kush ishte Vllas Arapi” me gjasë e kisha gjetur çelësin për të hyrë në trishtimin e poetit. Vllasi na ishte një i ri, i cili kishte vendosur të fitonte ja të vdiste për atdhe. Qe bërë bashkë me çlirimtarët, por shpejt do të zhgënjehet. Në fushë të betejave dhe në prapaskena kishin ndodhur gjëra të pabesueshme. Ato binin ndesh me etikën e filozofinë e tij. Atdheun e konsideronte të shenjtë. Nuk mund të pajtohej se duke u vrarë mesvete, mbiekzistonte ai. E merrte këtë për turp nacional, që patjetër do të përjetojë katarsis. Por idealistët e formatit të Vllasit bien të parët (1946). Nga ideali i tyre nuk heqin dorë. Ndërsa vëllai i tij më i ri, ç’mund të bënte, pos heroizmit e guximit të tij njerëzor t’i ngriste një monument të rrallë poetik. Poezitë për Vllasin janë nga më të realizuarat, vaj burri edhe për gjenerata të tëra të humburish. Në një poezi Arapi tragjikën e konsideron atdhe të vërtetë të poetëve. Vetëm dhembja mund t’i bashkojë njerëzit e t’i vërë në lëvizje. Përmes një artikulimi të tensionuar e qasjeje intelektuale, martirizmin e Vllasit e ngre në kult të së madhërishmes. Poeti gjendet në kulmin e krijimitarisë dhe vëllai nuk bën të mbetet kujtim i realitetit të hidhur. E mbyll në kujtesë, se është i pavdekshëm. Krijuesi që pranon: “ecja dorë për dore me tragjedinë”, e ka cakun e vet dhe ky është triumfi mbi të keqen. Shpërthimi i tij është tronditës: “u lodh vdekja me ty, populli im…” Nuk mbaj mend të ketë një poet në letrat shqipe, që i është drejtuar kaq burrërisht popullit, i cili besonte se edhe “në një kokërr gruri-fshihej liria”. Një poezi e tillë, me përmasa të mëdha njerëzore e kombëtare, me kohë shndërrohet në mit. Kritiku Mensur Raifi mendon se “miti është lindje e re”. Po çfarë vizioni mund të ketë një vend ku “liria vret”. Le t’i mbesë kjo titanizmit shqiptar.

Nga dy nocione poeti nuk do të ndahet kurrë, do ta ndjekin në dëshpërime e në triumfe të gjenit tonë: Vllasi dhe deti. I pari, qenie njerëzore, simbolizonte tragjikën jo vetëm të Arapit, pastërtinë shpirtërore e guximin e njeriut idealist, i paepur para të ligës. Ky ndoshta është një fat nga “Fatet” (Rilindja, 1979), ku përmes toneve elegjiake të poetit për të afërmit e tij të humbur përfytyrohej edhe hija e këtij të pabinduri. I dyti simbolizon madhështinë, identifikimin me poetin. Nuk ia përkujton vetëm fëmijërinë dhe origjinën. Mbetet i pakapshëm megjithatë. Para tij veten e konsideron hije njeriu, që i mbështillet trupit. Deti e ndjek pas, thotë ky. Llafos me të tamam si të ishte një qenie e gjallë, si me një mik të vjetër, që njëri-tjetrit ia dinë të bërat. Po këtë simbol e shoh edhe nga rrafshi i atdhedashurisë. Poeti, përmes tij zhvillon polemikë të heshtur, të themi me shovinistët gëlltitës, të cilët Shqipërinë vazhdojnë ta shohin gropë të zezë në një qyshk të Ballkanit, të izoluar dhe ta konsiderojnë vetëm tokë për kusuritje. Motive nga deti e për detin Arapi sjell shpesh, kërkon sublimen dhe komunikon me kohët e Shqipërisë. Arsyeja tjetër është se me dije ua bën të tjerëve, vendi i tij sa është kontinetal, aq është edhe bregdetar, madje i takon pellgut mesdhetar, një kulture e qytetërimi të lashtë. Deti me atë imazhin karakteristik ka diçka të magjishme. Është një klithmë e brendshme, një dhembje, një mall i pashuar, një fuqi magjike, që e lidh për rrënjët e tij e që ajo shpesh e frikëson.

Ne të kontinentit detin e parafytyronim si diçka të pafund. Mes tij besonim se ekziston një disk i madh, bashkë me të udhëtojnë dhera e qytete. Nga fundi i tij parafytyronim shfaqjen e një bajlozi, të një rrënuesi të trojeve tona, kur deti tërbohet. Po deti kur tërhiqej, ai nuk dukej. Fantazia jonë fëmijërore përkon disi me frikën e poetit, i cili beson se deti ruan shumë fshehtësi në vete e nuk na i tregon. E, sipas tij, këtë madhështi hyjnore e krijoi Penelopa. Ajo priste Uliksin të kthehej në Itakë. Në imagjinatën e Arapit na shfaqet si metamit. Simbolikë shumëdimensionale.

Shpesh kam qenë në Vlorë dhe nuk e kam ndier veten të vetmuar. Më shoqëronte ndoshta magjia e detit, me të cilën isha përballur në mbarim të viteve të gjashtëdhjeta, kur në një kënd të redaksisë lexoja ca poezi të Arapit. Kisha veçuar ato për detin. Kaltërsia më kishte vënë në një situatë hamendëse. Ta lexoja si pastërti, si ëndërr a si mall? Me poezitë e mëvonshme pashë se e kaltërta mund të lexohej edhe si iluzion, zhgënjim. Tek bëja përzgjedhjen, më ishin shfaqur rrënojat e trishtimit, mbi to kisha dëgjuar hapat e poetit, pastaj klithmat. Një poezi e tillë kërkon lexim të themi të veçantë. Pa presione në mjegullimin e mesazheve dhe të vlerave të njëmendta artistike.

Toponimet dhe figurat mitologjike janë mjaft të pranishme në poezinë e Fatos Arapit. Ky është interesim i hershëm dhe i veçantë, do të thosha, në familjen e poetëve shqiptarë. Me erudicion të bollshëm e imagjinatë mahnitëse krijon botën që e konsideron të tij, por që fatkeqësisht është e mjegulluar. Tekstin e ka më të reduktuar, përmes imazheve e gjuhës figurative na thotë sublimen. Por, pse i kthehet të kaluarës ky krijues, nuk do komentime shterruese. Ndaj temave e motiveve të përditshmërisë, në kohë të bunkerizmit dhe krijimtarisë së njëtrajtshme, si duket, ndien aversion, nuk mund t’i pranojë kallëpet. Po të krijonte diçka të veçantë, mund të merrej hermetizëm, që ishte i papëlqyëshëm dhe i dëmshëm. Për poetin krijimtaria është diçka tjetër “e lëvizshme”. Shoqëria shqiptare gjallëronte mes diktaturës dhe lirisë së projektuar në vepra, para të cilave kishte zënë të bëhej e verbër edhe cenzura, ta humbiste ndiesinë. Këtë e sinjalizonin veprat që shkatonin tërmete te lexuesit.

Temat e motivet nga lashtësia i vë në kontekst të bashkëkohësisë, i hedh në zhurmën e urbanës, i bën pjesë të përditshmërisë, i gjallëron aty diku mes nesh. Si lexues e sheh se para nesh shfaqet diçka magjike: ne nuk qenkëshim të sotëm, rrënjët tona u shtrikan thellë në histori, paskëshim edhe ne perënditë e faltoret tona. Sidoqoftë, edhe kjo mund të merret si replikë me ata që na fyejnë rreth origjinës e identitetit. Po mollosët e fiset e tjera ilire nuk i takonin qytetërimit tonë të hershëm? Dhe, nëse ata shtriheshin thellë në Heladë e pabesueshme është të mos kishin faltore e perëndi, që poeti i thërret “zotëra të Dodonës”, nëpër amfiteatrin e së cilës në vitin 1986 kisha zbritur aty poshtë, duke sharë fatin historik. Më sa di, vetëm ilirët kishin fise dhe këto përcollën deri në kohët tona moderne. Poeti e ka të qartë se të mbrosh të kaluarën tënde, mbron dhe ndërton të ardhmen. Pra, poezia e mirëfilltë luan rol vendimtar në vetëdijësimin e ngjalljen e kujtesës. Për insistimin e tij në ndriçimin e të kaluarës, ky poet meriton studim të veçantë.

Raportin mes nesh dhe Europës Arapi e shikon ndryshe nga pararendësit dhe pa kurrfarë kompleksi i drejtohet se jemi pjesë e saj. Para saj hedh dhembjen e popullit të tij. Dëshiron këtë ta konsiderojë si të sajën Zonja Europë. Cinizmin e tij e shkakton dinjiteti dhe njerëzorja e poetit: Dhe je Evropë…Por kjo a ka kohë të merret vetëm me ne, përkundër gabimeve në të kaluarën ndaj çështjes shqiptare? Ne a jemi i vetmi problem i saj? Duhet t’i imponohemi asaj me vlera, sa nuk ka zënë të luajë me ne prapë. Zhurma është e nevojshme para dyerve të saj ndoshta të shurdhëra.

Teksti me autografin e tij që ma kishte hedhur në librin “Kush ishte Vllas Arapi” ishte mjaft sinjalizues. Aty shënonte: kështu ecën dhembja e botës… Duhet të krijojmë, pra, raporte të tjera jo vetëm me Europën, të mos mbetemi vrimë e zezë në univers.

Në fillim të tekstit citova: “Ç’do të bëjmë pastaj me lirinë?” Koha nuk është të përgjakemi. Ndaj momentit të pikërishëm të shoqërisë shqiptare Fatos Arapi është mjaft kritik, kërkon shoqëri të pastërt e dinjitoze. Nuk mund të pranojë “se si masakrojnë ëndrrat në gjumë”. Tek lexoj jo vetëm poezitë e tij, frikësohem se nuk tregohemi më të kujdesshëm. Shqipëria është shenjë, “I vetmi që të ka mbetur”…e pranon poeti. “Përtej është koha ku s’mund të shkelim”. Dëshpërimi i tij është dhe yni. Për gjysmën tjetër të ëndrrës, kur të dalim nga eklipsi i saj.

(Ulpianë, 2002).

Lirikë me tone baladeske

Mihal Hanxhari për të gjallë nuk botoi asnjë libër, megjithëse në gazetën “Letrari i Ri” (2948-1-49) la gjurmët e para me ndonjë skicë ku paralajmërohej një krijues i talentuar. Që ky poet doli nga harresa, merita i takon dhe akademik Ali Aliut, i cili u mor detajisht me veprën e tij. Çka dhe pse e shtyri të mbyllet në guaskën e vetmisë e të krijojë botën e vet plot drithmë e ndjeshmëri, të një liriku me tone baladeske, ekzistojnë supozime të ndryshme. Me sa dukej nuk i pëlqente pudrosja, kishte dëshirë t’i shihte gjërat ashtu siç ishin në realitet. Teksti i tij nuk përkonte me normat e drejtimit të ri që kishte vërshuar letrat shqipe. Realizimin socialist e konsideronte importim. Kemi të bëjmë me një yrnek, ku mungonte shpirti e mendimi i individit dhe asnjë hap tej artit të madh që kishin lënë rilindësit. Shkurt, frikësohej se mos i fyente pararendësit me diçka neveritëse. Zhurmaxhinjtë, të hekurosurit dhe arti “muskuloz” e kishin nxitur të mendonte se më mirë është të krijosh për vete. Po ashtu, madhështinë e krijuesit nuk e përcakton sasia. I vetëdijshëm ishte se pak gjëra mund të thuhen në hijen e diktatit. Kërkonte ide, motive, forma e mjete shprehëse, të ngritte konceptin e tij estetik që e kërkonte arti i njëmendtë. Ishte vënë pas fjalëve, tingujve e ngjyrave që rrezatonin dashuri, por edhe trishtim ndaj asaj fuqie të verbër që shfaqej e ia rrënonte kujtimet. Po krijuesi ç’mund të bënte në një kohë që pak ishte e tij?

Vetëdija dhe guximi krijues

I edukuar me frymën e rilindësve dhe nga shkrimtarët botërorë, magjinë e të krijuarit e kuptoi si të drejtë lirie personale, atë që e ndien dhe e sheh të thuhet e çliruar dhe pa frikë. Artit nuk ia përcakton kodet ideologjia, por vetëdija dhe guximi krijues e njerëzor. Vërdalljet janë të kota po qe se fjalët e mesazhet nuk kanë adresë të caktuar: Njeriun. Prandaj heshtja e Hanxharit duhet kuptuar edhe si revoltë ndaj mjegullës që kishte rënë mbi gjërat që e rrethonin dhe nuk mund t’i kapte në plotni. Populli thotë: Heshtja është kapak i artë, ndërsa Sartri: edhe heshtja flet. Të heshtësh do të thotë se ke depërtuar në esencën e të ligës. Mu për këtë ai trishtim që kacavirej nëpër fjalë e poezi kalohej edhe përmes humorit. Ndryshe nuk mund ta shihte Princin e malit blu, siç e quante Dajtin. Prandaj në poezinë e Hanxharit asgjë nuk ka të tepërt. Të tepërta janë kujtimet. Ah Zot shpëtoje Tiranën, do të thotë në një poezi. Lutje të tillë, drejtuar fuqisë hyjnore nuk kam dëgjuar më parë. Do të thotë se kishin filluar të derdhen edhe kujtimet dhe të shfaqet trishtimi. Kishin heshtur edhe nallanet sokaqeve të Tiranës dhe kishte kyçur derën e shtëpisë së vjetër tej Urës së Tabakëve.

Gjuha nderohet me vlera. E shihte si kult dhe besonte në fuqinë e saj. Nga shqetësimet e zjarrmia e brendshme mund ta lironte vetëm ajo. Dëshmon dhe respekti për të. Nuk pranoi të përkthejë çfarëdo autorësh. Ecte gjurmëve të Nolit. Përkthe majat dhe vetëm atëherë ke nderuar gjuhën tënde. Seleksionimi rigoroz e përkthimi i shkrimtarëve botërorë tregonte se ishte erudit e njohës i kulturave. Njohuritë intelektuale dëshironte t’i vinte në të mirë të kulturës shqiptare. Shqipëroi Mikelanxhelon, Bodlerin, Tagorën, Shekspirin, Persin, Kavafisin, Zhidin e të tjerë që ndikuan dhe në formimin e personalitetit të tij si njeri e krijues.

Kur ndodhën çudira në Shqipërinë postkomuniste u keqkuptua liria disi, proceset e reja sollën dhe rrënime. U nëpërkëmb edhe Kisha Autoqefale Shqiptare. Hanxhari nuk u pajtua, e mori në mbrojtje, si e drejtë e besimit ortodoks shqiptar, ngriti zërin edhe kundër varfërisë së skajshme që kanosej: Poet pushoje këngën/S’është koha për gëzim…(Poet). Kështu iu pat drejtuar lexuesit që në vitet e ’70-ta. Gjymtyrët e mavijosura ia shihte ende të kaluarës. Befasuese për të ishte etika, dinjiteti; se patriotizmi ishte në kolaps. Kërkonte paqen shpirtërore në fjalë e poezi, hidhte ide në letër dhe ndonjë ngjyrë në pano. Shndërrohej në gërmues të sublimes. Nuk i ngutej pas namit. Interesimi i tij edhe për muzikë e artet figurative nxori në dritë një krijues poliedrik me shpirt liriku, që për subjekt kishte dashurinë dhe trishtimin njerëzor. Tonin Çobani thotë: “Ka vetëm dashuri dhe dhimbje prej dashurisë”. Në këtë frymë u krijua vepra e tij.

Gjenitë diçka i bashkon. Kritika me të drejtë e ka vërejtur këtë fenomen. Shikojeni poezinë peizazhiste të Naimit e Lasgushit, të ndalemi pastaj te poezitë e Hanxharit për Erzenin, Dajtin; do të shohim se nëpër to diçka lëviz si valë; në rastin konkret është malli i poetëve, dashuria për atë që nuk bën të çohet dorë. Bindesh se bukuria e atdheut është e lëvizshme nga një krijues te tjetri.

Hymnizimi i Piemontit

Dhe tek vazhdojmë leximin e poezive të këtij poeti, të kujtohen pikturat e Vangjush Mios, peizazhet e tij. E sheh se ky atdheu ynë i vogël apo i madh nuk na lë të qetë, na ndjek nëpër fjalë e ngjyra. Hetohet dhe ndonjë reminishencë, e cila mbyllet te fjala situation, që e thoshte Lasgushi e na e përkujton Petraq Kolevica. Hanxhari dallohet me butësinë e lirizmin e tij ndaj proceseve të ndryshme, megjithëse demoni i tij krijues nuk pran, është i lëvizshëm; zjarrmia e brendshme rrezaton të bukurën, njerëzoren. Përmbledhjen e tij të parë “Se sytë e mi kështu e shohin botën” e lexova në vitin 2000. Tepër vonë e lexova këtë poet, i cili i ka munguar modernitetit shqiptar.

Për herë të parë, kur kisha shkelur Vendin e Shqipeve (1971) pata ndier mall e pikëllim. Së pari, se shkilja në dheun që më jepte emër, siç thoshte Naimi dhe së dyti, Shqipërisë ia shihja njërën faqe dhe nuk dija se ç’fshihej në tjetrën, më ngjante “në fushën e përgjumur”. Terri kushedi çfarë kapërdinte. Qoftë e kaluar…

I lindur më 1930 në Kentaki (SHBA) dhe i rritur në Tiranë, të cilës do t’ia falë edhe përjetësinë (1999), Mihal Hanxhari do të krijojë poezi me motive urbane duke inkuadruar në tekstin e tij dhe bëma e elemente nga thesari shpirtëror i popullit. Kujtoni poezinë antologjike Baladë tiranase. I dashuruar në sokaqet me kalldërma, në ura të vjetra e në shtëpi me arkitektura të çuditshme, të ngërthyera në unazën e maleve nga vështron Princi i tij “veshur në blu”. Ai nuk mund të ndahet nga kjo madhështi e qasje as në poezitë me motive nga Parisi. Se “…ka një shpirt që aq sa të kujton antikitetin po aq dhe poezinë moderne” (Visar Zhiti). Dhe në kohën, kur poeti i lutet fuqisë hyjnore për Tiranën, midis kësaj madhështie të derdhur zbritte perënditë e heronjtë nga mitologjia e kohët e largëta një poet tjetër i shndërronte ata në qytetarë të përditshmërisë që i kalonin me bëmat e tyre. Sidoqoftë arsyeja është se Fatos Arapi dëshiron të dëshmojë për identitetin dhe lashtësinë e popullit shqiptar. Të dy poetëve u takon merita se mbi Piemontin shqiptar hodhën dritë si askush tjetër.

Kënga e dhimbshme për Kosovën

Në anën tjetër të Adriatikut një zonjë nga Amerika, shkrimtare me famë e quajtur Suzan Sontag, me origjinë hebraike, pasi ishte pajtuar për intervenimin e Forcave Euroatlantike kundër gjenocidit serb ndaj shqiptarëve, kishte zënë një hotel në Bari dhe përcillte fluturimet e avionëve të NATO-s. Ishte muaji prill kur dhe Mihal Hanxhari shkruante poezinë e tij të fundit “Elegji për Kosovën” (prill 1999) me subjekt nga eksodi biblik (1999). E kishte ngritur tragjedinë në tri pika: 1) Nga shikimi i syve të fëmijëve; Shpëto o Zot vetëm sytë e fëmijëve të Kosovës; 2) Nga heshtja e pleqve të Kosovës: Zot shpëto atë heshtje të pleqve të Kosovës dhe 3) Dhe dy milion rrape o Zot …Fëmijët e padjallëzuar kishin parë gjenocidin dhe tërë tmerri njerëzor ishte mbyllur në sytë e tyre, ndërsa heshtja e pleqve thoshte shumë. Ajo që kishte ndodhur gjithandej Dardanisë njerëzit kishin humbur dhe fjalët, se gjama kishte qenë e madhe, por numri i rrapeve tregonte diç tjetër – qëndresën shekullore të shqiptarëve kundër një barbarie që kishte humbur edhe ndjenjën njerëzore. E ngritjen e kësaj piramide të dhimbshme kombëtare, poeti do ta përcjellë me lutjen drejtuar fuqisë hyjnore:

Oh lëre o Zot atë rrugë të gjatë ku nuset e Kosovës

Po lindin yjet e Yllnajës së Mjellmës

O Zot ato janë foshnjet e tua

Dhe parandjenja: “dy milion rrape” një të nesërme “do të jetë pylli i parë i Lirisë në botë”. Nga hapja dhe mbyllja e poezisë “Elegji për Kosovën” emocionet do ta mbajnë lexuesin. Në anën tjetër të Adriatikut, Zonja nga Amerika në notesin e vet do të shënojë “Kosova ishte pjesë e Shqipërisë”. Koincidencë më se e çuditshme e gjenive të letrave.

Mihal Hanxhari me poemat Menhir dhe Aldebaran do ngjitet në majat e poezisë shqiptare të kohës së modernitetit. Për të parën Petraq Kolevica thotë se është “apoteozë ndaj një dashurie të paharruar”, në të dytën marrim pjesë në shpalim kozmik në një teatër antik, ku “asgjë” nuk ka vdekur kurrë”. Sidoqoftë leximi i vonshëm i autorëve seriozë që kishin heshtur për arsye që dihen të ngazëllen dhe për interpretin është punë sizifi. Megjithatë, përzgjedhja “Gdhend një statujë” është vërtet statujë e artit të Mihal Hanxharit.

Mirëpo, mbyllje më të qëlluar për këtë tekst nuk ekziston se mesazhi që na e lë poeti: “Jetova me mrekullinë e jetës, me bukurinë e saj e çudinë e saj të pafund, në gjithësinë plot gëzim e mister. Këtë s’duhet ta nënvleftësoj, duhet të jem aq njeri sa të mos dëshpërohem nga krimet e shoqërisë njerëzore ndaj jetës sime. Sepse krim është çdo çast që i vjedhim njeriut, çdo liri të tij, çdo gjë të shpirtit që donte t’u dhuronte bashkëkohësve të vet, për t’u lumturuar bashkë me ta”.

Mali u ul

Po Hana s’dul

(Baladë tiranase)

Vërtet imazh fantastik që ngërthen dhe misterin për të cilin na foli pak më parë Hanxhari, derisa kishte mbyllur një jetë në tri fashikulla dhe i kishte lënë aty diku, në një kënd të shtëpisë që t’i lexojmë tani…

Ulpianë, 20.1.2005

Poezia e Bejkos në librin «Perëndim me pak natë»

Tek shkruaja për labirintin e një libri rrëqethës për kazamatet tona isha pajtuar, se ne mjerisht kishim çuar dashuri më se një gjysmëshekulli me fatkeqësinë tonë. Megjithëse, fytyrën ia grithnim, “dashuria e saj” shpesh na bëri tokë. Gati këtë e përjetoi dhe Sadik Bejko. Predikonim, se çdo e mirë fillon me ne, bile edhe qytetërimi e ai Njeriu i ri migjenian.

Se ne nuk kishim asgjë të përbashkët nga historia e kultura me shtete e popuj që i përkisnin bllokut ideologjik, kishte habitur edhe ata që na njihnin mirë. Në hijen e një fuqie demoniane vazhdonim të “…shkruanim rreshtin e fundit në kode”. E çfarë na ishin këto, e dinte Monomani që humbiste kontrollin mbi çdo gjë, mbasi kërkonte të ishte mbi të gjithë. Nuk bën të na çuditë se vendi ishte shndërruar në teatër antik dhe njeriu ishte bërë lodër, “në njeri burgu”. Brenda universit të zymtë sillej ai rreth shpellës imagjinare Aram të poetit, figurë kjo ndër më domethënëset për diktaturën, i ngjante “një zoti të egër”. Murgari (lexo poeti) kapte detaje hulumtonte qeniesoren dhe me një cinizëm të akullt e zhvishte të ligën. Fytyra “engjullore” e dashurisë dikur zu të grithej. Shenjë se diktatura bëhej me nishana dhe kthimi i dinjitetit njerëzor, meritorë të së cilës ishin krijuesit dhe intelektualët, që Shqipërinë e shihnin ndryshe.

Poeti Sadik Bejko e kishte kuptuar se nuk ishte kohë e tiradave dhe se fjalët duheshin zgjedhur për të çkoduar të keqen; ato grithje në fytyrën “engjullore” të postohen në kujtesë dhe të lexohen; se në to fshihej udhëtimi apokaliptik i shoqërisë shqiptare. Poezia Letër Hamurabit nga Murgari i shpellës Aram është akuzë, artikulim tronditës drejtuar Hamurabit të largët, që në realitet është Monomani. Përmes narracionit tronditës nis rebelimin i pakënaqur me shpellën e tij, atdheun. Diktatura kishte shkuar larg sa “për ta s’ka nënë, mik e të dashur”. Reagime dinjitoze hasim dhe në pjesën dërrmuese të poezive të shkruara nga vitet ’90 e që nuk e ngazëllen aq as triumfi demokratik. Vepra e tij poetike ngritet në sintezë dhe të ligën e përjetuar e elaboron si tragjedi kolektive dhe na e ofron mjeshtërisht tek i jep dimensione njerëzore, kohore. Poshtërues i dukej shndërrimi i njeriut në mjet vrasës; nuk mund ta paramendonte të izoluar, të topitur nga ndjenjat, të frikësuar nga vetja dhe gjaku i tij, as ta shihte si një ishullar që përballej dhe me mallkim. Në një kohë të zymtë dhe hapësirë të tkurrur “liria vret”, thotë Fatos Arapi. Por, çfarë lirie na është ajo, kur dëgjohet vetëm një zë? Hapësira ku linte gjurmë poeti ishte “…vend i thyerjeve… i nëpërkëmbjeve, i pështymave gri”. Cinizmi i atij arrin pikën kulminante: “mbi ish njerëzit”, poshtërim dhe hegjemonizëm i yllit të “perëndive” të Stepës, që etika krijuese nuk mund t’i përulej. Diktatura shkonte edhe më larg, ata të shpellës Aram i konsideronte të perënduar, copa nate, që nuk ishin ngritur ende nga shpella. Ndërsa titulli i përzgjedhjes Perëndim me pak natë është ekuivok e me mesazhe tejet të sofistikuara, të thëna përmes një realizimi mjeshtëror. Leximi i veprës së Sadik Bejkos nuk zgjon vetëm kërshërinë e lexuesit-recepientit. Njohësi i mirë i poezisë së këtij poeti, akademik Ali Aliu, mbështet se të lexuarit e tekstit poetik të Sadik Bejkos është kënaqësi estetike, emocionuese, me tensionim të lartë të dramacitetit poetik.

Sadik Bejko u shfaq në vitet ’70, kur në Kosovë botohej manifesti i parë letrar në letrat shqipe kundër dogmës pansllave, realizmit socialist dhe kur një grup krijuesish u ishin nënshtruar të sharave e përndjekejve nga Qendra gri dhe kuazikrijuesit. Vox clamantis in deserto (Zë i humbur në shkretëtirë), botuar më 2 tetor 1971 në gazetën Rilindja, u kundërvihej tiradave, servilizmit krijues, apologjisë, transparencës, skematizmit … Kërkesat ishin dinjitoze, mbronin vlerat e njëmendta, dinjitetin e lirinë krijuese dhe nuk mund të thurnin himne për ata që kishin vrarë e nëpërkëmbur një kulturë. Kështu artikulimi i “voksistëve” u bë pakëz i mistershëm, eliptik, i pakapshëm për regjimin e ish-bashkësisë, e cila me dyshim shikonte afrimin e tyre me shkrimtarët sllovenë e kroatë; se ishte koha të mendohej ndryshe nga ajo që ofronte regjimi represiv. Në vitet ’70 diktatura në Shqipëri kishte zënë t’i lexonte krijuesit përmes thjerrëzës krijuesit, të cilët frymonin mes jetës e vdekjes. Se, zymtësia kapej edhe përmes një pasthirrme, edhe përmes një fjale, vargu, tregimi a vepre që arrinte të “lirohej” nga kazamatet.

Pas përmbledhjeve Rrënjët (1972) dhe Si vdes guri (1994), ku dominojnë tema nga vendlindja, për të afërmit dhe ndonjë flirtim rinor me nuance bukolike, por hija e së keqes zgjatej deri aty, ku poeti ndiente ftohtësinë që e përthekonte. Në imagjinatën e tij ishte shfaqur ishullari, ku veten e shihte si murgar të shpellës shqetësuese, e poeti nuk mund të shkonte më larg se ta thoshte nemën. Mençuri ishte të shënosh të keqen e të shpëtosh kokën në një kohë vrastare, se në hapësirën e bardhë të letrës kishte vend edhe për shumë bëma e dhembje. Inkuadrimi i tij si krijues e njeri në antidiktaturë ishte më se i kapshëm për ata që dinin të lexonin tekstin letrar.

Poeti nuk di e kishte lexuar Borhesin dhe dinte diç për këshillën mbi letërsinë “të vështrosh më lart e më larg”. Ikjet nga motivet e përditshmërisë, kërkimi i formave të reja, krijimi i fjalorit karakteristik të shenjave, të eliptizmit, braktisja e skematizmit, kthimi kah miti dhe leximi i poezisë metaforë, tekstit të ngjeshur me mendim, bredhjet në lashtësi, bile dhe në Lindjen e Largët e që ishin mbulesë në poezi, mbasi problemet ishin shqiptare, fuqizojnë kredon e artikulimin e tij prej poeti modern, i cili di ç’kërkon nga fjala e teksti, çfarë ofron e ç’fsheh dhe pse është diskret.

Të gjitha fshehtësitë poetët e njëmendtë nuk i tregojnë. Lexuesin e shëtisin nëpër fjalë e ide, por nuk ia tregojnë çelësin. Këtë përshtypje e kam edhe pas përzgjedhjes “Perëndim me pak natë” që është ogur i mbarë jo vetëm për poetin. Së pari, çel horizonte të reja dhe pasuron poezinë shqipe me forma teknike, le të themi dhe së dyti, thua se dëshiron të na bindë se fjala shqipe mund të bëjë mrekulli në dorë të mjeshtrit; se kjo nuk del deri në Majë të Tomorit as zdirgjet vetëm në Fushën e Mëllenjave, por shkon tutje edhe në Lindjen e Largët e zbret thellë në Mesjetë; në meskohë nuk ia kënda ta shohë. Duke sajuar këtë përzgjedhje kam vërejtur se Sadik Bejkon e shqetëson teksti, të cilit i rikthehet shpesh. Kjo është veti e krijuesve seriozë. Kujtoni variantet e Lasgushit, Kadaresë dhe të shumë shkrimtarëve të huaj.

Poezia e Sadik Bejkos, sidomos i librave të fundit Letër Hamurabit (1997) dhe Psalm për atin (2003), na përkujton për të mirë ca poetë anglo-saksonë për tekstin dinamik e me imazhe, ka afri dhe me poezinë e Azem Shkrelit. Sidoqoftë, vepra e këtij poeti lexohet si metaforë e udhëtimit të rëndë të shoqërisë shqiptare. Vlen të përmendet poemthi Orakujt e mbrëmjes. Ali Aliu e pranon këtë si kryevepërz në poezinë tonë moderne. Të pesëmbëdhjetë poezitë “artikulohen si tërësi semantike”.

Detyra e recepientit është që të propagandojë mesazhet e vlerat kombëtare edhe në metropole. Në vitet ’90 në Kosovë ishte botuar një novelë e një shkrimtari të nderuar nga Tirana, i cili kishte përjetuar kazamatet. E pata marrë në udhëtimet e mia në Europë dhe me të lexuar ia pata propozuar për botim botuesit tim austriak, i cili ishte pajtuar. Veten e pata ndier të nderuar se lexuesit gjermanofon i ofrohej një vepër nga letërsia shqipe, shkruar nga një i ndëshkuar. Pas një kohe kishte pyetur njëri nga metropoli: shkrimtari i nderuar mos ka shkruar poezi për Stalinin? Nëse ka shkruar, paska aktruar me fatkeqësinë në teatrin antik të diktaturës. Mjerisht, në njëfarë mënyre, thuaja të gjithë përjetuam poshtërimin dhe ndëshkimin se mbi kokë na rrinte Monomani. Por guximi intelektual e krijues nuk prajti. Kjo vërehet edhe në përzgjedhjen “Perëndim me pak natë” të Bejkos.

Mirëpo, dallimi mes Poetit dhe Monomanit qëndron te dinjiteti dhe madhështia njerëzore.

Ulpianë, 7.10.2004

Janë zbukuruar plehrat

Shqipërinë ka vite që e shoh dhe e lexoj përmes shkrimeve, librave dhe kartpostaleve të miqve të mi. Asgjë nuk është depresive pos kufijve që shtohen mes meje dhe saj. Rreziku më rri mbi kokë dhe nuk e kam ndërmend të poshtërohem duke i kaluar ca kufij nëpër trojet tona. Pra, mjafton të hapësh ndonjë libër a shkrim të sensibilitetit të ri dhe të kuptosh si ecën Shqipëria në këto ndërrime të mëdha. Visar Zhitin, për poezinë “Janë zbukuruar plehrat”, të cilën për shumë arsye e veçova nga libri “Mbjellat e vetëtimave” (botim i “Flakës”, 1994) dhe autorin e këtyre rreshtave, do t’i shpallë kush tradhtarë të dinjitetit kombëtar. Nga pirgjet e plehut bën të përcillet zgjimi i një vendi që nisi nga zeroja?

Paradoksale duket, por plehrat mund të zbukurohen, të ndërrojnë peizazhin dhe përmbajtjen; janë barometër tepër interesant i një shoqërie njerëzore, nga i cili mund të lexosh edhe të pamundshmen. Përmes poezisë së Zhitit unë e shoh Shqipërinë si në shuplakë të dorës, zgjimin e saj dhe tërheq paralele me vendin mik ku gjendesha. Ku ka bollëk, megjithatë, plehu nuk është fundi. Ka diçka që ai duhet të ekzistojë dhe të dëshmojë për udhëtimin tonë më se të çuditshëm në jetë; çfarë ishte e nga u nisëm?

Plehu nuk i kërcënohet rrethit, njeriu i kërcënohet vetes se plehun e hedh aty ku nuk e ka vendin. Në vargun hyrës të poezisë që përbrenda Zhiti sinjalizon: Janë zbukuruar plehrat në atdheun tim…

Buzëqeshjen e tij, sado ironike, lypset kurajo ta kapësh dhe të mos nevrikosesh me fjalën pleh, se me zbukurimin e tij shfaqet ngazëllimi, optimizmi por edhe frika për atë ç’ndodh në Shqipëri. Bën me dije se në vendin e tij nuk janë më çështje ekzistenciale gjërat elementare për të gjallëruar: as liria nuk ndodhet tej bunkerëve, aty diku në realitetin shqiptar merr këmbë ajo.

Poeti paralajmëron disi tërmet në ekologjinë tonë shpirtërore, se për të jetuar nuk mjafton vetëm hedhja e plehut. I bindur se ca gjëra që i gëlltiti plehu nuk mund të fshihen nga kujtesa e paformësuar dhe pa u gjetur vendin e vet. Ka diçka aty që poetit ia dridh shpirtin, mbarimin e së cilës e sheh si triumf mbi të keqen, në rastin konkret mbi dhunën e diktaturës: Kapakët e shqyer të veprave të diktatorit/ fotografitë e tij të qeshura dhe pis…Zhiti me kaq ndahet nga një e kaluar e hidhur, të tashmen duke madhëruar fytyrën e së cilës ia kishte parë e vizatuar nëpër muret e kazamateve të Burrelit, Spaçit…Plehrat e vendit të tij nuk janë më as plehërishta për njerëz, me emra terribël, ku hidheshin vlera kombëtare pse nuk ishin krijuar brenda kornizave të dekreteve drakonike. Në mënyrë të pavetëdijshme seleksionimi negativ i pastrimit të kombëtares ishte shndërruar në vetëzhdukje të kombit.

Mirëpo, në momentin e pikërishëm, kur kanoset më e keqja dëshiroj të ndahem pakëz nga e kaluara dhe të mos merrem me të vdekurit e mi. Le të bëjnë gjumë të rehatshëm, se janë të vdekur. Dua të di ku shkel dhe ç’më prêt pas çdo kthese e rruge. Në realizimin tim dhe të së ardhmes, sa mund të bëhet? Udha është e gjatë dhe mund të ketë ndonjë defekt po qe se nuk di të inkuadrohem në mirëqenien time.

Kur lexoj poezinë: “Janë zbukuruar plehrat” në të vërtetë unë lexoj ecjet e Shqipërisë në hapësirën e re, të mundimshme, buzëqeshjen e saj: Letra çokollatash vizlluese, ambalazhe gjë e gjëzash. Fotografi lakuriqe artistësh të ndaluar…

Verbi i Zhitit liron imazhin nga hijet e së kaluarës, i bindur se ato që ia kap syri në udhëtimin e ri ishin të kontrolluara rreptësisht nga Piramida. Dhe kur i bie tekstit në fund, kupton se ke lexuar një metaforë të të sotmes shqiptare. Çdo gjë ka funksionin e vet në formimin e mozaikut, ku gjërat lëvizin si kokrra të zhivës. Pra, edhe plehu si kategori më e ulët nga nisi fluturimin feniksi ynë.

Se njerëzit i bashkon dhembja dhe i trimëron para ndonjë të keqeje të madhe, e kisha veneruar edhe në dy librat e mëparshëm të Zhitit. Kjo është veti e krijuesve që duan paqe e mirëkuptim brenda racës që e çmojnë lirinë. Te pak autorë nga Shqipëria kam ndeshur fytyrën e diktaturës aq të shëmtuar e të pikëlluar si në tekstet e Zhitit. Aty çdo gjë është e zgjedhur me pedanteri duke ruajtur dinjitetin njerëzor e krijues. Teksti i tij letrar krah e ka J.Ricosin me poezitë e tij nga internimi. Por, dallim mes këtyre dy poetëve qëndron se Zhiti është më lirik, ka një sensibilitet të çuditshëm. Më vjen keq që e lexoj me shumë vonesë.

Shkas i këtij shkrimi ishte plehu, leximi i tij i parë: Shqipëria vete rrugës së mbarë. Në Kosovë ç’ndodh me plehun tonë? Sëmundjet, vdekjet dhe varfëria alarmojnë se në udhëtim na përcjell një armë më e rëndë se ç’e ka ëndërruar pushtetari. Kam filluar të frikësohem nga plehrat. Kundërmojnë rëndë kudo. Duhet besuar se do të bëhet mirë. Të pajtohemi me atë që e thotë Zhiti: Të dëmshëm më pak. Pse të mos ndodh diçka e tillë edhe me plehun tonë: më të mirë të bëhen, më njerëzor.

(Këln, 1994).

Zhiti dhe “antilibri”

Visar Zhiti dosjen e konsideron antilibër. Ishte përgatitur në Kuksburg nga shteti e (sh)krimtarët. Për kompozitën e dytë i padituri, në një moment mërmërit: “vëllezër gjarpërinj, megjithatë, ju dua” (faqe 79). Kjo na kujton kartolinën dërguar një miku: “Malet u bënë pranga…” Togfjalëshi do të ngritet në sintezë, në kujtimet e tij të mëvonshme, për burgun dhe të mashtruarit.

Nga qyteti verior, ku e kishin transferuar si mësues e ku nis udhën demoni i së keqes, çdo gjë ishte zhvilluar në kontinuitet. E kishte të qartë, megjithatë, se nuk ishin të mashtruar vetëm (sh)krimtarët, të cilët duheshin liruar nga e keqja që i godiste edhe ata. Fatkeqësisht, antilibra gjendeshin edhe në bibliotekën e burgut ku duhej bërë një seleksionim rigoroz se çfarë duhej lexuar; se gjithçka e shkruar nuk është vlerë. Kërkon “letërsi brenda letërsisë”, atë ç’është e pranueshme dhe e shkruar brenda kanuneve letrare. Në të vërtetë, kjo është faqja e dytë e Shqipërisë, për të cilën ne pak dinim e ku pëshpëritej: “pushoni të ruajmë të gjallët e tjerë”. Nga familja Visar Zhiti ishte “brezi i tretë që goditej” (faqe 98) dhe rrënimin e harmonisë brendashqiptare, luftën e klasave e sheh si “luftë civile në kohë paqeje” (faqe 306).

Libri ”Rrugët e ferrit” (Burgologjia, botim i Onufrit- 2001) është prozë dokumentare, autobiografi e individit, konkretisht e autorit. Lexohet edhe si tragjedi e tërë atyre që kaluan nëpër kazamate. Ky libër u bashkohet librave të autorëve të tjerë, nëpër të cilët përfytyrohet fytyra e dytë e Shqipërisë. Kamuflimi i shtetit totalitar ishte mjeshtëror. Edhe autori i këtij teksti ishte një idealist. Morbiditeti brendashqiptar nuk mund ta pranonte. Si të ndahesha nga idealizmi i imazhit të Vendit të Shqipeve; me ata lisa të gjatë (Naimi) e burra trima (Fishta). Një i ditur i huaj thotë se me iluzione nuk jetohet. Pas perdes ndodhnin thyerje të mëdha shpirtërore-shoqërore. Dëshpërimi do të na nxjerrë jashtë vetes. Edhe këtë libër e shoh nga ky kënd, ku Zhiti pranon: “Kam frikë prej poezive të mia më shumë se sa nga shteti” (faqe 462). Zatën, frika është njerëzore. Të guximshmit mund ta kalojnë këtë.

Kjo shihet jo vetëm në këtë libër.

Më vonë do të ndodhin çudira edhe në Vendin e Shqipeve. Nëpër të çarat e bunkerizmit shqiptar fillon të përbirohej e vërteta përmes poezive, librave e teksteve të llojeve të tjera, qoftë edhe përmes ndonjë të “liruari”, që i kishte shpëtuar më të keqes. Në gjithë Bllokun e Vendeve Komuniste kishin ndodhur gjëra të pabesueshme. Duke lexuar edhe libra të autorëve të huaj, fillova ta shpalos kamuflimin mjeshtëror të shtetit totalitar shqiptar. Më dëshpëronte një gjë. Gjithë kjo e keqe që përhapej kudo në trojet tona e kishte qendrën diku jashtë nesh, nga e cila ndizej drita e gjelbërt dhe kasta jonë politike zbatonte urdhërin që në të vërtetë dëmtonte qenien shqiptare. Na nxirrte para të tjerëve servilë të një dogme sllave, për të cilën Zhiti thotë: “Komunistët nuk e njohin mëshirën. Ata njohin veç një dorë, atë që i udhëheq drejt dhunës” (faqe 108). Por në çfarë shkalle ishte dhuna në trojet tona, tregojnë numri i kazamateve, nëpër të cilat kalonin intelektualë e krijues ndër më të shquarit si Kasëm Trebeshina, Lazër Shantoja, Aleksandër Sirdani, Petro Marko, Pjetër Arbnori, Bernard Palaj, Arshi Pipa e deri te Visar Zhiti. Kishte nga ata që ishin pushkatuar për shkak të vargjeve. Të kujtomë Trifon Xhagjikën. Para gjyqit kishte recituar poezitë e veta Atdheu është lakuriq… Ose të mos e harrojmë kurajon intelektuale të At Anton Harapit. Kur e kishin shpënë në pushkatim frikën më të madhe e kishte të mos e përlyejë veladonin. Shkodrani i urtë dëshironte që edhe në jetën e tejme të shkonte i pastër. Ka edhe shumë shembuj në këtë libër, me të cilët lexuesi do të përballet dhe do të turpërohet se deri ku kishte shkuar logjika e diktaturës. Nuk bën të çuditemi me konstatimin: “Pse diktatori e pyet popullin kur bën një krim?”

Sidoqoftë, antilibri shkruhej edhe aty ku “tuboheshin të vdekurit” (Kanet). Vinte në dyshim pastërtinë e faqes së parë, atë shkëlqim të rremë, ku i njëjti imazh më ishte përsëritur sa herë shkela në Vendin e shqipeve. Ku ishte dora e njeriut të ri që të ndërronte diçka në të mirë të çështjes kombëtare? Kisha parë një kohë vetëm njërën faqe të Shqipërisë atë të “Dritës së Partisë”. Mungonte totaliteti i gjërave dhe harmonia brendashqiptare. Por shenjat tregonin se nuk ishte e bardhë krejt ajo që na servirnin, kishte diçka të zezë që nuancohej e merrte trajta të të shëmtuarës. Lisat e gjatë të Naimit mund të interpretoheshin nga rrafshi i atdhedashurisë: atdheu duhet dashur ashtu çfarë është dhe duhet bërë çmos të shihet në një dritë tjetër. Por qenia jonë përballej me një realitet fyes, denigrues. Dogma e huaj ishte e ftohtë për dheun tonë, e paparanueshme; se kishte hile dhe legjitimonte shfarosjen. “Rrugët e ferrit” të Visar Zhitit e të tjerë si ky, ngrisin perden të shohim se çfarë ndodhte brenda. Ajo ishte e dhembshme; rrënohej dinjiteti njerëzor; njeriu ishte vidë e rëndomtë, me të cilën dora e shtetit luante si të donte. Pra, individi ishte thermi dhe nuk mund të flitej për lirinë e tij, e bluante “përditshmëria e një tiranie” (Mario Luzi).

Në fillim të viteve të ’90-ta pata lexuar një cikël poezish të Visar Zhitit në gazetën letrare “Drita” të Tiranës. Si duket poeti sapo kishte dalë nga burgu. Ato ishin të një sensibiliteti të ri. Mes rreshtave lexoja frikën dhe guximin e tij prej intelektuali. Mesazhet ishin të kapshme. Ndodhnin thyerje të mëdha të kohërave. Ajo që më nxiste t’u kthehem prapë, ishte ironia e hollë thënë për një sistem që perëndonte dhe një ngazëllim për atë që lindte. Nuk kërcënoheshin më dhunuesit e lirisë, të “denoncohen ëndrrat rregullisht” (269). As nuk frikësohej më nga makina e zezë e shkrimit se do të jetë “aparat i torturës”. Mesazhi qenësor në këtë libër është: “të hysh me dhunë në histori nuk do të thotë se ke hyrë dhe në ndërgjegjen e kombit” (faqe 388).

Në një shkrim diskurziv kam theksuar se në letrat shqipe kaptinë e re mund të konsiderohet letërsia e burgjeve, e internimeve tona në kohë të diktaturës; do të thotë të ndrydhjes së rëndë të qenies sonë e të shqetësimeve të mëdha njerëzore, për të cilat shpesh nuk ekzistonin fjalët, mbasi edhe ato ishin të burgosura… Pamëdyshje, kjo krijimtari mbetet fazë e ndritshme e guximit tonë intelektual në mbrojtje të dinjitetit njerëzor…

“Rrugët e ferrit” (Burgologjia) është çelës për të hyrë në veprën e Visar Zhitit. Duke e lexuar lirohesh nga iluzioni, se shpesh u ballafaquam me vdekjen ku lamë dhe ndonjë grithje.

(Ulpianë, 12 shkurt 2002).

Çapriqi, poet i veçantë

Njerëzit janë të pëkryer

E bartin nën gjuhë Dheun At

(nga “Muri Gjigant)

Poezia nuk shkruhet kur duam

Në kapërcyell të viteve të ’70-ta fenomeni i letërsisë moderne kishte zënë të shkruhej e të debatohej më shpesh. Në të dy anët e Drinit ishin botuar vepra që meritonin të mbanin këtë epitet. Në vitin 1971, një grup krijuesish nga Prishtina iu kishte kundërvënë realizmit socialist me tekstin problemor “Vox clamantis in deserto”, pasi që këtë drejtim letrar e shikonin të demoduar dhe të huaj për kulturën dhe krijimtarinë shqiptare. Ata që mendonin ndryshe harronin se “kundërshtimi i letërsisë bën pjesë në letërsi” (M.J.Lefebve). Pas tri dekadash teksti i cituar do konsiderohet manifest i parë në letrat shqipe (Fjala, Supliment i Temës, Tiranë, 2003)

Thyerjet ishin të dukshme, se vlerat letrare kishin zënë të shikohen ndryshe nga bindjet ideologjike dhe njëtrajtshmërisë. Modernia pushtonte hapësirën mes pasojave dhe guximit krijues. Në kohë të mëdyshjeve, përplasjeve e kërkimit të së resë zbriste një i ri nga cepi verior i Ilirisë, i cili artin do ta kuptojë, para së gjithash, shpalim të vetes e kënaqësi estetike si dhe mjet për të dëshmuar identitetin; do t’u shmanget skemave banale e stereotipeve. Verbi i tij poetik do lëvizë nga poezia imazhiste me nuanca mitike e deri te poezia e revoltës dhe asaj konceptuale. Përballemi me një krijues, i cili veçohet nga brezi i tij për ndjeshmëri e artikulim bashkëkohor, koncepte e ide si dhe për guximin intelektual edhe ndaj temave tabu. Këtë do e hasim edhe në shkrimet e tij diskursive. Vlen të shfletohet libri i eseve “Simboli dhe rivalët e tij”, që mbështet kryesisht vlerat dhe kriteret. Kemi të bëjmë pra, me një krijues që gjërave u qaset dhe nuk i merr si kalueshmëri.

Basri Çapriqi (1960, Krythë, Ulqin) nga publikimet e poezive të para në revistën letrare “Koha”, e cila botohej në gjuhën shqipe në Podgoricë (1979), do të zgjojë kërshërinë e recepientit për shtresimet tekstore që të pakapshme ishin për borizanët e letrave; se në tekstin e tij hetohej “ndjesia e tmerrit”, siç do thoshte Roger Caillos. Nga poezitë e publikuara kisha veçuar “Ulli me dy mijë unaza” dhe “Ubla e Krajës”. Në të parën lexoja fletët e librit të ardhshëm, tek depërtoja nëpër fjalë e imazhe të servuara nga kujtesa historike, mësoja për origjinën e poetit; në të dytën përballesha me mistikën e magjinë, ku humbiste ai cep verior dhe mbetej kujtimi për ndonjë kështjellë ilire, për ndonjë liburnë të humbur në botën e algjeve, për ato pak fjalë e toponime që i kishin shpëtuar harrimit. Vërehej se në letrat shqipe hynte një poet me vokabular mesdhetar, ku fjalëve dhe figurave u vinte era det, krip, ulli, peshk si dhe shkrum nga shpërbërjet dhe rrënimet e vazhdueshme të qenies sonë. Një poezi e tillë kërkon angazhim dhe lexim të vëmendshëm se kemi të bëjmë me një qasje të re, me tekst të dendur e shprehje të zgjedhura gati abstarkte. Duhet kërkuar dhe një detaj, thoshte poeti amrikan, Xhon Bishop, për të shpalosur botën magjike, atë mister.

Basri Çapriqi nuk nxiton në hapësirën e letrës së bardhë. U kthehet shpesh herë edhe teksteve të mëparshme. Përkrah mendimin se poezia nuk shkruhet kur duam dhe se është art më se i vështirë.

Nuanca mitike

Në një poezi të vonshme “Ec, në hapësirë gjë e gjallë s’dridhet” poeti na përkujton: “Të vdekshëm njerëzit/mund të ecin gjatë”, na kthen në vendlindje, te ai cep verior i Ilirisë, të përcjellim bëmat që vazhdonin të ndodhin. Nuk kisha dëgjuar më parë se anamalasit çdo verë në ditë të caktuara festive, bartnin nga një gur deri në maje të Rumisë, mal i shenjtë i labeatëve. Ëndërronin majën ta shihnin më të lartë se malin. Këtij mundimi sizifian ia kishin thurur dhe këngën. Në kohë vape zdirgjeshin te ublat (puset) të shpërndara gjithandej Shasit, se Ujit të Madh nuk mund t’i afroheshin. Ndodhnin gjëra më se të çuditshme. Ata që kishin përjetuar terrin e ublave, mund t’i prekte dhe vdekja, se nëpër ato lëvizte dhe ndonjë gjarpër, por baballarët dëgjonin mesazhet e të parëve: Fëmijët të përgatiten, të jenë dhe rezistentë. Diçka mitike, t’u kenë lakmi dhe fantastët latino-amerikanë. Në tekstin e Basri Çapriqit reflektohet kjo. Do të thotë se krijuesi i njëmendtë vështirë e ka të kyçë kujtesën. Sipas poetit: “Ubla e Krajës u çel 1001 ditë/ në vitin 1001/…ka ruajtur damarin e burimit 1001 vjet. Shihet pra se një botë e të bëmave u krijua në një kohë kur akrepat e orës kishin pushuar. Në kohën zero ishin përbiruar dhe “të vdekshmit që mund të ecin gjatë”. Kemi të bëjmë me një botë ireale, me ndërrime e shtresime të mëdha shpirtërore e me tragjedi të reja. Që në poezinë e parë poeti përcaktoi dhe orientimin e tij:

Në rrugën romake Ulcinium Scodra

Gjendet qyteti ilir Shas

(Qyteti me dy porta).

Fatkeqësisht, udhëtimi mes këtyre dy qyteteve do të zgjasë hiç më pak se pesëdhjetë vjetë, se mbretëronte kohë e mendjes së errët (Çasllav Milloshi). Ky turp njerëzor binte ndesh me thënien e një poeti se atdheu mbrohet me bukuri. Por ç’kishin të bukur “vagonët e kuq me yll që bartnin mish” dhe koha e bunkerizmit të një populli të poshtëruar nga diktatura. Prandaj dhe revolta e poetit do të shkallëzohet në poezinë e tij dhe ajo është e kuptueshme. Rebelimi krijues është dhe akt i dinjitetit njerëzor. Një qëndrimi të guximshëm i vëhen pra dhe kornizat e të bukurës. Shqetësimet e poetit për atë që ndodhte rreth tij, e nxisin të ironizojë thuaja çdo segment të shoqërisë që i takon. Detyra e krijuesit është të mos e pranojë të keqen qoftë dhe e popullit të tij. Çapriqi nuk mund të harrojë të bërat që kishin ndodhur në hapësirën shqiptare. Ndien dhembje edhe për derdhjen e Çamërisë, siç ndien për Shasin, që e konsideron qytet të rëndësishëm të histories e kulturës shqiptare, se është vendlindja e “Mesharit” të Buzukut, librit të parë në gjuhën shqipe, që në të kaluarën ishte shquar për shumë objekte të kultit. Ja, dhe ky do e përjetojë poshtërimin dhe rrënimin e ngadalshëm: nuk mund të zbriste as në Scodra, kryeqendrën e dikurshme të Ilirisë, që e kishte vetëm një vrap. Ishte ngritur ai muri. Po ç’janë këta kufij që edhe njerëzit e një gjaku i tëhuajsuaka ?

Damkë të rëndë la në kujtesën e kombit dhe viti ’45 i shekullit XX. Për tragjedinë e Tivarit u shkruan poezi e libra, që pak na kujtohen disa. Çapriqi kësaj të zeze do t’i qaset duke kapur detaje domethënëse e duke kërkuar elemente shprese, pra nuk e pranon harresën: “plisa të bardhë çon deti në jetën time” dhe i shënon ekzekutorët e asaj kasaphaneje: “vagonët e kuq me yll” si dhe viktimat “plisat e bardhë” për ta mbyllur tragjedinë e dhimbshme njerëzore me rënien e sahatkullës. Por poeti do bindet se para tij ngriteshin kufij e mure, që do i elaborojë si terror të mendjes së errët.

Muri, ai përbindësh

Hapësira që fillon aty diku dhe mbaron te muri, Basri Çapriqin e tmerron, i duket diçka absurde. Sheh se çdo gjë është zbehur edhe dritarja nga e shihte Murin që e ndante nga ana tjetër. E ç’kishte tej? E pathënë, mjegullinë; qëndron ajo perdja e hekurt që në kohë sistemesh na kishte folur Çerçili. Murin e sheh si një përbindësh. Ai nuk ngritet të kapërcehet, pra muri rrënohet. Ekzistimi i tij e tëhuajson, e mbyll në gëzhojë ku vështirë frymohet. Ngrit konceptin për të, se muri simbolizon frikën. Mes asaj madhësie tmerruese është e kufizuar dhe e coptuar çdo gjë, edhe hapësira para tij. Njeriu deri kur të mbetet rob i këtij farë Muri, që nuk i shihet filli as mbarimi e nuk dihet kush e ngriti atë dhe pse hijon para Njeriut. Vënia e problemeve qenësore në spikamë Basri Çapriqin e shkëput nga poezia e hershme imazhiste me nuanca mitike, të cilat më vonë do i reflektohen si reflekse nostalgjike. Në tekstin e tij zënë të postohen tema të rënda. Ndeshemi me shenjat e para të poezisë konceptuale, ku hetohet dhe prania e frymës anglosaksone. Artikulimi është shpesh dhe dramatik. Problemet marrin shtrirje të gjerë, ku shenjat dhe mesazhet do t’i lexojmë si fatkeqësi njerëzore. Poeti thekson: “të ndjek Muri se Ti Dheun At bart nën gjuhë”, pra shtrohet pyetja: Mos erdh koha gjërat të shikohen në copëza dhe liria na qenka mbyllja në vete nga frika e Murit Gjigant? Na parafytyrohet poezia e njohur “Muret” e Kavafisit nga të cilat nuk mund të lirohej poeti e që i shkaktonin të papritura nga humbja e hapësirës dhe lëvizja e kërmillit që i përjetuam edhe ne. Në një situatë të tillë vërejmë se Muri i ngritur rreth tij e që e shkruan me shkronjë të madhe do e sjellë te një përfundim jo bash i lehtë. Përballja me të shkakton dhembje, se dritarja vazhdon të zbehet dhe shikimi të mbetet diku në kornizat e fatkeqësisë. Vërtet ç’duhet bërë të lirohemi nga ajo dhe Muri lëvizës? Borghesi thoshte: “Në letërsi gjithçka është mister, gjithçka i ngjan një lloji magjie”. Shikimin nga dritarja që zbehet poeti e mbyll me një buzëqeshje të skajshme ironike: “njerëzit janë të përkryer/ e bartin nën gjuhë Dheun At. Ligjërimi u drejtohet shpërbërjeve jo vetëm të sistemeve, por edhe popujve. Sintagmën Dheu At linguistika bashkëkohore do ta interpretojë si diçka të çrëndomtë, siç do të veprojë ndoshta edhe me titullin e përzgjedhjes “Burimi nën gjuhë”, një sintagmë jo e zakonshme. Ky çrëndomtësim gjuhësor shpalon ironinë e tij rrënuese, karakteristikë e krijuesve që nuk pajtohen me kanune të asnjë sistemi. Kujtoni njeriun e ri të diktaturës, pas rënies së sistemit ai nuk mund të gjendet në hapësirë, se kishte probleme me të. Poeti e vë në tallje regjimin diktatorial dhe ndien dhembje për njeriun që eksperimentohej me të në laboratorin e tij. Dhe moralin pa etikë poeti na e thotë përmes një lavireje dhe dy ministrave, njëri i ushqimeve dhe tjetri i industrisë së rëndë, i vë përballë raportet njerëzore dhe nxjerr kontradiktat si barazim grotesk mes sistemeve. Në një mjedis tjetër njeriu i ashtuquajtur i ri na del figurë tragjike, ku morali shndërrohet në monedhë (Vasha nga Lindja prostitutë në Romë). Zhgënjimi është më se njerëzor, se mbyllja hermetike ishte katastrofale. Pajtohesh edhe me turpin, krimin, vandalizmin. Tëhuajsimi ishte i thellë dhe lypset të kthehen gjërat në normalitet. Pra, dhe sarkazma e poetit: “Të lodhin heronjtë dhe kurvat”, është akuzuese për atë që ndodh në një kohë kaosi, që poeti do ta forcojë këtë me poezinë “Vullneti i popullit”, ku shkaktarët i sheh te shteti, i gatshëm të bëjë çdo gjë kur nuk përfillet ligji. Prodhuesit e dhunës janë të zotë sa e besdisin edhe poetin: “Ju kur të doni/do pjellë macja. Ja deri ku Muri Gjigant i çoi popujt, që ishin shkëputur për një kohë të gjatë nga grigja njerëzore dhe ishin detyruar të fshehin nën gjuhë Dheun At, që është njëherazi dhe pezmi i poetit ndaj tkurrjes së vazhdueshme të hapësirës së tij.

Mes lirisë dhe anarkisë

Liria është e shenjtë dhe i ka rregullat e veta. Pushton dhe shpreh guximin dhe bukurinë njerëzore. Por shpesh në emër të saj ndodhin dhe gjëra makabre. Thuhet se shqiptarët më shumë u vranë në kohë paqeje se gjatë LNÇ. Kufijt dhe Muri e kishin shtyrë poetin të dyshojë në lirinë. Në kohën e diktaturës terri kapërdiu edhe të pafajshëm. E tëhuajsoi njeriun, e shndërroi në asgjë, e gërditi nga vetja dhe rrethi, sepse kufizimi i lirisë e solli në situatë poshtëruese. Megjithatë, guximi njerëzor nuk prajti, u shtruan dhe pyetje tejet rrënuese: çfarë vizioni dhe të ardhmeje mund të ketë një vend ku “liria vret” (Fatos Arapi), pra liria mund të jetë edhe “një faj i rëndë” (Basri Çapriqi) keqpërdorimi i saj shpie deri te kriminizimi i saj. Në veprën “Njeriu i revoltuar” Albert Kamy vinte në spikamë se revolta e vë njeriun në veprim. Nga ky pikëshikim e zë edhe ligjërimin e Basri Çapriqit për lirinë që e refuzon bizaren, se mes lirisë dhe anarkisë lëviz arsyeja. Gaz i hidhur i Çapriqit: “sa ditë e bukur me vdekë për veten time” (Frutat bizare) na nxit të mendojmë. Do të thotë se mjaft vdiqëm për të huajt, urti që duhet bartur te xhepi i zemrës.

Intima

Fletë e re në poezinë e Basri Çapriqit është Intima, lirikë e pastër me një imagjinatë të bujshme. Ajo që e dallon këtë poet nga të tjerët është se përmbajtjet i fisnikëron dhe i rri anash banalizimit, që në letrat shqipe ka zënë të jetë mjaft i pranishëm. E bukura shpie te madhështia. Floubert thotë “kur një varg është i bukur, ai është më shumë se stil”.

Ulpianë, 21.09.2005.

Zjarrmi e akullt

Shqiptari ka telashe nuk fle shumë

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ka frikë mos e gjejnë të fjetur

(Shqiptari në Europë)

Teksti për poezinë e Eqrem Bashës (1948, Dibër) bën të fillojë me Xhakometin e Xhekun e kasabasë sonë. Bëhet fjalë për botën e absurdit. I pari u takon skulptorëve të mëdhenj të postmodernes. I dyti është produkt i shoqërisë shqiptare. Para nesh na shfaqet njeriu i ndrydhur, konturash gati groteske të një bote, të cilën e kemi përjetuar apo vazhdojmë të përbirohemi nëpër të. Krijuesi disi largohet nga hyjnorja, se realiteti është i gërditshëm. Na jepen situata ekzistenciale, siç thotë kritiku Mensur Raifi, “e qenit libretin të përzënë nga oborri që sillet dhe kërkon tjetër oborr për të lehur”.

Në një metropol pata fat të përjetoj dy kohë: lashtësinë e thellë, ku kërkoja qytetërimet e humbura dhe modernen, të cilën kisha zënë ta ndieja para një skulpture të Xhakometit, strukur aty në hijen e perëndive të lashtësisë. Realiteti ishte befasues, koha e ndrydhjeve dhe e bredhacakëve, bile edhe e Xhekut tonë, personazh i imagjinuar nga Basha, i cili historinë e bashkëkohanikut e zhvillon tamam si në shirit filmi. Kritiku Roger Coillois mbështeste se “çdo krijues është krijesë e një tjetër krijuesi.”

Gjatë përzgjedhjes “Menynë Ballkanike” të Bashës kërkoja pikëmbështetjet e librit të ardhshëm se: “çdo libër rilind gjatë çdo leximi dhe historia e letërsisë është po aq histori mënyrash ose arsyesh të lexuari…” thotë Gerard Genette. Iu kisha kthyer “Baladës për Xhekun”. Nga arkivi i kujtesës më ishte kujtuar Antoni Kuin-i në filmin “Rruga” të Felinit nga koha e neorealizmit. Por Xheku është i sokaqeve tona, argëtues i vetvetes dhe imitues i asaj që ia ka ofruar shoqëria. Botën e sheh një kopje të zbehtë që i thonë asaj dhe jetë qeni.

Se zgjohemi vërtet në një botë absurdi vlen të dilet deri në periferi të kasabasë e të takoni në formën më të çoroditur edhe kozmopolitin, edhe snobistin, pse të mos themi dhe tërë idolatrinë tonë. Poeti verifikon se fati i njeriut me atë të krijuesit është i përbashkët, por krijuesi nuk mund të mbetet indiferent ndaj asaj që frymon rreth nesh në kohë kaotike. Vlen të theksohet se Basha edhe si përkthyes i veprave të njohura nga letërsia botërore, u përqendrua kryesisht te shkrimtarët që elaboruan absurdin. Beketi, Sartri, Kamyja, Jonesko etj., që në vitet e ‘80-ta të shekullit XX u përkthyen dhe zunë vend në bibliotekat e Kosovës.

Derisa Xhakometi përmes skulpturave na jep vogëlsinë e njeriut, dhembjen njerëzore; te Xheku i Bashës hetohen oscilimet e shoqërisë shqiptare: rënia e njeriut si vlerë para sistemit totalitar. Ky farë Xheku ngërthen në vete shqetësimet e origjinës. Paraqitja e tij në kasaba zgjon dhe kureshtjen e njerëzve të strukur nën çatitë gërmuqe, ku i grimcojnë thonjtë dhe presin diçka të ndodhë, por ky është njëri nga ata djerraditës që imazhin e kasabasë përpiqet ta shpërbëjë. Ndërsa poeti përcjell të gjitha lëvizjet e heroit tragjiko-komik me një buzëqeshje të hidhur se pak gjëra ndërronin.

Në poemthin “Shtëpia e humbur në mjegull…” ekziston një refren që nxit të mendosh, ai është: “Zotëria im ka vdekur”. Paralajmëron diçka rrëqethëse, që ka ndodhur ose po ndodh në hapësirën tonë. Dramaticiteti tensionohet kur Basha plotëson dekorin e imazhit edhe me elemente të tjera shprehëse: shfaqja e njerëzve me rroba të zeza para dyerve që t’i kujtojnë shumë figura nga lashtësia, ose plakat e veshura në të zeza, që lëvizin në prozën e Kadaresë, pastaj shqiptimi i fjalëve të përmortshme dhe bredhjet pa cak “në fushën e shkretë të Torviollit” në mbrojtjen e identitetit dhe të integritetit hapësinor. Refreni “Zotëria im ka vdekur” dëshmon për përplasjet dhe dhunën që ka ndodhur në hapësirë të caktuar për një kohë kushedisavjeçare për të arritur deri te shthurja totale. Ky është dhe nënteksti i poezisë. Shqetësimet, traumat psiko-sociale janë dhe drama e kolektivit, që “gjamën e fshehin në zhurmën e Radikës.”

Pak i çuditshëm do të jetë ndoshta teksti se shoqërohem me një imazh shqetësues, të akullt. Këtë nuk e bëj shkaku i përmallimit për diçka që tashmë ka zënë ta mbulojë tisi i harrimit, por shkaku i elementeve të fantastikës që i has në poezinë e Bashës. Poeti na bën me dije se “rruga deri te porta e fundit…” është e gjatë, e mundimshme, besa edhe tragjike. Deri te ajo portë e shtëpisë së humbur në mjegull të shoqëron muzikë e përvajshme, ndonjë krrikëllimë e papritur e derës, zë i shtjerrë i njerëzve në të zeza, pastaj fshatrat e zbrazura të Rekës. Pse, çfarë mallkimi paska rënë?

Poezia e mirë nuk kërkon ndërmjetësim, mjafton të kapen detajet.

Vetmia është kategori poetike në veprën e Eqrem Bashës. Kemi të bëjmë me “tharmin ironik që është substancë e ngarkesës emocionale dhe filozofike”, konstaton akademik Ali Aliu. Në letrat shqipe pak poetë ka që kanë mbërthyer kaq shumë vetmi sa ky poet. Tërheqjen e tij duhet kuptuar dhe si reagim intelektual ndaj ca proceseve më tepër jashtëletrare e që cenojnë integritetin kombëtar. Perceptimin dhe zgjedhjen e mjeteve shprehëse poeti e bën me nonshalancë të çuditshme.

Nga poezia në poezi, nga libri në libër, dominon ajo lehtësi; vibron me intensitet dhe pushton sa arrin të jetë dhe trishtuese. Poeti (lexo: njeriu) vështron përreth dhe përgjon heshtjen, ku diskursin ironik e ngre mbi çështje ekzistenciale. “Gjendet diku një shtëpi e braktisur”, thotë poeti në poezinë “Hyrje në kuptimin e një vetmie”. Cila dhe çfarë është ajo shtëpi? Apo përmes asaj shtëpie të vetmuar, që e ka për subjekt trajtimi, përfytyron diçka të harruar, fëmijërore, që në kujtesën e tij ka lënë vrragë të thella? Jepet pastaj dekori i rëndë: “mure gërvishtur me kulm të përkulur”. Pra shtëpia na është, pos e braktisur dhe e vetmuar, edhe me kulm të përkulur. Lëmshi nis të çshtjellet dhe të dalin probleme të tjera: autoktonia, po edhe migrimi e shpërngulja që nuk mund të verifikohen as në këtë tekst. Dhe fundi në oborrin e saj: “bari i paprerë / pluhuri i pafshirë / dera e patundur”, do të thotë se diçka e hatashme ka ndodhur, ndonjë eksod alla Bllace. Vetmia e konceptuar dhe e trajtuar, konkretisht e shtëpisë gati të rrënuar, merr formën e protestës së heshtur. E ruan atë vetëm “një qen”. Me këtë konstatim ironik mbyllet ngrehina e çuditshme e vetmisë, ku herë pas here shfaqet “një njeri i vogël i harruar”, ai është dibrani i tij, me gjasë babai i poetit, të cilin e ndeshim edhe në poemthin “Trashëgimia”. Portreti i këtij njeriu të vogël është ky: “mjekërr pa rruar flokëkërleshur”, për arsye që i di ndoshta vetëm poeti, ai “shëtit poshtë e lartë / sillet si i çmendur/ fytyrë humbur shpresëkëputur” dhe njeriu humb qenin. Në oborrin e pakositur ka nisur diçka të lëvizë, të zgjohet e të frymojë. Para tij shtrihet deti ku mungojnë ato pasazhet e Fatos Arapit: kuajt e bardhë apo ullinjtë me 2000 unaza të Basri Çapriqit.

Deti i shfaqur para njeriut të vogël me “bark të fryrë” është det i halleve, i brengave, i përpjekjeve, i zjarrmisë së brendshme për të ekzistuar me çdo kusht. Është deti metafizik i Bashës që ka dhe polipe, peshq, fosile, meduza, alga, eshtra, barka të fundosura, qytetërime të harruara që në poezinë e tij hyjnë si nocione përmes të cilave e thotë tërë neverinë. Disi na kujton Sen Xhon Persin.

Theksuam më lart se në atë zgurë vetmie, i izoluar dhe nga deti i imagjinuar, i ngopur me rrena të llojit të vet të sistemit, njeriu “i këputur në shpresë e i prerë në besë” ç’të bëjë pos të deshifrojë gjuhën e peshkut dhe të “struket i mërdhezur nën pullazin e kashtës”. Në këtë rast vlen të peshohen fjala besë dhe sintagma pullaz i kashtës që nuk janë vënë pa qëllim në tekstin poetik. Zaten këto përcaktojnë dhe identifikojnë njeriun e mbështjellë në mjegull, triumfi i të cilit shënohet: “zgjohet i zbardhur në sy”. Në gjumin e tij kushedisavjeçar: “janë bërë kompromiset” që tashmë dihen. Diçka morbide.

Për Eqrem Bashën nuk është problem vetmia, as shkaktari që e solli njeriun në situata të palakmueshme, dramatike. Këtë e preokupon çka më tutje, si të mbrohet dinjiteti dhe identiteti, çfarë pasoja në të ardhmen? Çështje është sedra e njeriut si krijesë në një shoqëri të nëpërkëmbur. Këto vihen në spikamë në baladat e tij, ku ironinë e lexojmë edhe si dhembje, të thënë përmes reflekseve e shpërthimeve lirike të jetës së zhurmshme urbane.

Në botën e tij imagjinative nisen rrugë, mbyllen rrugë, hapen sheshe, çelen kanalizime, fluturon zogu i zi, dëgjohet kumria, kokëçarje me përditshmëri ku ndodh edhe ndonjë transformim dhe fenomene të tjera që përcillen me sens artisti. Basha merr pjesë në fatin e njeriut, që kohërat e sollën në zgripc të humnerës dhe nuk mund ta paramendojë atë të shndërruar në mjet kusuritjeje.

Duke shkruar në gazetën “Le monde”, gusht 1999, për tregimet e tij, të botuara nga shtëpia prestigjioze e Parisit “Fayard”, kritiku Edgar Raihman kishte thënë dhe këtë: ky “rrezikon jetën për një ëndërr”. Basha njeriun e konsideron si vlerë dhe nuk pranon të shkelet. Tëhuajsimi i tij e frikëson, e largon nga ideali – lirimi i së keqes, prandaj ironizon dhe parodizon shkaktarët. Njeriu nuk na qenka ai i dikurshmi, por diçka tjetër: një abrakadabër, një ëndërrimtar që nisi të çojë thuaja jetë ireale: “kur soset qiriu/ e dinte se pritet një ditë e re”. Kështu parakalon bota e arnuar në një qytezë tipike shqiptare, me shtëpi përdhese e protagonistë të vet që heshtjen ua prish ndonjë zë i largët këngëtareje apo ndonjë i dehur i vonuar nga kafeneja në periferi të kasabasë ku lëviz dhe hija e Xhekut. Rrjedhja e ngjarjeve është krejt e natyrshme. Vërehet seleksionimi i rekuizitave dhe mjeteve shprehëse të një lirizmi magjik, do të thosha. Imazhi për vendlindjen dhe njerëzit e tij jepet i zymtë. Hetohet kjo dhe në balada, që i konsideroj ndër krijimet e tij më të suksesshme. Lexojeni “Majat me stuhi në kinemanë verore…” “Baladë për Suzin”, “Baladë për poetin e kafenesë së lagjes sonë”, “Baladë për njeriun që nuk e njihte bota”, “Atleti i ëndrrave të bardha” etj. Dhe sa po t’i lexoni bindeni se ajo që shfletuat është një përrallë gati e harruar, por fatkeqësisht e kohës sonë; ose do të besoni se keni marrë pjesë në një ligjërim në variante mbi moralin, etikën. Në poezinë e Bashës që moti eliptizmi është i pranishëm ku përqendron tërë imagjinatën dhe potencialin krijues. Konkretisht epitafet, siç i quan fjalëpaktat, shënojnë shkallë të lartë krijuese, e të modernitetit që shpijnë kah poezia meditative. Me ca vargje lexuesin-interpretin, i hedh në botën e përsiatjeve, të ekzistencializmit. Në “Epitafin c” lexojmë:

Ju të mundur

unë i harruar

në thellësi

Nga një rrugëtim i gjatë e i mundimshëm shfaqet caku më në fund ku poeti do të pajtohet:

Sa më afër maja

aq më afër vdekja

(Epitafi i alpinistit)

Këtë ide e elaboron edhe në romanin “Alpinisti” që ka vetëm një protagonist i cili mbyll jetën mu në maje. Elaborimi i ideve nga tekstet e mëparshme nuk është rastësi në letrat shqipe. Kadare shpesh në romanet e tij pikënisje ka ndonjë ide a motiv të poezive të shkruara më parë.

Basha vazhdon të shpalosë botën e absurdit përmes ideve, përmbajtjeve dhe formave tekstore. Konkretisht epitafet e shkruara viteve të fundit, dëshmojnë për këtë interesim të tij. Ato t’i kujtojnë gjëegjëzat tona, që mund të konsiderohen haiku shqiptar. E përkrah një artikulim të tillë. Kemi të bëjmë me potencën krijuese dhe filozofinë e një tradite të madhe të një kulture të lashtë. Poeti tanimë ka kodin e vet krijues. Sa i përket eliptizmit ky shpie te shtresimet teksture dhe te imagjinata e bujshme. Nuk është lojë fjalësh, as diçka rutinore, siç mendohet. Shkrimi i tillë ngërthen botën e të menduarit, pas të cilës kërkon të bukurën.

Në një shkrim të vitit 1989 disa poezi të Bashës i konsideroja dhe për krijime vizuale, ku me sukses inkuadron në tekstin poetik abstraksionin e skulpturës që na duken dhe pak si filmime. Sidoqoftë ato ngërthejnë një muzikalitet të çuditshëm. Poezitë “Shi-shi”, “Mama mama m’i blej plumbat” dhe disa të tjera, shënojnë fazë të re në krijimtarinë e tij. Pra, në krye të tekstit, kur zura në gojë Xhakometin, kisha parasysh pikërisht epitafet. Të bëhet se ato kanë zbritur nga ndonjë ekspozitë, ose kanë braktisur atelienë e maestros.

Tragjedinë e fundshekullit XX Eqrem Basha e parandjeu që kur e shkroi poezinë “Baladë e zezë e një dite të bardhë” (1971), e cila lexohet si një sarkazmë e rëndë mbi krijimin e një shteti kur “shefi i bandës X u bë supershef”…, “formoi një ditë në një banket solemn / shtetin e zi me rrugë të zeza e qytete të zinj / me ushtri e polici të zezë aparat të zi / ministra e parlament të zi / në një ditë të bardhë.” Ky imazh i absurdit njerëzor në kohë moderne përfton në veprën e poetit, i cili përjetoi dhe tmerrin e atij aparati të zi.

Rrënimi i atij farë shteti ndodhi, por dhe përgjakja e një populli, ku në poezinë “Demi i vrarë” dëgjojmë mesazhin të themi etik, tamam si në kohët antike: “detyra jote është të vritesh”. Kritiku francez Andre Klavel veprën e tij e vendos “mes fantastikës dhe fiksionit politik”, se dëshmon për guximin krijues e njerëzor në një kënd të Ballkanit.

Për lexuesin që vështirë depërton në imagjinatën krijuese, lajthitje i duket po qe se në “Menynë Ballkanik” themi se moti gjendet hapësira jonë. E lirë dhe e këndshme për ekspansionistë. Mbasi drejtësia botërore gjendej në udhëkryq, se yni zotëri kishte vdekur…

Pajtohem me poetin se “bota s’është peizazh i bukur”.

Ulpianë, gusht 2006.

Marrë nga libri me ese “Sfidë harresës”. Ndalohet riprodhimi i paautorizuar i përmbajtjes së kësaj faqeje.

Please follow and like us: