Ali Podrimja: Sfidë harresës (3)

Ese

III. Realiteti i ngritur në mit

Kur të ikin barbarët

Isha gjendur në mes të mureve që binin një nga një aty nën Sharrin antik. Binin ato nga urrejtja. Por një mur atje në fund të horizontit hijonte, në drejtim të të cilit isha nisur me vite. Dhe ai bëhej më i rëndë, më tragjik se muret që binin para meje. Disi hija e tij ma zinte frymën: fjalët që i thoja, m’i kthente të shurdhëta.

Muret janë të tmerrshme. Do vite e jetë të ngriten e të rrënohen. Derisa i shikoja ato si binin isha gjendur para një muri që nuk lëviz; hija e tij zgjatej nga aty e në Shkodër. Kisha prekur ballin, gishtërinjtë më ishin kuqëluar. A ishte ai vetëm gjaku im? Më ishte kujtuar Kavafisi.

Sipas shkrimeve të vjetra, fiset ilire, veçmas mollosët (nga këta thonë se ishte edhe Leka i Madh) e që shtrihen përgjatë kufirit heleno-ilir, i konsideronin për fise barabare. Me këtë emërtim helenët kishin pagëzuar më vonë secilin armik që shfaqej rreth qytet-shteteve e që nuk përkonte me besimin e tyre. Ashtu i quanin edhe persianët, romakët, turqit. Kuptimi i parë dhe i vetëm i këtij nocioni mbet diçka e egër, përbuzëse, shkatërruese.

Poeti i njohur grek Konstantin Kavafis, i lindur në shekullin XIX në anën tjetër të Mesdheut, në Aleksandri, në vitin 1904 shkroi poezinë e njohur “Duke pritur barbarët”, syzheu i të cilës është aktual dhe mundëson interpretime të nduarduarta edhe në ditët e sotme. Aty nuk më sfidon vetëm qëndrimi kritik i poetit ndaj nje pjese të historisë së popullit të vet.

Me përqafimin e bizantit, sidomos “të hibridit ideologjik”, siç theksohet nga njohësit e artit të tij, nisi rënia e helenizmit, kohët e lavdishme mitike. Muzgu njerëzor u shfaq: apetitet për të grabitur e shkatërruar çdo gjë që nuk është imja. Në momentin e sotëm nga kjo poezi e Kavafisit më intereson emërtimi barbar, përmes të cilit vijëzoj edhe “barbarët e shkurrës”, që zbritën nga stepja e largët dhe në hapësirën e poezinë jo vetëm shqiptare, hynë më të egër – shkatërrues gati të çdo shenje të autoktonëve. Pra, shfaqje e rëndë e amoralitetit dhe paranojës.

Atmosfera festive që jepet në poezinë “Duke pritur barbarët” paralajmëron ndërrime ekzistenciale që priteshin të ndodhnin ndoshta jo vetëm brenda qytet-shteteve greke; vënia e rendit dhe kontakteve në mes njerëzve dhe kulturave, pritja madhështore që u bëhej të ashtuquajturve barbarë. Dhe përmes shqetësimit, lëvizjeve dhe hamendjeve të qytetarëve jepet edhe bota shpirtërore e atyre që priteshin në çdo moment të dukeshin. Ata do të sillnin veset e tyre; do të sillnin edhe shumëçka tjetër. Përditshmëria e qytet-shteteve do të pësonte ndërrim të dukshëm në çdo fushë jetësore.

Por barbarët nuk erdhën. Diku në mes udhe mbetën, apo në ndonjë ep. Prandaj zhgënjimi cazë ironik: Po vallë tani ç’do të bëjmë ne pa barbarët ? Pyetje kjo që e shtronte gati çdo qytetar grek, i cili kishte dalë për t’i pritur ata që nuk dukeshin. Një pyetje e tillë mund të shtrohet nga secili, pas çdo cirkusiade njerëzore, në cilëndo kohë. Pritja madhështore e helenëve tek portat e qytetit lë të kuptohet se barbarët nuk ishin kolektiv çfarëdo.

Shtresimeve të kohëve, po të zbresim, të ndalemi tek një kohë më e hershme, bie fjala, tek ajo e Homerit, Herodotit apo Eskilit, do të vërejmë se të ashtuquajturit barbarë sillnin brez pas brezi një gjeografi të re e të begatshme kulturo-shpirtërore në hapësirën greke. Toponimet, veshjet, vallet, këngët, perënditë e deri te faltoret e famshme ilire. A mund të harrohet Dodona? Edhe Plaku i Vlorës me vjet kishte treguar interesim për të shpëtuar nga harresa faltoren me namë. Më vonë populli e historia greke do t’i pranojë shumë luftëtarë të barbarëve edhe për heronj të vet kombëtar. Pra, barbarët që kishin dalë t’i prisnin sa e sa herë para portave të qytet-shteteve ishin fise dinjitoze, fatkeqësisht fatprerë. E çonin jetën në majë të kalit duke mbrojtur skajet e Atdheut nga grabitjet e fqinjve.

Diçka tjetër tani ndodh me “barbarët e shkurrës”. Askush nuk u bëri pritje. Zbritën me topuzë e thika, duke shuar vatra të qytetërimeve të hershme; filozofinë e shkurres duke ua imponuar të shkelurve. Dhe synimi i tyre i vetëm mbeti: shtrirja sa më e thellë në toka të huaja, por dhe dëshmim i rrejshëm para botës se gjoja na janë popull autokton e me një traditë të begatshme kulturo-historike. Kështu, pastrimet etnike, tensionet ndërnacionale, pabesitë, mashtrimet, frikacakllëku, si trimëri e qiellorëve, nga dita kur Car Llazari kishte vendosur të shpërngulet nga dheu i Kosovës dhe rrena si filozofi jetësore-kombëtare për të ngadhnjyer, janë ca nga “perlat” fisnore të shkurres.

Kavafisi i ardhshëm mund të jetë shqiptar. Në poezinë e tij nuk do të ketë atmosferë festive. Se shkrimi (yni) del nga tymi dhe Njeriu do të vazhdojë leximin e Librit kushtuar tymit (Anton Pashku). Me siguri ai do të dëgjojë edhe këngën e një Lili Marleni tjetër. Me të tashmen do të komunikojë. Pyetja e tij ekzistenciale do të jetë: Barbarët kur do të na lënë të qetë? Do të bëhet refren ky jo vetëm i leximit të dhunës nga lexuesi shqiptar. Vizioni i tij: Lirimi nga qytetërimi i shkurres.

“Duke pritur barbarët” mirë do të ishte të lexohet në mënyrë kolektive, si nga shqiptarët ashtu dhe nga serbët; besa edhe nga ballkanasit e tjerë, të shohin ku ishin e nga shkojnë. Por, Kavafisi nuk është moti. Shqetësimi i tij na përcjell në jetë. Vërtet, a gaboi që barbarët nuk i la aty ku ishin, në majë të kalit të ndjekin ata që ua vjedhin Atdheun nëpër duar, apo vëllazërinë në mes popujve e shihte si komunikim të domosdoshëm?

Pas kisha lënë muret e rrënuara nga urrejtja. Pika e gjakut në lule të ballit ma ndriçonte udhën që shpiente te muri i fundit, i cili hijonte mbi gërmadhat e shekullit, qetësinë e të cilit nganjëherë e prish ndonjë pëllumb i egër…

(Këln, 1994).

Fantastët e fundit

Në një bisedë shterruese me Borhesin nga Osfalt Ferrare ishin prekur edhe proceset krijuese (1985). Vlen të përmenden dy konstatime: 1) Letërsi… do të thotë të shkruash misteriozisht ose në frymë profetike diçka, ta kalosh qëllimin e çastit dhe 2) Ferri është atdheu i abstraktes dhe i kërkesave të fatit.

Tek lexoja romanin “Edhe të çmendurit fluturojnë” (Onufri, Tiranë, 2004) shpalosja faqe tronditëse mbi fatet njerëzore, ku hija e zymtë e shtetit represiv kishte fshehur thuaj çdo gjë; ke të bësh me njerëz nga një kohë gjenocidale. Një grusht i mbyllur shpirtërash në spitalin psikiatrik diku në Kosovë, më në fund shpërthejnë muret dhe shtresimi i mëtutjeshëm të një problem tjetër: të shtetit, shpie te të zezat e tij, që janë nëntekst romanor. Shteti represiv serb, i cili kishte ushtruar dhunë dhe kishte bërë çmos të realizojë ëndrrën e kahershme: Kosova të zbrazet edhe nga shqiptari i fundit dhe gjithçka të rrënohet. Nga ky pozicion racist u pa çështja e Kosovës tash e njëqind e pesëdhjetë vjet, e ushtruar më parë gjithandej Toplicës. Lexojeni librin “Betejat e Toplicës” të Dimitrije Petroviqit.

Në romanin në shqyrtim vërehet se Kraja ka bërë seleksionim detajesh dramatike, pikante, ku përfytyrohen dhe elemente fantastike. Para nesh kalojnë ndoshta fantastët e fundit të mileniumit të dytë. Pra, recepientin e hedh mes realitetit të hidhur dhe ireales. Shkas të elaborohet forca e verbër bëhet derdhja e spitalit psikiatrik dhe bredhjet e njerëzve mentalë kodrave të Malësisë së Reçakut, që t’i kujtojnë perënditë antike të vetmuar dhe të frikësuar. Përmes lëvizjeve marramendëse sheh rrënimin e një biçim shteti që fatkeqësisht ishte ngritur mbi krime e rrenë. Ky është nënteksti kryesor i romanit, i cili shpaloset përmes individit dhe forces së verbër. Ndeshemi me atë të mistershmen e shkrimit, që e theksonte Borhesi jo vetëm në bisedën e cituar.

Pozicioni i Krajës është i kodit të fortë etik, ekzistencial; i popullit që i takon, ka potencial krijues dhe është cinik ndaj forcës që njeriun e solli në situatë poshtëruese. Protagonisti kryesor Kukumi bredh me qenin poshtë e lart e rreth e përqark spitalit të boshatisur tek përsërit atë fjalorin ginsbergian, që në hall do t’i qesë puritanët, por fajtor para së gjithash është hija e rëndë e shtetit. Në të vërtetë, Kosova po dilte nga spitali e leckosur dhe e shurdhër me ato pak gjëra që kishte mundur t’i shpëtojë e që Kraja me mjeshtëri krijuesi i vendos në tekstin e tij romanor. Skenat tronditëse nuk mund të mos përcillen pa një revoltë.

Ndoshta, pikërisht, më 12 qershor 1999, ditën kur forcat e NATO-s hynë në Kosovë, Kukumi me këmishë të gjatë, të endur në ndonjë vek lashtësie i kërleshur ashtu si perëndi do t’u dalë përpara tankeve, zjarri i të cilave do ta plandosë përdhe. Por shqiptarët ç’mund t’u ofronin çlirimtarëve pos pëshpëritjeve me plot sinkopa, çarraveshjeve e lakuriqhaneve. Autori i romanit pikën e gjakut e sheh si shenjë se edhe paqja nuk po vika pa të. Na kthen te miti i rindërtimit, i ringjalljes.

Në një tablo të hershme piktori Gjelosh Gjokaj e kishte paralajmëruar triumfin e pikës. Besonte se zogu i dalë nga zemra e dheut me pika gjaku në krah shënon dhe triumfin intelektual, nëse atë nuk e tradhton fluturimi. Ky është ai profetizmi krijues që e hasim edhe te Kraja.

Në bazë të mesazhit serb: Kosova të zbrazet dhe të rrafshohet gjithçka shqiptare, se këtu filloi dhe le të përfundojë këtu, regjisori i njohur amerikan William Friedkin e hap filmin e tij më të ri “Gjuetari” (The Hunted, prodhim i Parmountit 2003). Masakrat e soldateskës serbe më 12 mars 1999 në Gjakovë (në shiritin filmik shënohet Djakovica, Kosovo) kishin traumatizuar edhe vëzhguesin e policisë sekrete amerikane, rolin e të cilit e interpreton artisti i njohur Benicio Del Toro, portorikan, fitues i mëparshëm i Oskarit.

Në Çarshinë e Madhe ku i kisha përgjakur gishtërinjtë si fëmijë, krejt afër Kullës së Barjam Currit, kishte ndodhur ploja ndaj qytetarëve të pafajshëm. Nga skenat e llahtarshme që kishte parë nuk kishte mundur të lirohet zotëria nga Arizona, të cilin e priste Medalja e Argjendtë për trimërinë, që kishte treguar në zonat e rrezikshme. I shfaqeshin edhe në gjumë trupat e të masakruarve. Nga një hero i nderuar ishte shndërruar në makinë vrastare, çmendinë e të cilit e mbyll mësuesi i tij, që ia kishte mësuar shkathtësitë e vetëmbrojtjes. Ky është pozicioni human, pakëz baladesk. Edhe heronjtë pësojnë nga traumat e shkaktuara, nga morbiditeti që kishin përjetuar. Kjo dëshmon se Kosova mbetet çështje komplekse. I preka ca gjëra që nuk janë rastësi as nuk bën të përsëriten më.

Mehmet Kraja ka dëshmuar edhe më parë për mjeshtëri të tekstit e guxim intelektual, por në romanin “Edhe të çmendurit fluturojnë” poston në letrat shqipe diçka të veçantë e që të shtyn të grithësh ndërgjegjen, se deri ku mund të vete njeriu kur shfaqet e keqja.

Imazhe nga toka e djegur

Shtëpia e poetit qëndronte si karakoll, aty mes Rrafshit të Dukagjinit dhe Kodrinave të Drenicës. Nga ajo pikë, shiheshin të dy krahët e Kosovës. Kjo ma kujtonte Majën e Pashtrikut. Babai besonte se aty rrinin perënditë tona dhe i bekonin të dy anët e Etnisë. Te poeti kisha qenë kur e kishte shtëpinë dhe kur ende nuk e kishte shkruar testamentin. Të shkruarit e një teksti të tillë është shenjë që njeriu parandjen diçka në kapërcyell kohësh. Në kodrën e qethur, fryma tani formon dredha hiri të gjërave të dhembshme. Ato vështirë harrohen. Pas pak kohe, ndoshta fluturon edhe feniksi ynë. Në krahët e tij të mëdhenj bën të kapen gjërat ndryshe. Në kujtesën time është fiksuar imazhi që nuk ekziston më. Kjo s’është vetëm melankoli shkrimi. Diçka më shumë.

Ndodh të dal prapë te shtëpia e poetit, e cila hyri jo rastësisht edhe në poezinë time Drenica (1998). Çatia e saj pikon diku në ndonjë rreth të kujtesës. Në terrinën që kishte mbuluar gjithandej Tokën e Djegur, nuk kisha mundur ta gjeja udhën deri te ajo. Para meje ngrihej një grumbull i gërmadhave, i hirit. Çfarëdo riformësimi, mund të shkaktojë vetëm dhembje të reja. Kisha mbresën se biseda bëhej në një hapësirë të tejme. As vetë nuk e di në cilën çati e kisha kaluar natën e trishtueshme të shpirtrave. Çuditërisht, më kishte rënë ndërmend një varg imi i hershëm: Nesër do të bëhet mirë. Ky, ndoshta ishte ngushëllimi im i vetëm për fatin tragjik të shtëpisë së poetit, por edhe për tërë Tokën e Djegur, ku pak nga pak shplohej Kosova dhe humbiste përgjithmonë një sistem represiv¼

Sali Bashota deri më tani ka botuar katër përmbledhje poezish. Libri i parë Albumi i grisur (l986) dhe i katërti Dalje nga trishtimi (1999) janë më të realizuar, më të kondensuar. Shtrojnë çështje esenciale nga gjallimi ynë. Përmes ideve dhe mesazheve paralajmërohet se diçka e kishte zënë qetësinë tonë. Në dy librat tjerë Zogu me profil vjeshte (1989) dhe Plagomë (1994), poeti bën përpjekje në shkrimin e poezisë intelektuale, në estetizimin e situatave që hedhin dritë në punën e tij krijuese. Venerohet se në të katër librat, shkallë‑shkallë riciklohen e tensionohen fenomenet dhe situatat ekzistenciale. E pranishme është sintagma albumi i grisur. Kjo rishfaqet gati në tërë tekstin poetik të këtij autori. Lë të kuptohet se në hapësirën tonë, ndodh ose ka ndodhur një tragjedi. Lexohet edhe si metaforë e kohëve mortore. Sintagma e cituar është shenjë se rreth nesh griset, përgjaket; se përballemi me fundin që mund të jetë edhe triumfi mbi të keqen. Pra, në Tokën e Djegur, personalja njëkohësisht është edhe kolektive.

Lufta për ikonë e ka vdekjen. Realitetit brutal ia pamë fytyrën, dhëmbët, sytë e përgjakur; e ndjejmë shputën e saj, thikën. Brenda e jashtë qenies sonë ndodhnin “bombardime”, nga e pësonte edhe më tepër kujtesa. Nuk na përkujtojnë vetëm varrezat masive. Rrënimi i objekteve me vlera muzeale dëshmon për shkallën e lartë të etnocidit. Imazhet nga Toka e Djegur, mund të tregohen si ndonjë histori e dhembshme e një kolektiviteti njerëzor, kur paranoja serbe nuk kurseu, madje as fëmijët. Kjo ndjenjë trishtimi është e pranishme në poezinë e Sali Bashotës. Poeti e ndien fërfëllizën e fjalëve, klithmave, dhembjeve; se merr pjesë në eklipsin e mendjes njerëzore, ku imagjinata krijuese pakgjë mund të bëjë në riformësimin e shthurjes së asaj hapësire, ku më kot s’mund ta gjeja shtëpinë e poetit, bibliotekën, librat, dorëshkrimet¼

Tragjedia njerëzore është pikëmbështetje e shumë veprave, se dhembja është ai nervi, i cili lëviz çdo gjë. Unë e kam përjetuar këtë dhembje dhe kjo më ka udhëhequr në shtegtimin tim në Europë. Dora e saj ka qenë akull, ftohtësia e së cilës ka zbritur thellë në mua, ndoshta edhe në fjalë të mia. I vetmi shpëtim qe: si ta nxjerr nga brenda, si të lirohem, si ta artikuloj atë.

Sali Bashota e ngrit poetikën e vet në shqetësimet e tij që janë edhe kolektive. Poezia Bashotët nuk simbolizon vetëm tragjikën e fisit të tij. U desh të lëvizet vazhdimisht në jug, sa herë që në horizont u paraqit Boa (lexo: armiku ynë verior), helmuesi e rrënuesi që këtë bajrak e shtyri në jug. Me këto lëvizje krejt të rëndomta, poeti i shënon shpërnguljet tona të mëdha që reprizoheshin nga shkaku i apetiteve dhe i padrejtësive të Europës. Pra, tragjika jonë vinte me ndjekje, me dëbime, me rrënime deri në themel.

Vitin biblik (1999), nuk ndodhi asnjë gjeneratë që të mos e përjetojë në mënyrën e vet. Bashotët në jug, thotë poeti, përballë varreve, pastaj jepet gjeografia e tyre nga zbresin, por vargu përballë varreve, dëshmon se ai udhëtim nuk ishte i lehtë. Rreth kësaj vlen të lexohen edhe shumë shkrime, jo vetëm të autorëve tanë: se ç’ ndodhi me shqiptarët e Toplicës (1878), gjithandej Nishit, apo me çamët, të cilëve siç thoshte Bilal Xhaferri, u tregojnë drejtimin plumbat.

Shpërnguljet ndodhën edhe me lëvizjet e gurit të kufirit që solli gjakderdhje të mëdha. Ballkanasit, ndryshe nga europianët e shihnin kufirin. Lëvizjet kuptoheshin, ndoshta si potez shahu, për pazarllëqe edhe në kohë moderne, ku mund të dëmtohej, para së gjithash, viktima, konkretisht çështja shqiptare. Guri nuk dëshmon vetëm kufirin e identitetit.

Do ta veçoja edhe një poezi tjetër, siç është Boa ynë. E keqja. Ndjekësi. Rrënuesi. Nëpërkëmbësi i identitetit tonë. Ai është edhe aty, ku nuk mund të besosh. Vepron sipas dirigjimit. Afron psikologjinë e robit. Është gëlltitës i hatashëm i hapësirës jetësore. Kjo figurë ma kujton kuçedrën, për të cilën na flisnin prindërit tanë dhe një ditë kur niseshin për ta mposhtur, pak kush kthente. Dhe pas të gjitha atyre zbrazjeve, midis dy poezive të interpretuara të poetit, shfaqej shtëpia e nëmur, e cila lexohet si finale e tragjikës sonë. Ka munguar zoti ynë, ai që duhej ta drejtonte anijen tonë. Po si?

Imazhet nga Toka e Djegur, tani i marr si kartolina. I rendis diku në bibliotekën time. Ato vazhdojnë të shumohen dhe dhoma ime fillon të marrë ngjyrë gri. Leximi i tyre më bezdis, më tmerron. Shoh se dheun ma ha një fuqi e padukshme: si të hy në dhembjen time, vërtet, a është liruar Kosova¼?

Asgjë më fantastike se ne shqiptarët nuk ka. Me këtë parafrazim të Borhesit për realitetin e përmbyll tekstin, i cili mund të ketë epilogun e vet, mbase më vonë.

(Ulpianë, 20 shkurt 2002)

Diçka mitike

Në kohë hamletiane

Mesazhin e filmit “Nëntori i Dytë” e kisha të qartë se nga shkapërderdhja e vendit duhet krijuar shteti. Ndërsa në poezinë “Diçka e nemur para bjeshkëve” poeti Agim Ramadani paralajmëronte Nëntorin e Tretë, kur pika e gjakut do të heqë më rëndë se çdo ideologji. Shenjat e kësaj parandjenje i kisha hetuar dhe në pikturën “Rrefugjatja” të punuar më 1994 e që ma kishte dhuruar më 1997. Kisha përshtypjen se e fuqizonte pikturën monumentale “Rrefugjatët” të Abdurrahim Buzës, ku piktori kishte vënë në spikamë eksodet e mëdha të shqiptarëve gjatë historisë, sidomos në mes të dy luftërave botërore. Përballesha me të njëjtin imazh e me të njëjtën plagë, që kullonte ende. E kuqja dhe e kaltëra në një sfond gri në të dy pikturat lexoheshin si dhimbje për atë që kishte humbur. Shkilnim në kohë hamletiane: “Të rrosh a mos të rrosh…”

Pas dy vitesh tek lexoja dorëshkrimin e tij nën një çati bavareze (1999), të cilin ma kishte dërguar bashkëshortja e poetit, pasi e kishte shikuar dhe një mik imi, kisha vërejtur ngjashmëritë e elementeve figurative mes poezisë dhe pikturës së tij. Por lirizmi i tij ishte disi i zymtë, rrëshqitte kah revolta.

Nuk mund të lirohesh, siç thotë, poeti nga psikologjia e krimbave në një autostradë krimbash, ku mungonte shumçka, para së gjithash dhe liria që Njeriut ia kthen dinjitetin e besimin për të ekzistuar. Në poezinë “Trishtimi” shprehet: Mungesa jote/ më largon prej vetvetes. Gjendemi, pra në hapësirën, ku mbretëron dyshimi dhe kuptohet, kur njeriu tëhuajsohet, se regjimi i pashembullt serb në Europë, me politikën kolonializuese e me pretendime asimiluese, shqiptarëve u ofronte varfëri të skajshme, si materiale dhe shpirtërore, por edhe eksode të vazhdueshme, të cilat i kishte kapur dhe paneli i artistit. Ta shfletojmë historinë nganjëherë dhe të shohim se deri ku shtriheshim.

Servilët pas perdes

Mbi njëqind vjet zgjati zgjimi ynë. Poeti, si pjesëmarrës i rebelimit kombëtar, nuk mund të bënte sehir, se gjendej para sintagmës hamletiane. Në pyetje ishte ekzistenca e një populli dhe kultura për çka nuk kursehet as jeta. Në një marshim njerëzor ndien atë gazin e tij sarkastik:

A mjafton

Të presim vetëm

E të shikojmë

Duke larguar perden

Për të parë si na vjen liria

(A mjafton vetëm)

Ata që qëndronin pas perdes nuk besonin ndoshta në fuqinë e pikës së gjakut, e cila mund të rrotullonte çdo gjë e të ndërronte imazhin trishtues nën dritaren e zymtë, ku ndërroheshin orë e çast flamujt dhe pritnin që lirinë t’ua falin. Jetohej në një mashtrim të thellë, që u kishte ofruar psikologjia e krimbave dhe harrohej se liria rrëmbehet. Poeti e njihte mirë mentalitetin e servilëve tek përcillte kalvarin shqiptar. Përmes poezive dhe pikturës krijoi botën e tij imagjinative. Fatkeqësisht aty hijonte dhe autostrada e krimbave.

Me pak fjalë e me ndonjë figurë Agim Ramadani shpalosi zjarrin e vet, lëshoi zë se në “Nëntorin e Tretë” fjalën do ta ketë pika e gjakut. Bën kush të magjepset nga ajo dritë e amshimit, por fundit nuk i dihet. T’i kujtojmë poezitë: “Fatkeqësia”, “Në zgripc” “Trishtimi” “Patjetër do të vij”, “Ftesë për ekspozitë” “Luftëtari, Krijuesi”, “Në mungesën time”, me vlera antologjike si dhe ca poezi të tjera ku ndihet prania e intimës.

Fryma fishtiane

Në një atmosferë të rëndë me të cilën përballesha tek kaloja Bllacën (1999) e që e kam quajtur në një shkrim diskursiv: Faqe e re e Biblës të kohëve moderne. E kisha parë poshtërimin e Njeriut: brenda hapësirës sate të çosh jetë refugjati! Unë isha ndoshta i njëmilionti. Arsyetoj frymën fishtiane në poezinë e tij se poshtërimi ishte i rëndë. Në ndërdijen e poetit Agim Ramadani ndodhte luftë e papërfunduar.

Mallkue qoftë

gjaku im

Nëse më vrasin

pa luftue

(Betimi)

Dëgjon gërhamën e fundit të ekzistencës. Në të vërtetë, poeti ua linte amanetin luftëtarëve të ardhshëm. Koincidencë me një thënie të Umberto Ekos nga një rrafsh tjetër: Fatkeq dhe i pashpresë do të jetë ai që nuk i drejtohet lexuesit të ardhshëm. Mund të kapet kjo dhe në kontekst historik të një populli, i cili mund të jetë i pafat, nëse të ardhmen e vet nuk e krijon. Lufta kishte ndodhur.

Nuk dija se me çfarë kostumi shfaqej liria

Nën çatinë bavareze vazhdoja ta shpalosja botën imagjinative të Agimit. Pas çdo poezie kisha përshtypjen se po e dëgjoja zërin e tij tek hulumtoja sublimën. Ku t’ia nisja e si ta mbyllja një jetë njerëzore? Kujdes maksimal kërkohej. Përballesha me tekstin e autorit, i cili nuk gjendej më midis nesh. Ai shfaqej nëpër imazhe e figura. Por unë nuk mund të lirohesha as nga përjetimet në Bllacë. Serbët kishin filluar marshimin e tyre propagandues. Gjenin përkrahje, ose i paguanin qendrat e dyshimta në Europë, ku në gazeta dhe tryeza të ndryshme shtrembërohej lufta e UÇK-s. Nga botime e tyre kancelaritë “bombardoheshin”. Brenda një kohe numri i tyre kishte arritur në dyqind libra, kryesisht politik, kundër çështjes shqiptare, ndërsa ne nuk kishim një doracak mbi të vërtetën e luftës sonë dhe të Kosovës, t’u ofronim bile qendrave që vendosin. Shtrohet pyetja, si ta mbrojmë atë që e fituam me ndihmën e aleatëve tanë, SHBA-s dhe NATO-s?

Kur të pushojë lufta

Unë nuk them se jam njohës i çështjeve ndërkombëtare, por çështja nacionale nuk i lihet stihisë as nuk anashkalohet. Në një tryezë diku në Europë kisha thënë: Kur të pushojë lufta do të shihet sa ishte i arsyeshëm rebelimi i popullit tim. Ajo që po ndodhte në Ballakan nuk mund të fshihet më, se humanizmi kishte dhënë gati shpirt. Mu për këtë iu përvesha punës ta përgatisja dhe librin e poezive të Agim Ramadanit. Para vetes kisha dorëshkrimin që meritonte të botohej me ndonjë heqje vargu a fjale. Pas një leximi sistematik kisha sajuar librin me titull mjaft simbolik “Një jetë tjetër”, të cilin e botoi Rilindja në vitin 2000. Para së gjithash, libri dëshmon për vlerat dhe talentin e poetit, i cili fatkeqësisht u nda heret nga ne dhe magjia e fjalës. Një arsye tjetër ishte se propaganda serbe kishtë zënë të rritej menjëherë pas humbjes së luftës. Përmes shpifjeve e etiketimeve tipike sllavo-komuniste bënte çmos të zhvlerësojë e te fyejë çdo gjë shqiptare, sidomos ata që rrokën armët për të mposhtur aparteidin njëqindvjeçar dhe për t’ia kthyer dinjitetin e guximin popullit. Ndërsa ata që ranë kundër një robërie shekullore ishin idealistë të përbetuar se – të gjallë ose të vdekur do t’i kthehen dheut amë.

Pasi qeshë kthyer nga ekzili u ngjita në Koshare, te Guri i Agimit dhe vura një tufë lule për ata që u bënë dhé Kosove. M’u kujtuan ca vargje nga Oso Kuka të poetit kombëtar Gjergj Fishtës: “O ata t’lumt/ që dhanë jetën/O ata t’lumt/që shkrinë veten/që për erz e nder t’ shqiptarëve/ derdhen gjakun tuj luftue/Ata kurr mos u harrofshin/në kangë e valle u knofshin…

Ata që i ndërruan datat e historisë dhe e shpërbënë robërinë dilnin nga terrina shekullore.

Madhështia, vargu emblematik

Agim Ramadani (1963-1999, Zhegër-Koshare) ishte strateg i rrallë, thonë ata që e dinë ç’është lufta. Nuk harrohen fjalët e tij para luftëtarëve të rinj të ardhur nga rruzulli tokësor për të hyrë në Kosovë: “Ejani me mua – u kishte thënë – Nuk them shkoni në luftë…” Agimi u kishte prirë atje ku fliste trimëria. Tek shkulte gurin e padrejtësive, brenda hapësirës shqiptare, kishte rënë në Koshare. Ekzistueka forca që e rrënueka edhe padrejtësinë. Kjo është ajo madhështia prej strategu e krijuesi. Ky ma kujton rënien e Pjetër Bogdanit, strateg e krijues i shquar para tre shekujve, i cili vdekjen për çështje kombëtare e konsideronte për nder.

Vrasja e poetit, thotë një mik imi, është vrasje e shpirtit të një populli, e një të shenjti. Në poezinë “Në mungesën time” hasim vargun emblematik: Tani unë jam hi dhe hije nuk kam”. Diçka mitike.

Ulpianë, 3. 04. 2006.

Realiteti i ngritur në mit

Kthehesha herë pas herë në ateleun e skulptorit. Befasia ndodhi kur u gjeta në mes të dy shtatoreve: Skënderbeut dhe të Nënës Tereze. Të parën e kishte pagëzuar “Strategu”, të dytën “Nëna e Kombit”. Hija e tyre dominonte në mbretërinë e heshtjes. Modelimi thuaja përfundonte. Duhej kohë për leximin e mesazheve. Kisha zënë vend dhe sy më sy shikohesha me ata që bënë historinë tonë. Njëri vinte nga shekulli XV, Nënëmadhja nga shekulli XX. Në mes të harkut kohor prej pesë shekujsh lëvizte guximi, dinjiteti, lavdia, humanizmi ynë.

Shtatorja e Skënderbeut kishte diçka të veçantë. Nuk kisha parë të tillë më parë. Skulptori hulumtonte sublimën e personalitetit. Ajo ishte madhështia shpirtërore. E kishte liruar nga glorifikimet se i takonin të shkuarës dhe kishte ruajtur vizat e portretit. Heroi me një ferman në dorë tregonte diçka tjetër, ishte më njerëzor dhe qytetar i metropoleve. Më bëhej se i lumi sapo zbriste triumfues në sallën vizuale. Kërkonte karrigë të dëgjonte uratat e Nënës Tereze.

Gjendesha para një personaliteti me të cilin duhej të mësohesha. Aspak muskuloz, i zakonshëm, i bashkohësisë. Vazhdonte të na thotë edhe shumëçka nga bëmat e udhëtimi i tij dhe bisedat me Europën, derisa Nënëmadhja të përfundonte uratat e saj.

Pakëz nuk janë njëzetepesë vjet të mbrosh Europën nga invadimi i Perandorisë Osmane, ndër më të mëdhatë të kohës. Trimëria e tij e kishte mahnitur edhe papatin. Papa Kolithti V e shpalli atlet të krishtërimit, ndërsa në shekullin XIX filozofi i shquar amerikan, Valdo Emerson do ta radhisë ndër pesë luftëtarët më të mëdhenj të historisë njerëzore. Admirimi ndaj heroit nuk pran as në ditë të sotme. U shkruan qindra libra nga historianë e krijues tanë e të huaj. Numri i tyre thonë se kalon mbi 1200. Kjo na kujton thënien e Niçes: “Kufijtë e shpirtit nuk identifikohen me kufijtë e shtetit”. Këtë përshtypje kisha kur shikoja shtatoren e tij në ateleun e mikut. Kadarea e ka një poezi ku jep portretin e heroit. Veçoj nga ajo togfjalëshin: në kohë hëne Skenderbe, në kohë dielli Gjergj. Recepientit i mbetet të konstatojë se vërtet te ne paska ndodhur aksidentalisht dhe besimi islam. Me këtë nuk fyej një kulturë e fuqi të madhe që ishte shfaqur edhe në Ballkan, e cila megjithatë, sillte rrezikun me vete. Por bën të lavdërohet e të trumbetohet turpi ynë nga mesjeta e këndej kur dihet se trefërtalet nuk na rrinë bukur? Tek e fundit neve na mbetet t’u besojmë rilindësve. Edhe pse të shkolluar deri në Persi, mbështetnin idenë se dielli ynë lind në perëndim. Ndërsa albanologu i njohur hungarez Nopçe thoshte alfabeti latin i shqiptarëve dëshmon se janë popull proevropian.

Mirëpo, madhështia e dy personaliteteve të zëna ngoje në këtë tekst, nuk e lë të qetë shumëkë. Fqinjët filluan ta vënë në pyetje lashtësinë shqiptare, identitetin. E mbështesin këtë me konvertimin e dhunshëm të shqiptarëve në Mesjetë. Pseudoshkenca, kryesisht sllavo-greke, shkoi edhe më larg: shqiptarët nuk janë autoktonë. I tmerron çdo gjë shqiptare, bile edhe kishat e kullat tona. Shtruan pyetje dhe për origjinën e Skënderbeut, Nënës Tereze e figurave të tjera madhore të kombit. Vështirë të pranojnë tezën se shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, bile dhe shkaku i emrave myslimanë dhe toponimeve sllave. Iu kundërvuan dhe historianit helen Herodotit, që dëshmonte se shqiptarët janë ilirë. Fabrikimi i falsifikimeve vazhdon të bëhet i zhurmshëm. Të kujtojmë vetëm Mitin e Kosovës, që u shndërrua thuaja në çmendi serbe. Arsyet dihen. Trumbetohet se serbët qenkan të parët që e zbuluan Kosovën (!) askush nuk ka gjallëruar më parë. E ku na dolen tani shqiptarët, Skënderbeu, Nëna Tereze, Dardania?!

Ku e ka mbështetjen kjo filozofi e rreme? Nuk është vështirë të kapet, po qe se i shfletojmë librat e memorandumet e zverdhura deri te librat “taze” të babait të serbizmit, Dobrica Qosiq, i cili pranon se çdo gjë serbe është ngritur mbi rrenën. Kopeja nuk pran, megjithatë. Kjo është veti e popujve të varfër, bëjnë çmos të arrnohen duke i shnukur të tjerët. Por falsifikimet shpien te nacionalizmi primitiv. Diçka e tillë te ne nuk ndodhi. Realiteti ynë u ngrit në mit, duke u mbështetur në të vërtetën, njerëzoren dhe kodin etik; as nuk u morëm me elaborate e memorandume, nuk cënuam historinë, kulturën; nuk përdhosëm identitetin as ia mohuam kujt ekzistencën. Përkundrazi u dolem në mbrojtje akëcilit etnitet edhepse mbetëm humbës të mëdhenj.

Kisha ndërruar vendin. Të dy shtatoret e punuara nga miku im i fëmijërisë, i shikoja nga një kënd tjetër. Nuk më linte të qetë diçka. Në veshin tim kumbonte zëri i Nënës Tereze. Prapë dëgjoja uratën “Puna e pendimit” që mësohet në fëmijëri. Të Shenjtës ia kishin mësuar prindërit: nënën e kishte nga rrethi i Gjakovës, babain nga Prizreni, ndërsa u lind në Shkup, që në urata e poezi do ta kujtojë si “qytetin tonë”.

Më 17 qershor 1988 gazetari i “Zërit të Amerikës”, tani botues e publicist i njohur nga Nju Jorku, Gjekë Gjonlekaj, do të inçizojë nga goja e saj jo vetëm uratën e përmendur, por edhe ca lutje, të cilat i ruan në arkivin e vet. I gjakut të Gjonlekajve ishte dhe Dr. Atanas Gegaj, historiani i parë shqiptar që mbrojti tezën e doktoraturës me temë nga koha e Skenderbeut në Universitetin me namë të Luvenit në Belgjikë (1936). Veprën e tij “Invadimi turk në Shqipëri në kohën e Skënderbeut” Noli e kishte vlerësuar lart dhe e radhiste ndër veprat me rëndësi për historinë shqiptare. Gegajn do ta emërojë kryeredaktor të “Diellit”.

Falë Zotërisë nga Nju Jorku, zërin e Nënës Tereze, theksimet karakteristike të gjuhës shqipe që i kishte shqiptuar deri kur i mbylli sytë, fillova t’i dëgjoja më shpesh. Paraqitja e saj pesë shekuj pas Skënderbeut, dëshmon se shqiptarët e bënë prap borxhli njerëzimin, se i dhanë edhe një personalitet që simbolizon humanizmin shqiptar.

Shtypi indas me ikjen e saj, pos të tjerash, kishte shkruar edhe për masakrën ndaj babait të saj, Kolës. Ndërsa shtypi amerikan, sidomos gazeta Lajmet e ditës (Daily News) 1997, kishte vënë në pah ndjenjat e saj atdhetare se kujdesin më të madh ia kishte kushtuar popullit të vet. I besohet pra Papës Gjon Palit II që tha: “Si mundem ne ta harrojmë Gonxhe (Anjeza) Bojaxhiun, Nënë Terezën e Kalkutës, bijën e popullit shqiptar, që i ka dhënë nder dhe shkëlqim kombit të saj… ”. “Dua të kthehem në Shqipëri”, poezi-testament i Nënës Tereze, shkruar pak ditë para se të ndahet nga ne (27 gusht 1997), dëshmon vërtet atdhetarizmin e saj.

Kushedi për të satën herë i dëgjoja lutjet e saj. Shqiptimi i fjalëve më kthente në kohën, kur isha fëmijë dhe kur çdo fjalë të nënës sime përpiqesha ta kapë. Kisha shikuar shtatoren e Skënderbeut dhe kisha pëshpëritur një varg timin të hershëm: “Ai bën dritë mbi kokë të njeriut”. Dikur skulptori kishte fikur llambën. Prapë dëgjoja lutjen e Nënës Tereze: Zoti ju bekoftë, Zoti ju ndihmoftë…

Unë gjendesha përjashta. Nuk dija si të dalë nga terri ballkanik.

(Tekst i lexuar në “Akademinë e Shkencave të Maqedonisë” në Shkup me rastin e 600 – vjetorit të Skënderbeut).Ulpianë, më 22 nëntor 2005.

Fishta – ndërgjegjja e kombit

Në moshën katërmbëdhjetë vjeçare shfletova për herë të parë “Lahutën e Malcis”. Im atë nuk e di ku e kishte gjetur, në cilin kënd të antikuariatit të gjërave të çmuara, siç e quanim qytetin, aty nën Çabrat, ku dhuna serbe bënte çmos të zhbinte çdo vlerë tonën shpirtërore që mbante gjallë kujtesën.

Mbi tavolinë, aty në kënd të dhomës, ku qëndronte deri vonë llamba e ndezur, im atë e kishte vënë librin e anatemuar dhe kishte pëshpëritur: “Dy ditë ke afat ta lexosh”. Kisha pastruar tavolinën dhe kisha zënë ta shfletoja. Më bëhej se gëlltitja çdo germë, varg e këngë. Përballesha me poetin, për të cilin kisha dëgjuar shumë çka, sidomos për dinjitetin e guximin e tij prej krijuesi. Nga faqja e parë hyra në botën imazhiste të tij, ku lexoja dhembje njerëzore, që për dikë konsiderohej e rrezikshme. Po ç’ishte ajo: dhembje për popullin e bërë pikë e pesë e vendin e kërcënuar nga fqinjët.

Ditën e tretë im atë ishte ndalur para dritareve me shikim kah Pashtriku, për të cilin thoshte se atje rrinë perënditë tona dhe kisha hetuar si i lëviznin buzët. Fishta qenka më i lartë se mali ynë, Baba, i kisha thënë. I buzëqeshur ai e kishte mbështjellë librin dhe ishte bërë frymë në natën e frikshme. Nuk e dija në cilin kënd të antikuariatit do ta vendoste. Pas një kohe im atë iu bashkua të tejmve në breg të Erenikut. Unë vështirë i bija në gjurmë Fishtës, të cilin fillova ta konsideroj fuqi hyjnore dhe të pajtohesha me atë që dëgjoja: Ai është ndërgjegjja e Kombit.

Disa vjet më vonë piramida e Shtetit ideologjik Shqiptar ishte bërë bezdisëse me retorikën e mugët. Të pranohej se ishte antikombëtar Fishta, i cili vendin e popullin i kishte ngritur në mit?! Mund të kapërcehej “Lahuta e Malcis” dhe të pajtohesh me etiketat e kuzhinës së diktaturës? Në vitin 1940 morën pjesë në varrimin e tij nga të gjitha trevat shqiptare. Në krye ishte dhe kremi i letrave shqipe. Ata që kishin ardhur për ta përcjellë në udhëtimin e tij të fundit e dinin se kush kishte qenë Fishta, por gogolët e diktaturës nuk mund ta pranonin madhështinë e tij. Qëndrimi i tyre fyente dhe rrugëtimin historik të popullit. Akuzat ndaj veprës dhe personalitetit të tij, ishin absurde. Nuk kishin asgjë nga kodi ynë etik. Ishin pjellë e logjikës sllavo-otomane, e cila bënte çmos t’i shembte majat e kombit.

Komunikimi me opusin letrar të Fishtës është i rëndë, pakëz i trishtë por krenar. Shpalos ngjarje të mëdha të kohës së artë të shqiptarizmit, kur atdheu ishte mbi çdo gjë. Kujtojini heronjtë nga Lidhja e Prizrenit (1878), u ngjanin atyre të kohëve mitike. Ishin tubuar të mbronin çdo pëllëmbë të vendit, i cili po e humbiste gjeografinë historike. Fishta nuk mund të çonte dorë, se Lidhjen e Prizrenit e konsideronte ngjarje kombi. Si ta kapërdinte këtë Piramida ideologjike kur veten e mendonte të paprekshme, ndërsa propaganda e fqinjëve kryente punët e veta. Shqiptarët besonin se do të prajnë krrokamat e gëlltitësve, po qe se atë dhe bashkëmendimtarët e tij i rrokullisnin nga Panteoni shqiptar. Kujtesa është e çuditshme. Vështirë harrohet morbiditeti. Pas të ashtuquajturës LNÇ, brenda qenies sonë ndodhi gjenocid nacional. Mbetet i paharrueshëm pendimi i Mehmet Shehut para të birit: “Kishin ndodhur ekzekutime masive në Shqipërinë e Veriut” (Bashkim Shehu, “Vjeshta e ankthit”). Dhe shtrohet pyetja: Përse në Veri dhe pse ajkën e intelektualëve dhe kreun e Kishës Katolike Shqiptare? Sipas të gjitha gjasave kasta politike luante ndonjë karagjozllëk për ndonjë të huaj. Ky është ai turpi nacional nga i cili duhet të lirohemi.

Për potencën krijuese të Fishtës dëshmojnë poezitë lirike dhe ato satirike, vlera të pakontestueshme jo vetëm në letrat shqipe. Në “Lahutën e Malcis” ndeshemi me artikulim karakteristik burrëror, rrëmbyes. Ngjarjet lemeritëse Fishta nuk pranonte t’i harrojë populli. Mu për këtë kishte lexues-dëgjues të shumtë. Këta duhet të njiheshin me të kaluarën e tyre, konkretisht me ngjarjet që i kishte për subjekt në “Lahutën e Malcis”, duke u dhënë atyre përmasa mitologjike. Prizreni ishte dhe metaforë. Nga të gjitha skajet e vendit kishte tubuar luftëtarë për të mbrojtur nderin dhe një copë tokë. Bën të harrohen zonat e shkëputura nga trungu amë? Fishta ia kishte parashtruar vetes se shqiptarët duhet mbajtur të zgjuar, pa marrë parasysh cilit besim apo krahine i takonin. Ai qëndronte në ballë me atë kumbimin trimërues. “Lahuta e Malcis”, ishte në një farë mënyre, abetare historike. Të vetmin problem Magi e kishte ekzistencën e Shqipërisë. Kjo e bën të madh atë, ma të madhin ndër të mëdhenjtë.

Me rënien e diktaturës gjërat ndërruan. Fishta i atdheut, u bë qytetar edhe i metropoleve. Njëri ndër përkthyesit e “Lahutës së Malcis” dr. Robert Elsie, në Qendrën Ndërkombëtare të Kulturës në Tiranë, me rastin e promovimit të eposit shqiptar në pyetjen: Si ia hyre përkthimit të veprës së Fishtës, ishte deklaruar: “Kisha në shtëpi një kasetë, të cilën Ali Podrimja ma kishte futur në xhep një ditë në Prishtinë, para shumë vitesh” (Gazeta “Korrieri”, prill 2006). Në të vërtetë audiokaseta, për të cilën bën fjalë përkthyesi, mbante ca fragmente nga “Lahuta” në interpretimin e shkëlqyeshëm të aktorit kosovar Çun Lajçi. Kjo disi ma kujtonte dhe udhëtimin tim në Horën Arbëreshe. Aty mbahej Simpoziumi me rastin e 500 vjetorit të ngulitjes së shqiptarëve në Jugun e Italisë. Pasi i kisha lexuar ca poezi me motive arbëreshe prifti i Kishës së Horës më ishte afruar dhe ma kishte dhuruar një ekzemplar të “Lahutës së Malcis”. Gjesti i tij më kishte prekur. Nuk e kishte biznes patriotizmin. Ishte i familjes së Arapit nga Vlora. Mua m’u dha rasti t’ia kaloja edhe tim eti. Dy kufij i kisha kaluar me librin e anatemuar pa fije frike. Ia vlente të ndëshkohesha për Fishtën, se po merrja me vete një copë të historisë.

I ngacmuar nga ca intelektualë, që trumbetonin se “Fishta është i papërkthyeshëm”, Robert Elsie megjithatë i ishte përveshur përkthimit duke arsyetuar “… kjo ishte vepra që duhej ta bëja të njohur patjetër”.

Në poezinë “Shkodër, (ri)varrimi i Gjergj Fishtës” (nga libri “Thesaret e frikës” 2005) përmes nëntë vargjeve poeti Visar Zhiti na jep madhështinë e pavdekshme të poetit, por vë në mëdyshje edhe atë që kishte ndodhur pas (ri)varrimit:

Çka mund të bahet me to, o At veçse skeleti i dorës

që mbi dhé ka shkrue eposin e vdekun të t’gjallëve

e nën dhé eposin e gjallë të t’vdekunve

Qëndrimi i Zhitit është dinjitoz, qorton dhunën e Piramidës që ishte ngritur duke shkelur dhe vlera kombëtare. Fatkeqësisht, Fishta ishte njëri nga të fyerit. Si duket, libri ynë kombëtar nuk dihet kur do të kryhet, në të ndodhin çudira të pabesuara. Më parë nga libri nxorën të padëgjueshmit dhe të “dyshimtit”, tani kërkohet t’i heqin ca të tjerë në emër të katarsisit; do të thotë se libri ynë kombëtar nuk dihet se a do të kryhet ndonjëherë. Ky akrobacion nacional ka shqetësuar dhe Dritëro Agollin. Në gazetën “Korrieri”, prill 2006 deklaron: “Ne vazhdojmë të mohojmë kulturën tonë dhe nuk mendojnë se do të vijë një kohë pak më vonë, kur do të pendohen, siç pendohemi ne sot për mohimin e Fishtës”. Botuesi dhe analisti nga New Yourk-u Gjekë Gjonlekaj ka të drejtë që në vështrimet e tij ngrit në çështje arrogancën sllavo-otomane ndaj At Gjergj Fishtës, se nuk i jepet ende vendi i merituar poetit kombëtar në Panteonin shqiptar. Kjo ndoshta ndodh se ca nga ne ende nuk janë liruar nga hija e Piramidës.

Toleranca ndërfetare mbetet njëra nga stolitë tona. Na e kanë zili dhe të tjerët. Fishta kishte respekt për besimet shqiptare. Figurat historike nuk mund t’i ndante në myslimanë e të krishterë. Në galerinë e tij kishte vend për të gjithë. Si dhe pse ndodhi te ne islamizmi dihet. Por ekziston frika se mund të vihet në pyetje lashtësia iliro-shqiptare. Pansllavizmi ka kohë që merret me të kaluarën dhe origjinën tonë, duke lansuar gënjeshtra gjithandej Europës, pikërisht për lashtësinë dhe autoktoninë tonë. Ndodh luftë e heshtur për dominimin e hapësirës Ballkanike. Mirëpo, ne vazhdojmë të mbështesim se identiteti ynë mbetet ai europian. Ky është realitet që nuk mund të ndërrohet për hirë të askujt. Shkas ndoshta është njëra nga degët e besimeve tona që dëshmon për trungun nacional se kush jemi e nga vijmë. Të merremi tani me përkatësinë tonë të zgjidhur që në shekullin e nëntëmbëdhjetë nga rilindësit më bëhet se i fyejmë pararendësit tanë. Në këtë moment kurcial për Kosovën si duket ne shqiptarët i paskemi zgjidhur të gjitha problemet!

Nëna Tereze na la një amanet që duhet ta kujtojmë shpesh: “Do ta doni Shqipërinë, aq sa do ta doni njëri-tjetrin” (30 prill 1993).

Ulpianë, maj 2006.

Mbi fatin dhe mjeshtërit e çelësave

Takimi i parë me Nikolaus Lenaun (1802-1950), ndodhi rastësisht. Ndërmjetës u bë një poet i papërsëritshëm shqiptar. Ai quhet Lasgush Poradeci (1899-1987) dhe në bibliotekën time zë vend meritor. Në mes dy luftërave botërore shkroi vetëm dy libra me poezi dhe disa tekste diskursive. Pas Luftës së Dytë veten e shpalli për të vdekur shkaku i lirisë krijuese në vendin e vet. Diktatura nuk kurseu as vlerat. Mbasi ishte mjeshtër i fjalës dhe i tekstit, kulturën shqiptare e pasuroi me përkthime të shkrimtarëve, të cilët i respektonte. Në vitin 1962, një libërth prej 514 vargjesh e përktheu nga vepra e Lenaut. Fati i tij ishte i dhembshëm. Libërthi nuk u botua as sot. Një bashkëkohanik i Lasgushit kishte deklaruar se vëllimi ishte vlerësuar i papërshtatshëm, pesimist: binte në kundërshtim me normat e moralit të atëhershëm. “Poezia e dhembjes”, siç u quajt vepra e Lenaut nga kritika gjermane, nuk ishte poezi muskuloze, e angazhimit. Logjika totalitare, pra, veproi në dëm të kulturës shqiptare. Pas vdekjes së Lasgushit, dorëshkrimi i poezive të Lenaut në shqip, u shumëzua. Një kopje e kisha edhe unë. Magazini për art e kulturë BREZI 9 i Tetovës, në janar të vitit 1995, në nr. I, botoi disa poezi të Lenaut, kurse Revista avangarde e Prishtinës “MM”, në vitin 1996, në nr. 2, botoi po ashtu një cikël nga vëllimi i pafat. Kështu nisi jetën ndër lexuesit shqiptarë Lenau.

Biblioteka ime kishte një gjysmë shekulli jetë. Mbaja aty gjallë kujtesën para të papriturave. Kur trokiti dhuna edhe në derën time, u desh të zgjidhja: të bëhesha numër apo të merrja vrapin e maratonit. Vendosa për të dytën. Njëra nga arsyet: të alarmoja të tjerët se ç’ndodhte në vendin tim. Si duket, isha vonuar. Të gjitha diheshin përkundër propagandës së rreme të shovinistëve serbë.

Në plotfuqinë e çelësit, që mbylla jo vetëm banesën time, mendoja se ishte çdo gjë. Ditë më parë mësova se çelësi nuk kishte mundur të frenojë irracionalen. Serbët janë mjeshtër të çelësave. Ishte derdhur edhe biblioteka ime. Sapo mësova për çmimin “Nikolaus Lenau”, kujtova atë dhe këndin e Lasgushit aty, ku gjendej edhe vëllimi fatkeq i Poetit.

Isha kureshtar të di se ç’e shtyri poetin shqiptar të përkthente poezitë e Lenaut. Kërkoja ekuivalentët në kohën e romantizmit shqiptar, bile edhe në traditën e hershme, që kap afro pesë shekuj e që mendja e errët serbe bën çmos ta linçojë e të na paraqesë para botës në një dritë tjetër. Loja e shovinistëve është e qartë. Unë hulumtoj shkakun e përkthimit të poezive të Lenaut. Mos kishin diçka të përbashkët poezitë e tij me të Budit (1566-1922) ose me sibilat e famshme të Pjetër Bogdanit (1630-1689), që i çmonte shumë Lasgushi. Krijuesi në historinë shqiptare është edhe luftëtar.

Bogdani, bie fjala, njihet edhe si mbrojtës i Kishës Shqiptare. Vepra e tij u përkujtua me botime, ribotime, studime e simpoziume të ndryshme. Në oborrin e kishës në Prishtinë, aty ku mendohet se është vrarë, ka edhe një bust të cilin e shihja çdo ditë nga ballkoni i banesës sime. Mirëpo, barbaria nuk e kurseu as madhështinë e këtij kolosi, që ishte nderuar edhe nga Vatikani. Kështu, identiteti shqiptar u bë i tmerrshëm për ata që nuk dinë të nderojnë. Lufta në Kosovë ndodhi edhe për shkak të kompleksit serb.

Kureshtja ime u kristalizua sapo mësova se kush ishte dhe nga vinte Lenau. Njëra prej arsyeve pse poeti shqiptar kishte përkthyer një vëllim të Lenaut, ishte se poezia e tij ngërthen shqetësime të mëdha njerëzore, të thëna përmes një gjuhe të afërt me poetikën shqiptare. Ndarjen nga vendlindja Lenau e kishte përjetuar rëndë. Në hapësirën gjermanofone ky hyri me imazhin gri të vendlindjes me një ndjeshmëri të mahnitshme. Mbyllja e jetës së tij dëshmon se ishte një shpirt i trazuar. Jetë të tillë kishte çuar edhe poeti shqiptar gjatë studimeve në Grac të Austrisë dhe në Bukuresht. Lasgushi kishte veti gjeniu, ishte shpirt rebelues. Falë tij hyra në botën imagjinative të Lenaut dhe çmimi që mban emrin e tij, nderon edhe popullin tim.

E ç’kam të përbashkët me Lenaun?

Së pari, deportimin nga Ballkani neverik. Dy shekuj bëhen që kur poeti braktisi Banatin në rrethana të panjohura, ndoshta. Po këtë fat përjetova edhe unë në mbyllje të shek. XX, kur lashë vendin dhe përpiqesha të krijoj atë që humba: lirinë. Së dyti, të dytë bartim traumat, dhembjen njerëzore, ankthin, ëndrrën për vendin e shpërbërë. Së treti, nuk jemi të fundit nga familja e poetëve që zgjohemi në ekzil…

Në udhëtimin tonë, megjithatë, ka diçka që na dallon. Lenau nuk pati fatin ta lexonte vizualisht Biblën: të ishte numër në marramendthin njerëzor të kohëve moderne. Irracionalja serbe, që mund të interpretohet edhe si turp nacional serb, që bind se shumëçka nga historia njerëzore u përsëritka, në forma më të përsosura dhe më të egra ndoshta, e sidomos kur ballafaqohesh me mjeshtër të çelësave. Ne qenkemi variant i fatumit njerëzor.

Përpiqem të bëj portretin e popullit tim, pa i lënduar të tjerët. Shoh se i kam fjalët të përgjakura. Nga historia dihet se popullit tim i kushtoi shtrenjtë toleranca: me humbjen e vazhdueshme të hapësirës. Në këtë tragjizëm patën dorë në të kaluarën edhe padrejtësitë e Europës, që dihen. Antishqiptarizmi serbo-grek lansoi më të zezën. U përpoqën të zhvlerësonin edhe gjërat e shenjta: gjuhën, kulturën, historinë. Shurdhuese u bë propaganda e tyre kudo.

Vendi im pësoi nga shkallëzimi i paranojës së tyre derisa ndodhi dhe katastrofa njerëzore në Bllacë (1999), dita kur çelësin e shtëpisë e futa në xhep dhe kalova vijën e kuqe. Për morbiditetin serb, nuk mund të thuhet se bota nuk dinte, por mua kujtesa m’u derdh. Çmimi “Nikolaus Lenau” ma kujton të shkuarën. Se, nuk humb çdo gjë, e mësova edhe përmes figurës së shenjtëreshës shqiptare, Nënës Tereze. Ajo na këshilloi: dëshpërimi është shpresë. Shkoi më larg se ekzistencialistët.

Lenau vinte nga monarkia Austro-Hungareze, me një qytetërim më dinjitoz, ku kihej kujdes edhe për kujtesën. Në vendin tim ndodhi gjenocidi. Nocionet luftë dhe shfarosje përzihen shpesh nëpër metropolet evropiane. Qesharake është të flitet për simetrinë ndërmjet viktimës e xhelatit. Apo lufta në mes tyre të shpallet konflikt, siç kanë zënë ta lansojnë ca të marrë. Kjo të bën të dyshosh se e sotmja nuk u kënaq me Bllacën biblike. Fqinjët e mi treguan egërsi. Dëshmojnë qindra varre masive dhe lokalitete të zhdukura; numri i madh i njerëzve që nuk dinë ende a ka përfunduar gjuetia serbe në shqiptarë, as që nuk dinë ku shkojnë, se e kanë humbur orientimin. Nëse kjo nuk dëshmon se në Kosovë ndodhi gjenocidi, atëherë ç’është morali!

Në Banatin e Lenaut në Rumani nuk kam qenë. Di për krahun tjetër të kësaj hapësire në ish-Jugosllavi. Se ç’ndodhi me bashkëkombësit e poetit e pata të qartë, sapo lexova elaboratin famëkeq të Vasa Çubriloviqit, të shkruar në vitin 1937. Ky elaborat u plotësua nga disa të tjerë dhe u zbatua në vendin tim me marshimin e egër serb. Me gjithë kamuflimet para botës, racizmi serb është i hershëm dhe i pranishëm.

Ky çmim ka domethënie të veçantë për mua sepse mban emrin e një poeti të deportuar nga e njëjta hapësirë, ku u tentua në mbarim të shekullit XX të shkulnin me rrënjë edhe popullin dhe kulturën shqiptare. Por shtëpinë, a do ta çel me çelësin prapë, varet edhe nga kuraja njerëzore: si do ta përdor lirinë? Në momentin e pikërishëm frikësohem se ne shqiptarët mos u infektuam me të keqen, nacionalizmin e fqinjëve. Vështirë të heshtin hasmëritë dhe të lirohen ballkanasit nga e keqja. Është koha të mos shikohemi përmes nishanit.

Në poezinë Njëherë dhe tash nga vëllimi Lirika (Berlin, 1920) Lenau thotë:

Tek vendi i vjetër

Është dritë e fatit tim.

Poeti ishte i hershëm. Unë jam më i vjetër se ai. Me një rast tjetër për këtë. Nuk thuhen të gjitha menjëherë.

(Tekst i lexuar me rastin e marrjes së çmimit “Nikolaus Lenau”, Stuttgart, 11.12.1999).

Në kërkim të një antologjie

Më vrau fjala, kishte thënë poeti, magjistari, si e quan Oktavio Paz. Në laboratorin krijues ndodhte avari. Mund të dështonte ideja që rastësisht i kishte lindur tek kapte ndonjë çast nga jeta njerëzore. E kishte të qartë se çdo fjalë nuk arrihet as nuk mund të zërë vend në ngrehinën poetike. Ekzistonte ajo “largësia vigane” mes poetit e fjalës, për të cilën fliste Ungareti. Pra, më shumë se fjala asgjë nuk mund t’i nxjerrë probleme krijuesit, po qe se nuk e ka të qartë çfarë kërkon dhe çfarë dëshiron të “mjeshtërojë” me të. Për një fjalë ose një varg, poeti kishte pritur gjatë të kurorëzojë idenë. Në aktin krijues nuk mund të hyjnë në përdorim bollëk gjërash. Reduktimi e seleksionimi i skajshëm, jo vetëm i elementeve shprehëse, nxit të pranohet madje edhe sakrifica. Markezi thotë: “Krijimi është një luftë mes fantazisë dhe arsyes”. Përballemi me atë ndjenjën vrastare në kërkimin e qenësores, magjikes. Poeti si përçues e transmetues i fateve njerëzore, komunikon me lexuesin përmes shenjave e fjalëve çelës, sensibilitetit e botës imagjinative. Pranon të bëjë edhe ndonjë aventurë me plot të papritura për shkak të elementeve shprehëse, strukturës poetike, përsosjes, begatimit dhe harmonisë tekstore.

Sprova për një antologji të ardhshme, të pagëzuar E frikshme dhe e bukur, është aventura ime e re. Përpiqem t’i heq velin të bukurës. Përmes poetëve të prezentuar të komunikoj me lexuesin për shumë çështje të ngritura nga ata. Por, si duket, edhe kjo aventurë bën të pritet me çakërdisje, thyejnë konvenca letrare, sjellin sensibilitet të ri, rrënojnë skema e teoriçka të demoduara; fjalën e konsiderojnë qenie, diçka të gjallë, shpesh të pakapshme, hyjnore me atë magjinë e fshehtë. “Shtëpi e qenies” e quan fjalën jo vetëm M.Heideggeri, ku duhet të hulumtohet e bukura. Kjo ndjehet e përjetohet më mirë mbasi poezia është art elitar dhe “mohon gjuhën konsumuese”. Pajtimi se “poezia është ballafaqim me “hiqin” ose me vdekjen” rrit interesimin rreth sublimes.

Arsyeja tjetër që i hyra kësaj aventure është se vitin e kaluar botova përzgjedhjen “Dritaren lëre hapur” (Rozafa, 2002), ku vendosa gjashtë poetë nga Rrethi letrar i viteve të ’80-ta, siç ka zënë të thuhet. Fatkeqësisht, mentaliteti i mëhallës nuk e pranon këtë. Në të vërtetë, përzgjedhja mund të konsiderohet libër i një grupi, që ka interesa e qasje të përbashkëta mbi letërsinë, proceset krijuese dhe kalueshmërinë njerëzore. E shihja, megjithatë, si fragmentar që binte ndesh me qëndrimet e kredon e poezisë sime, sepse i mungonte diçka që ishte më e shenjtë: hapësira dhe shpirti i Etnisë. Zhurmaxhinjëve kjo nuk u kishte rënë në sy. I tmerronte mosprania e tyre. Ndërsa, qëllimi i librit ishte: të lëvizin gjërat në të mirë të letërsisë. Inicoheshin probleme esenciale jo vetëm estetiko-letrare, prekej çështja e lirisë, e shoqërisë dhe frika mos moçalizohemi brenda vetëkënqësisë të krijuar kushedi si.

Aventura ime, pra është sprovë për një antologji të ardhshme. Dhe kjo ngrihet mbi dy kategori estetike: frikës dhe të bukurës. Unë nuk di nëse ka gjë më të rëndë se fjala kur shndërrohet në vrastare; a ka gjë më madhështore se kur fjala hap dhe të pamundshmen? Tek lexoja poetët në të vërtetë, unë kisha shpalosur hartën e grisur të Etnisë. Vija në spikamë shpirtin krijues të Etnisë, që nuk bën të pranojë copëtimin çfarë ndodhi jo vetëm një herë në hapësirën tonë.

Nëse tërheqim paralele mes poetëve të këndejmurit dhe të Shqipërisë londineze, vërejmë se problemet që ngrisin shpesh largohen, mbasi koncepti mbi poezinë kapet nga rrafshe të ndryshme. Mirëpo, kjo duhet parë si mozaik dhe begati e të shprehurit të theksuar të modernitetit. Pa marrë parasysh se çfarë i preokupon poetët, poezia më e re shqipe shkëputet ndjeshëm nga të shprehurit tradicional. Është në kërkim të formave, gjuhës poetike dhe sensibilitetit të ri. Një poet është i mendimit se atdheu e kultura e një populli mbrohet e pasurohet me të bukurën. Motivet, idetë, mesazhet trajtohen e kapen nga një këndvështrim tjetër, të mbështetur së pari, në fjalën si qenie e vendin e saj në strukturën poetike dhe së dyti, lirimi nga frika se atdheut mund t’i kanoset më e keqja. E kjo për ne nuk e di sa pranohet, por A.Tufa thotë: Shqipëria është më e madhe se toka e saj. Në poezitë e këndejmurit korrespondohen shkaqe-pasojat, derdhjet e Etnisë, vaje për të humburën, tragjiken; ironizohet me fatin historik dhe proceset shoqërore. Po ky shqetësim është i pranishëm edhe në poezinë më të re arbëreshe. Te poetët e Rrethit letrar të “Alephit”, për të cilët u përcaktova me dy përjashtime, kanë qasje krejt tjetër ndaj shoqërisë e vendit. Kultivojnë dhe mbështesin intimen, gjuhën si fenomen, urbanen, të thënë edhe përmes një lirizmi sarkastik. Aty fillon dhe bota e tyre imagjinative. Shenja më së shumti që ndeshet është shtëpia. Lexohet si tragjikë personale-kombëtare, por edhe si ringjallje e të resë.

Pas rënies së diktaturës, kur edhe fjala bashkë me poetin doli nga kazamatet, rreth gazetës “E për-7-shme” u tubuan të pakënaqurit, që dëshironin ta shihnin ndryshe Shqipërinë dhe veten. Nxorën botimet e para. Se ndodhte rrënimi i kodeve marroçe, paralajmëronte libri. “O moj Shqypni dhe lirika të tjera” (1991). Përkufizimet e teoriçkat binin një pas një. Irealja bëhej realitet për krijuesin shqiptar. Po ku fillonte historia, arti ynë i vërtetë? Tkurrja, para së gjithash, shpie në asgjësim. E turpshme të pranohet, ta zëmë, se poezia jonë moderne fillon nga dje dhe të qiten në harresë Sibilat e Pjetër Bogdanit, të cilat edhe në ditë të sotme, pas katër shekujve mbeten filigran i të menduarit e të intelektualizmit shqiptar. Përkufizimet e ndryshme na nxirrnin gjithnjë më të vegjël e më të vonshëm në kontekstin historik dhe komunikimi me lexuesin ndodhte “mes pritjes e kujtesës”. Në fund të fundit, bën të qitet menç se:

Çdo njeri

Ka Itakën e vet

Por edhe një Kosovë

Ka brenda vetes.

(V.Zhiti)

Sa afër jemi e kaq larg: në dheun e Kosovës për herë të parë shkel Rrethi letrar i “Alephit”. Këta të Prishtinës nuk bën të zihen ngoje, se atje kam frikë pakkujt i intereson tërësia. U duket më rehat vogëlsia, por me kësi qëndrimi nuk arrihet asgjë. Tekstin e mbyll me vargun domethënës të A. Tufës, të cituar më lart: Shqipëria ëshët më e madhe se toka e saj… Me jetësimin e këtij mesazhi, gjërat do të ktheheshin në normalitet.

(Ulpianë, 25 janar 2003).

Kur pran teksti

Teksti i ngjan një krijese më se të çuditshme. Shenjat e para nuk janë edhe fundi i udhëtimit të tij. Ai paralajmëron tërmete shpirtërore që duan kujdes të posaçëm. Nga vrojtimet, peshimet e deri te studioja e krijuesit pëson metamorfoza. Është i lëvizshëm brenda njësisë dhe librit.

Ai lind nga lëvizjet, fjalët, ngjyrat. Nga një kënd apo nga një birucë përcjell lojën e përgjakur të korbit, në një rriskë të nxirë të qiellit mbi kokë. Apo rreth vetes zgjimi i natyrës, papritur të kthen në një kohë të largët e të pabrenga. Ose ndjen goditje vdekjeprurëse e nuk vëren fare nga cila anë të vjen. E sheh: në thjerrëzën e syrit tënd të shqyer vazhdimisht zvogëlohet Arbëria. Të bëhet se një ditë atë do ta mbyllësh si plaçkë në arkën e familjes e do ta bartësh metropoleve të Europës, për t’ia hedhur dikujt në qafë. Ose hutueshëm thith cigaren nga duhani tarabosh. Sapo e hedh duçin, vëren se Ti humbesh nëpër ca rrathë të dendur të tymit. Përgjak buzën. Në mes dhëmbëve dridhet fija e barit, ajo e Uitmanit, ndoshta. Të kujtohet farefisi, nëna, babai, fëmijëria buzë Drinit, Llapit: kënga e barinjëve pas kecave Grykës së Rugovës, ose maje Tomorit, gugatja e kumrisë nën çatinë e gërmuçur. Pajtohesh se e pamundura të lodhë, do të bëhet edhe varri yt bri një lumi a rrapi. Kushedi.

Shfaqja e kësaj krijese përmes shenjave heton se ngadalë ta vjedh edhe shpirtin, formën, trupin. Nje ditë zbulon se nuk jeton më vetëm në unin tënd. Ke edhe qiraxhinj të potershëm. Korrespondimi me vetveten dhe atë që të mbështjell fillon e zbulohet në një kohë kozmike, ndoshta. E njeh shpirtin tënd, ëndrrat tua, prekjen tënde, puthjet tua të harruara në breg të një liqeni apo metropoleve të Europës; fjalorin tënd, kaçurrelat tua të shkapërderdhura. Të vjen keq për ndonjë zënkë. Kur ulesh në një karrige, përcjell vëmendshëm rritën e asaj krijese që hyn në hapësirën tënde, e cila të sjell telashe të mëdha. Kërkon të jetë i shëndetshëm, i bukur, i veshur, i krehur me krahër Arbërie e pak irredent në sjellje.

Kamy thoshte: “Veprat e mëdha lindin shpesh në kthesën e një rruge ose në kthinat e një restorani”. Unë nuk njoh kthesë më të madhe se kjo e jona: Nga një shoqëri totalitare me të gjitha shenjat e aparteidit i përgjakim ëndrrat për një jetë njerëzore. Në dhomën tënde, në shtratin tënd kalon natën me të panjohurën, ose në birucë të ndonjë kazamati mesjetar, nis punën e vështirë: Shkundjen e shpirtit nga hijet, lirimin e tesktit nga zvetnimet, teprimet. Nuk të dhimbsen as fjalët, pas të cilave ke vrapuar kushedi sa kohë. Zhurmë e tyre të tmerron. Ke mësuar mjeshtërinë e shkrimit. Je një gjahtar i relikteve. Epitetet, krahasimet, rimat i var në ndonjë tra të shtëpisë. Pikas idenë, përmbajtjen, motivin, formën. Traumat e përditshmërisë, lëvizjet shoqërore-politike-historike-mitike- të ngacmojnë vazhdimisht nuk të lënë rehat. Thellë në natë dëgjon fishkëllimën e fjalëve tua. I mbyll veshët. Kamxhiku të mbështjell nga maja e kokës deri te gishtërinjtë.

Dikur pas vënies së pikës me sy tjetër e shikon fundin e ngrehinës. Dhe kur mendon se ajo është e kryer, të vjen keq më vonë pse të ka lëshuar durimi. Gjatë projektimit ke harruar ta lësh një dritare nga faqja e Shkretëtirës. Dino Buxatin e ke dashur. Ose, pse dritaret i ke harruar të mbyllura nga ana e Liqenit të dërmitur. Nositin e Lasgushit ke ëndërruar ta mbyllësh në fjalë, ta shpëtosh nga grabitçarët. Bindesh se me të vërtetë duhesh vënë një rend të ri. Pas një kohe i kthehesh prapë tekstit. Fillon riparimi, ndërtimi i gjërave. Dhe gjuetia e zogut, siç do të thoshte Danilo Kishi. Nga dita në ditë vëren konturat e reja si zbulohen dhe nis e e lexon pak më ndryshe. Ai tani është variant i pagjumësisë sate, i shqetësimit tënd, i fjalëve tua.

Në letërsinë tonë ka shembuj të shumtë që tekstit të vet shpesh i janë rikthyer nga Lasgushi, Fishta e Mjeda e deri te krijuesit bashkëkohorë. Dendur e bën këtë edhe Kadareja, pastaj Pashku, Shkreli etj. Një mik i D. Kishit tregon se shkrimtari i nderuar nuk kishte mundur të mbyllë sytë pa i bërë edhe një retushim tërë veprimtarisë së vet. Ditën kur i kishte vënë pikë fjalisë së fundit i kishte lëshuar qepallat. Këtë e kishte ndier si borxh jo vetëm ndaj punës së tij krijuese. Teksti mund të ripunohet-korrigjohet, vetëm për të gjallë të autorit. Ai është i shpirtshëm, lëvizës derisa dorë e autorit e përkëdhel.

Borhesi, i cili është i pranishëm me të madhe në mjedisin tonë, jo vetëm përmes ideve e temave mitike, tërë historinë e jep me dy-tri metafora, ose përmes dy-tri personazheve shpalos fatumin njerëzor. Ç’i do katër romane, atë që ke për të thënë, e thua me katër vargje, thoshte Lasgushi, i cili mendonte ndoshta në poezinë e pastërt. Ky konstatim mund të duket pak i tepruar. Tërë filozofia e të krijuarit mbështetet në: ç’thua e si e thua një çast nga jeta njerëzore. Numri i faqeve, as i librave nuk dëshmojnë cilësinë shpesh. Njoh poetë që kanë nga një libër e vazhdon të jetojë teksti i tyre. Fatkeqësisht, ka edhe të atillë që kanë disa libra e harresa i ka nxjerrë jashtë loje.

Pas hulumtimesh e persiatjesh, do të bindesh se fjala është kryesorja. Vendosja e saj në tekst është me përgjegjësi dhe kërkon shkathtësi mjeshtërore. Loja me të, ta kujton lojën e klaunit me flakë në tel. Fjala të mundëson çdo gjë: edhe kënaqësinë, edhe dëshpërimin. Duhet të kesh durim të të mos nënshtrojë ajo, të dish si të sillesh me të dhe të kuptosh se asgjë nuk është e përsosur.

Danilo Kishi e kishte trilluar një varg: Shiko kohën si rrjedh. Në frymën e simbolistëve francezë përmes tij kishte krijuar pastaj një poezi prej disa vargjesh, që ishte në të parë vetëm një lojëfjale. Në të vërtetë, Kishi ua tërhiqte vëretjen krijuesve të rinj, se fjala është diçka magjike, mundëson veprime të mëdha kur bie në dorë të mjeshtrit. Nga një fjalë e vetme V.Hljebnikov, kishte shkruar poezinë “Buzëqeshja”, por poeti kishte hequr të zitë e ullirit, se kishte pasur punë me variantet e kësaj fjale.

Bartja e tekstit brenda një njësie apo libri, ofron interpretime të nduarduarta. Mitrush Kuteli kishte shënuar se poezia e Lasgush Poradecit mund të lexohet-interpretohet më mirë, po qe se nga dy librat e tij, sajohet një i ri: Ciklin e parë të librit të parë duke e përcjellë me ciklin e parë të librit të dytë, e kështu me radhë. Insistonte që në një dritë të re të shpaloset sistemi poetik i Lasgushit. E kishte parandjerë leximin e ri. Kështu, plakushi i fjalës shndërrohej në një abetare të poetikës së re shqiptare. Librin e tij të ri, atë që e kërkonte Kuteli dhe insistonte, unë do ta pagëzoja Gjeniu i anijes. Se ne gjendemi apo jo, në një anije, të cilën e ndërtoi gjeniu ynë krijues. Në udhëtim nuk dua ta kujtoj, as të më ndjekë Albatrosi i Bodlerit.

Teksti ka vulën e vet. Shënon edhe kohën e krijuesit, i cili nuk mund të jetë i pakohë. Ai nuk mund të jetojë në ndonjë planet tjetër. Ndryshe, si të lexohet imazhi i përgjakur i latinoamerikanëve që fanitet metropoleve të Europës? Apo, eskadronet e vdekjes në Kosovë, a mund të heshten? Kemi të bëjmë me një transparencë janë të mendimit frikacakët, që nuk duan ta prishin qetësinë e vet, as të digjen në zjarr. Prandaj i mbyllin sytë para dritës së fortë të gjakur, dhunës e mjerimit njerëzor.

Dhe vjen koha miku im, kur do të pajtohesh me Zhak Preverin: Në teskt ta qesësh firmën. Kalon Lumin e Verdhë, ose humbesh brigjeve të Detit të Vdekur. Për të dy, ndarja është e dhembshme. Pushon një kohë jo aq fatlume dhe nis një tjetër, e panjohur; e amshueshmërisë – Zogu ka fluturuar lart. Lexuesit-interpretit i mbetet ta lexojë dorën e fundit të tekstit, por t’i lëshojë edhe një sy udhës së tmerrshme të krijimit, i cili ndoshta rastësisht ka qitur krye te ndonjë kthesë.

Marrë nga libri me ese “Sfidë harresës”. Ndalohet riprodhimi i paautorizuar i përmbajtjes së kësaj faqeje.

Ali Podrimja u lind më 28 gusht 1942 në Gjakovë. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në vendlindje, ndërsa Fakultetin Filozofik, Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Kosovës. Në vitin 1966 punësohet në gazetën e përditshme “Rilindja”, në rubrikën e kulturës. Më 1976 kalon në Edicionin e Botimeve “Rilindja”, ku udhëheq bibliotekat: Poezia shqipe, Letërsia botërore dhe letërsitë e ish-bashkësisë jugosllave. Është anëtar i LSHK dhe i PEN-it shqiptar. Në vitin 1996 u zgjodh anëtar korrespondent në ASHAK e në vitin 2000 zgjidhet anëtar i rregullt.

Me shkrime filloi të merret si gjimnazist. Poezinë e parë Arabja e botoi në revistën “Jeta e re” nr. 4 1957. Po kjo revistë në vitin 1961 botoi dhe librin e tij të parë Thirrje. Në përkthim të poetit Esat Mekuli u botua edhe në gjuhën serbokroate me ca plotësime (1968). Përmbledhja Thirrje në vitin 1971 u bë kartuç në Tiranë, shkaku i disa poezive “hermetike”. Ekzemplari i shpëtuar nga një poet tiranas, udhëtoi deri te autori hiç më pak se 20 vjet.

Pos poezive Podrimja shkruan ese e tregime. Bashkëpunon me të gjitha revistat e fletushkat në gjuhën shqipe brenda dhe jashtë atdheut. Është fitues i shpërblimeve të ndryshme letrare. Në vitin 1999 u nderua në Gjermani me Shpërblimin e mirënjohur letrar Nikolas Linau (Shtutgart). Librat e tij janë botuar, ribotuar dhe përkthyer në disa gjuhë. Është prezent në shumë manifestime ndërkombëtare. Revista prestigjioze italiane “Poezia” me karakter ndërkombëtar, në numrin special botuar në dhjetor 2005, Podrimjen e radhit ndër 400 poetët e shquar të shekullit XX në Europë.

Please follow and like us: