Sadik Bejko: Poezia e viteve ’60, vështirësitë e një rikthimi në modernitet

Mbajtur në Manifestimin Poetik Ndërkombëtar, Mitrovicë, 6 qershor 2003.

 

Lëvizja  poetike e viteve ‘ 60 të shekullit që shkoi, mbetet një nga shfaqjet më të shënuara në letërsinë shqiptare. Në Tiranën e atyre viteve do të nisë një polemikë midis të rinjve dhe të vjetërve. Lëvizja, siç ishte në praktikën e atyre kohëve, shpejt do të marrë dhe përkrahjen e politikës dhe të rinjtë fituan. Ka vite që flitet për poezinë e viteve ’60, pranohet që ajo erdhi si kundërveprim ndaj poezisë paraardhëse të viteve 40-50, e cila, në tërësi, veç propagandës së ditës, nuk ka lënë ndonjë gjurmë tjetër. Është koha që jashtë politizimeve, t’u kthehemi polemikave në plan teorik dhe estetik mbi këtë poezi, ndonëse si mesdhetarë të mirë që jemi nuk do t’u shpëtojmë subjektivizmave sipas grupimeve, sipas tavolinave të miqësisë dhe të interesave. Qëkur kritika shqiptare e profesionistëve heshti, gjykimin mbi letërsinë ndër ne e mori rruga dhe sidomos kafeneja ballkanase që hedh fall rreth filxhanit të mbushur me atë që e quajnë kafe e zezë. Kjo lloj kafeje, mbase disave u leverdis. Nuk u zhvillua deri më sot një polemikë përsëmbari ndaj aq e aq shkrimesh që përbaltën dhe ndotën shumëkënd. Dhe kritika heshti dhe të përgojuarit heshtën. Tamam bizantino-ballkanas: po e përsosim institucionin e kafes.

Robert Elsie në Historinë e tij (1995), letërsinë shqipe të pas luftës e studion me qarqe: letërsi në Republikën e Shqipërisë, letërsi e arbëreshëve, letërsi e shqiptarëve të Kosovës, letërsi e diasporës. Po a s’ është kjo letërsi e një populli? A nuk duhen përzier kartërat? Mos vallë realsocialistëve shqiptarë kjo nuk u pëlqen se u prishet rendi i hierarkisë së përcaktuar nga kritika komuniste? Ne jemi vendi ku shkrimtarët nuk kanë monografi. Dhe universitete kemi, institute po, akademi po, doktoratura dhe studime pas universitare bëhen.

Nga kritikët që e ka përcjellë me ngulmim letërsinë e këtyre viteve, që kanë treguar profesionalizëm në gjykim ka qenë Ali Aliu. Preokupimi dhe profesionalizmi në këtë klimë zvjerdhjeje e lëndimi flasin për diçka më shumë, për shërbimin e tij në një nivel prej misionari. Kritika është një institucion i kulturës, lidh letërsinë me lexuesin dhe me institucionet akademike e universitare. Për fat të keq ky institucion i kritikës (vallë vetëm ky ?) sot është me kolona të rrëzuara.

Po kthehem te poezia e viteve ’60. Mund të thuhet me plot gojën se ajo solli individualitete me vlerë për sot e gjithë ditën dhe se një lexim i ri, i hapur dhe i ndershëm nuk do ta dëmtonte atë. Nën dritën e prurjeve individuale do ndalem më poshtë mbi këtë trashëgimi, duke patur në sy dhe planin krahasues midis kohëve dhe trevave.

 

 

1. Kthimi nga futurizmi në lëvizjen rrethore

Kadareja hyri në poezi si poet i qytetit. Të paktën kjo që nga botimi i librit Shekulli im, 1961. Edhe dimri edhe vjeshta, stinët e tij të preferuara, edhe temat nga udhëtimet në botë, edhe fluturimet në histori kanë lidhje me qytetin. Madje edhe dashuria- njëra nga vjershat e tij të njohura mbi këtë temë titullohet Kështjella. Poema Rrugëve të Moskës sjell energjinë e një qyteti të madh, e një jete të çliruar nga ngushtësirat e Gjirokastrës, një marramendje në një metropol të pafund dhe në një dashuri pa fund e fillim, një shumësi dashurish, shlirje e ndërrim, lënie përgjysmë e rifillim; një klimë dashurie, rinie dhe qyteti. Dhe, dhe… një përkohësi e kithët që nëpërshkon gjithçka: të gëzojmë! Vjershat e këtij lloji tek ne atëhere goditnin fort, na bënin me gropa në gjoks e deri në tru.

Këtu, sa të shihnin me një vajzë, opinioni, prindi, sekretari i partisë të kapnin për zverku dhe: martohu. Ndërsa, në kombinate e aksione hidrocentralesh kish plasur një “dashni” e një shpëlarësi, harrangopje pa timon e fare pa frena, por me shami të kuqe e me S (sulmuese) socialiste e aksioniste-, ndërsa në librat e gazetat e ditës (të atëhershme) ende lexonim një poezi psherëtimash (ah o sy të bukur) e betimesh për dashuri të përjetshme, Kadare i pari do të shkruante:

Ndarja erdhi,

Po iki larg prej teje,

Asgjë e jashtëzakonëshme,

Veç ndonjë natë

Gishtat e dikujt do të pleksen  në flokët e tu

Me të largëtit gishtat e mi, me kilometra të gjatë.

(Edhe kur kujtesa), 1961

Qyteti dhe urbanizmi hyjnë bashkë me procedimet e imazheve të befta, të një plani imagjinativ plot fantastikë, të një çlirimi gjuhësor, me lidhje të reja e të papritura të fjalëve me njëra-tjetrën. Ky lloj urbanizmi e futurizmi hyri dhe si filozofi e ndërtimit tënjë shoqërie futuriste, të ndritshme e në kontrast me të vjetrën. Me kohë, në poezinë etij do të hyjnë dhe tipat universalë që përsëriten, arketipat si Karont, Keops, Shkretëtirë , Promete, Akullnajë, Kali i Trojës, Laokont, lëndë që përçon nga një filozofi ciklike. Të dy temat do të zhvillohen paralelisht dhe me kohë do të fitojë e dyta. Kjo sidomos në prozë. Në poezi duke ndjekur atë dinakërinë krijuese që porosit Brehti, ai do të vazhdonte me “asortimentet e detyrueshme”. “Asortiment i detyrueshëm” ishte një parrullë e shkruar deri vonë në muret e kafeve tona. Po të mos e pije kafen që tëjepnin, të flaknin jashtë; po të shaje kafen, ta gjenin vendin ndryshe. Por më e rëndësishmja dhe ajo që mbetet, ishte se në letrat shqipe Kadareja kishte sjell një stil të tijin e, siç thuhet, stili i shërben një kulture më shumë se ideologjitë. Sot ka shumë buzëhollë, që pa e lexuar fare atë, të thonë: “a, në poezi, Kadareja s’është asgjë”. Një fjalë goje është kjo.

Ajo që e dallon Kadarenë që nga fillimet, është energjia, energjia e një arti që të rrëmben, të sugjestionon, të huton e të ngre në shilarthin e fantazisë. Është dhe një kthjelltësi, një dritë e bardhë si prej latiniteti, drita e qytetit, një vështrim sovran mbushur me tejdukshmërinë e të vështruarit lag e lart. Suverenitetin Kadaresë ia japin sintezat. Ai rrok të madhen, blloqet e fuqishme, masivet si struktura të qendrueshme. Ndaj dhe ai shkroi poema që herët . Ai e ka ndjenjën e kompozicionit, të strukturës, gjë që e çoi te proza e romaneve. Kadareja nuk na e dha në poezi atë personazhin me dallgët e vrerëta të jermit e të së pavetëdijshmes siç e dha në prozë.

 

2.Qyteti, trualli, po më tej?

Kadareja nuk e tonon vargun, strofën, vjershën. Te Agolli ka jo pak musht fshati, te F. Arapi gjejmë tonet e kaltërimës dhe të lozonjaritetit. Dhe kështu Dritëroi erdhi me baltën, me truallin, Fatosi hyri në pallatin e shkrimtarëve me pushkën e Fejzo Gjomenës, Kadareja me qytetin: si simbol, si strukturë, si hapësirë, si metaforë, si futurizëm dhe si arketip i lëvizjes rrethore. Ndaj dhe “ndërtimi i një libri poezish i ngjet ndërtimit të një qyteti”. Fatos Arapi, si për çudi, ka shkruar më gjatë poezi, e ka poezinë krijimtarinë e tij më të mirë, por atij nuk ia gjen një sistem: dashuria, kaltëria, lufta, tani së fundi zhgënjimi- të bukura më vete, po pa atë fillin lidhës, pa një tonalitet të tërësishëm. Dmth pa një tharm të veçantë si: Lasgushi me eternitetin e dashurisë e të natyrës, Noli me poezinë e arketipave biblikë, Migjeni me mjerimin, Camaj me Dukagjinin- një hartë shpirtërore me shenja mitesh, primitiviteti e universaliteti njëherësh. Sigurisht, dhe Arapi e ka një risi të vetën. Është mbajtur si më moderni, Po, e ka një fluromë nga poezia hispanike. Dritëroi, jo si te Devoll, Devoll, ku e pati një lëndë të mirë, edhe imazhet e pasura e të freskëta, te poemat e mëvonshme do të bjerë. Te Arapi imazhet që kërcasin, sidomos në poema ndërlidhen me një gjuhë të vulgut. Pa atë suverenitet të Kadaresë dhe pa ‘baltën” (truallin) e Agollit, Arapi, këtu pak nervoz e i nxehtë, atje pak cerebral e patetik, harxhoi shumë mund me poemat e tij. Kjo dhe se i mungon struktura. Madje dhe stili i tij dyzohet, ndërron në veprat e “forta”. Atij i mbetet stili i vargjeve të buta, i maktheve të tretura në ndjenja të ngrohta lirike. Librat e tij më të mirë mund të jenë libri i parë dhe, patjetër, “Ku shkoni ju statuja”

Nuk prek në gjë të re kur them se vjershat e dashurisë i zbërthejnë më në thellësi, thonë ku e ku më shumë për autorët e tyre, madje shumë më tepër se sa vjershat që ata i mbajnë për më të rndësishmet. Po jap enkas ashtu siç e mbaj mend prej gati 40 vjetësh një vjershë dashurie të D.Agollit, Nga kujtimet e hershme, mbase një kryevepër e tij.

Kishin ikur të gjithë dhe kishin lënë

Erën e pjatave bishtat e cigareve

Hingëllinte kali në lëmë

Dhe demi u binte me brirë mullareve.

Më kish lënë përgjithmonë e bukura

……

se nuk donte më nga unë të puthura

e kuptova dhe pas nuk i rashë atë natë.

 

Erdhi demi me gjuhën e trashë

Më lëpiu në qafë dhe në veshë

…..

nata binte erë grurë dhe pjeshkë.

 

Ja: atmosfera, detajet, imazhet, njerëzorja e shkallës më të lartë njeriu që ngrihet gjer mbi vetveten. Shtaza dhe natyra janë më mirëdashëse, më ngushëlluese se sa vetë sivëllai ynë njeri. Lidhjet njeri-natyrë, ende të pashkëputura, janë të thella e jetëdhënëse. Dramatika e së jashtmes i shpreh më hollë brendësitë. Nga kjo “baltë”, lëndë, ka shumë e shumë te Agolli. Dhe ai po i mbetet këtij të shkruari të lëndtë, të nuancuar në ironi a dhembje, të tonuar me truall si dje, si sot e deri në fund.

 

3.Vitet ’20, vite të modernitetit dhe të poetëve të mëdhenj shqiptarë

E reja që u duk në vitet ’60 të shekullit që shkoi, e lidhi poezinë me prurjet moderne të viteve ‘20 që kishin filluar ndër ne me neoklasiçizmin e Mjedës, i cili do të ndikojë te Koliqi më parë e te fillimet e M. Camajt më vonë ( ky, nga ana e tij, do të ndikojë te poetë të Kosovës në vitet ’60); me neoklasicizmin e Fishtës, i cili me satirën e tij do të ndikojë te Sh. Musaraj, me Lahutën e Malcis te Kol Jakova; me  neoklasicizmin e Asdrenit, me të cilin sipas Çabeut fillon kthesa nga moderniteti në letrat tona; me Lasgushin që shumë më vonë do të ndikojë te Sabri Hamiti e gjer te Pano Taçi; me Migjenin që do të ketë ndikim më të dukshëm për poezinë e tij me frymë revolucionare, por dhe për atë çlirim imazhesh të forta që solli si procede krijues Migjeni.

Pra poezia jonë modernitetin e ka që nga vitet ’20, dhe jo në vitet ’60 siç është pohuar dhe ende vazhdon për inerci të pohohet. Në ato vite kultura shqiptare ishte në një përtëritje të pashoqe dhe në një larmi individualitetesh aq të tjetërllojtë nga njëri tjetri. Në ato vite erdhi Kuteli, ky mjeshtër i madh i prozës edhe për sot e gjithmonë e jetës. Më tej ai do të krijojë shkollën kuteliane të tregimit. Në burimet e Kutelit do të vënë për së pari buzët edhe J. Xoxa i tregimeve, edhe Shuteriqi, N. Prifti, S. Andoni, T.Laço, gjer dhe A. Kondo, dhe kjo kur vetë ai si shkrimtar dënohej e izolohej. Koliqi, një tjetër mjeshtër i tregimit,- ndikime të tërthorta të tij i gjejmë te Kadareja- veç poezisë, do të sjellë në prozën e tij lëndën e të pavetëdijshmes si shtysë në motivet e brendshme të njeriut. Noeklasicizmi i autorëve që radhitëm më sipër, por edhe ai i Et’hem Haxhiademit ishte një drejtim letrar i viteve ’20-‘30 që i kishte sivëllezërit në të gjithë vendet europiane. Ishin vite kur letërsia shqipe kishte përthithur shumë nga përvojat më të reja, ishin vite kur letërsia shqipe kishte kapur kohën në filozofinë, në poetikën, në ndjeshmërinë, ishin vitet që dhanë tre poetët më të mëdhenj të modernitetit shqiptar: Lasgushin, Nolin, Migjenin. Tre librat e tyre: Vallja e yjeve, Albumi, Vargjet e lira mbeten edhe sot krahas Milosaos, Luleve të verës, Juvenilja, Lahuta e Malcisë nga librat më unikalë dhe më të mëdhenj të të gjithë letërsisë shqiptare.

 

4.Po vitet ’60?

Por s’mund të mohohet se me ndërrimet politike,- sipas komunistëve shqiptarë gjithçka e mirë edhe drita e diellit nisi të ndriçojë që nga viti 1941- honet, gropat dhe ndërprerjet kulturore prerazi si me thikë u bënë zyrtarisht. Me poetët e viteve 40-’50, me Sejfulla Malëshovën që qe nismëtari i realizmit socialist, – përkthyes i mirë por një karikaturë e Nolit në poezi-, me Shuteriqin- poet simbolist në vitet ’30, por që në krye të herës, teoricien i letërsisë së angazhur, më vonë teoricien e studiues i letërsisë sipas “ mësimeve të partisë”, (prapë ky Shuteriq me një kontribut të madh në shkencës shqiptare) – pra, me këta poetë dhe  me gjithë të tjerët, letërsia e atëhershme arriti deri atje sa të vargëzojë dhe parrullat.

Portat e komunikimit me kulturën e viteve ’30, me autorët “reaksionarë” (jo me peshkopin Noli, jo me “poetin revolucionar” Migjeni) tani u mbyllën e u vulosën me dyll të kuq. Për më tepër, ajo nuk u damkos vetëm si letërsi, por disa nga themeluesit e modernitetit u shpallën politikisht armiqtë më të zinj të“së resë”, ndonjëri si E. Haxhiademi që nga 1947-a vuante ndëshkimin si armik i popullit në burgun e Burrelit ku dhe vdiq më 1965.

Në këto kushte, poezia e re e viteve ’60, do t’ ia niste si në një truall gati-gati të zbrazët, si nga e para. Ajo do të sillte përvojat e reja nga vendet ku kishin studiuar autorët e tyre. Do të shkonte në Moskë, në Leningrad a Sofije të mësonte modernitetin, dmth ta kapte veshin e djathtë me dorën e majtë. Jo se në Moskë a gjetkë nuk kishte ç’të mësonte. Në vendin e zhdanovizmit dhe të formalistëve të famshëm rusë, veç letërsisë, mbase shkrimtarët tanë të ardhshëm mësuan shumë dhe për punën, sjelljen e shkrimtarit e të artistit nën diktaturë. Këtë përvojë Kadareja e jep tek romani ‘Muzgu i perëndive të stepës’. Burimet e poezisë së re të viteve ‘60 i gjejmë te Majakovski, Neruda, Lorka, Ricos, Aragon, Nevzal, Esenin, Bagrickij, Elyar etj, pra te poetë që, kryesisht, në ideologji ishin idhtarë të komunizmit, në estetikë ithtarë të futurizmit, imazhinizmit, surrealizmit etj.

Por poezia e viteve ’60 do të jetë me fat. Ajo do të sillte një varg individualitetesh poetike të rëndësishme për poezinë shqipe. Në letërsi erdhën talente të lindur. Në të njëjtën kohë do të hyjnë në poezi dhe Jorgo Bllaci, Dhori Qiriazi, etj. Letërsia ka një kalendar të sajin. Talentet nuk vijnë me atë ritmikë të çeljes së lules së kastravecave në çdo stinë të re. Kjo duhet patur parasysh, kur flasim për këtë periudhë. Veç Lagushit që u shtëmëng dhe u sulmua si krijues mistik e metafizik, veç Kutelit që u dënua dhe u ndalua të botojë për një kohë të gjatë, veç Koliqit që u shpall reaksionar e fashist, veç Martin Camajt që krijoi në mërgim, në vitet 40 e 50 ndërmjet atyre poetëve e shkrimtarëve që koha i pranoi, i botoi dhe i përkrahu, Shqipëria nuk është se pati ndonjë autor me të dhëna a talent të madh. Emrat e Kadaresë, Arapit, Agollit, emra që u afirmuan pas viteve ’60, edhe u përgatitën, por në një farë mënyre, janë prurje të dallgëve të pakontrolluara të kohës, të cilën në sjelljen e mendjeve të shquara e të talenteve, deri me sot, nuk e ka komanduar a rekomanduar kurrëkush…

 

5. Shkrimtarë dhe ndihmës të partisë

Moderniteti si dukuri e re letrare, që në krye të herës shpalli karakteristikat më kryesore të tij si: theksimin e individuales e të individualitetit në krijimtari, subjektivitetin e artit, ndjeshmërinë e re; në kundërvënie ndaj teorisë së pasqyrimit (mimesis) realist, nxiti zbulimin e së bukurës nga thellësitë e intuitës; në kundërvënie ndaj çdo angazhimi social, politik, ideologik e kombëtar, shpallte vetëdijen e re se letërsia është krijim i mëvetishëm estetik, se letërsisë i mjafton vetëm vetvetja. Moderniteti shqiptar i viteve ’60 , në letërsinë e Shqipërisë socialiste është i allasojtë. Ajo është një letërsi e ideologjizuar, e politizuar në ekstrem, ndonjëherë deri në inkriminim. Shkrimtarët më të mirë, ata që njohën përvojat ruse e botërore, siç u tha dhe më lart, ditën të punojnë nën diktaturën staliniste shqiptare, sipas parimit: tërhiq e mos e këput, jo “frangar non flectar” (thyhem e nuk përulem), por kompromis. Në fund të fundit, me kompromisin asnjëra palë nuk ka fituar mbi tjetrën, veç përleshja është shtyrë për më tutje. Një artist, pasi ishte afirmuar dhe i lejoheshin disa gjëra, bënte një vepër kompromisi dhe lavdërohej nga partia, pastaj bënte një vepër si ia donte zemra dhe kritikohej. Dhe loja vazhdonte. Nga ata që nuk ndëshkoheshin, pra mbroheshin, kishte shkrimtarë që bashkëpunonin vetëm artistikisht me shtetin, kish që bashkëpunonin artistikisht, po dhe si zyrtarë të shtetit për letërsinë e kulturën. Në vendet ideokratike ose do të bashkëpunosh me shtetin, ose do të eleminohesh si artist (E. Gellner). Veç si më sipër, kishte edhe nga ata që bashkëpunonin tinëzisht me shtetin. Sidomos ata që s’ishin komunistë me teser- komunistët i thoshin gjërat hapur në mbledhjet e mbyllura të partisë. Të jetoje e të krijoje gjithë kohën në Tiranë, në oborrin e Lidhjes së Shkrimtarëve, të mos ishje komunist e të mos bashkëpunoje nën rrogos? Kjo mbase e ndot edhe sot marrëdhënien mes krijuesve, nxit të folurën kafeneve. “Nënrrogozi” ende vazhdon.  Ndonjë ditë mbase arkivat do të flasin. Gjithë shoqëria shqiptare (shkrimtarët që shpalleshin ndërgjegjia e saj, ca më shumë) nuk dihet, a hë për hë nuk pritet, që për gjithë ç’ndodhën nën komunizëm, të vetpastrohen, të bëjnë katarsin..

Shkrimtari për komunistët që nga ai artikulli i famshëm i Leninit ishte shpallur haptaz si “ndihmësi” kryesor i partisë. Pra ishte nëpunës i një statusi shumë special, që patjetër duhet të jetë dhe bojazhi i fasadave të një regjimi kriminal. Dhe shkrimtarët kanë bërë shumë shërbime (krime) prej nëpunësi. Tej këtyre, viktimat e kohës së diktaturës zgjidheshin nga shkrimtarët e rinj, nga ata me kleçka në biografi, nga mospëlqimet më absurde për krijues të tillë si regjisorët e shquar M. Luarasi e K. Spahivogli, etj. Diktaturës herë pas here i duhej pakëz tmerr. Dhe prerje kokash. Për absurdin e saj, po edhe për t’i trembur e për t’i lidhur më fort pranë qerres së pushtetit ata që ajo i kish zgjedhur të bashkëpunonin me të. Kish dhe ndëshkime sa për sy e faqe, për t’i bërë më të lexuar të tillët, për t’i paraqitur ata sa më të besuar për masat (Ç. Millosh).

Si u bëka letërsi në një klimë të tillë? Ja që u bë. Në mendjen e shkrimtarit bëheshin dhe zhvendosje të tilla, të pabesueshme, por prapë që janë në logjikën e ngjizjes, në logjikën e krijimit të personazhit letrar: Mandelshtami shkruan për një ideal të ndritur, por ia mvesh atë në një ode Stalinit; një shkrimtar tjetër ndjenjat e bukura për shoqen e kursit ia mvesh një kolkozianeje a një metalurgeje nga Urali. Kjo ka qenë diktatura. Në tjetër kohë talente e mëdhenj të viteve ’60, mbase do t’i kishin të korrat më të pasura.

Nga poetët e shkrimtarët e shekullit që shkoi Lasgushi dhe Camaj i qëndruan larg letërsisë së angazhuar. Të tjerët që nga Noli, Migjeni, Koliqi sipas orientimeve të tyre, dhe se krijues të çmuar, mbeten shkrimtarë të angazhuar. Mbase në një vend me kaq mjerim, me plagën e një problemi kombëtar të pazgjidhur, mbase për traditë, për konformizëm politik, për militantizëm ideologjik ende shkrimtarët shqiptarë nuk do t’i ndahen fjalës së angazhuar.

 

6. Moderniteti i viteve ’60 në hapësirat tej kufinjve shtetërorë

Ndryshe do të shpalosej moderniteti shqiptar në letërsi në hapësirat jashtë kufinjve të Shqipërisë.

Ndër arbëreshët, krahas Solanos, Vorea Ujko, një bard i lindur në kohët moderne, do të sillte klithmat e një etniteti në grahmat  e një egzistence. Po aty Luka Perrone do të vinte me një poezi detajesh e ngjyrash, me primitivizmin e fshatrave të “Jugut të djegur”. Në Kosovë, me që LKJ zgjodhi lirinë e mendimit dhe antistalinizmin, lindi një poezi e re e hapur ndaj gjithë përvojave më moderne të kohës. D. Mehmeti dhe E. Gjergjeku e shpëtuan poezinë e tyre, do të hyjnë në kërkim të një shprehësie të re. F.Gunga, A. Podrimja, A.Shkreli, Rr.Dedaj etj e hedhin hapin tej, kapërcejnë një poezi provinciale dhe të ideologjizuar. Nga Tetova do të vijë Abdylazis Islami, poet i metaforave dhe i mjedisit të vet, autor me një jetë të tërë krijuese në poezi. Po nga kjo trevë vjen Murat Isaku poet dhe romancier. Kjo klimë në Prishtinë do të çonte te manifestacioni Vox i viteve ’70. Ideali i një puro poezie, gjuha simbolike, metaforika e lartë, hermetizmi, protesta, absurdi, universaliteti dhe drama e mistifikuar poetikisht e një mjedisi ngjyrojnë stilistikisht  pejsazhin e një brezi poetësh të rëndësishëm, pasuri që për veçantitë dhe për vlerat hyn në fondin më të mirë të letërsisë shqipe. Ishin në një klimë më të mirë nga ajo e stalinizmit të egër të Tiranës, ndonse dhe këtu prapavija politike të rrinte si presa e sopatës ngjitur pas qafës; ishin në rreziqe dhe në liri, pra nën një liri të rrezikuar. Por poetët na erdhën…Pas Bulëzave, ala Camaj, vjen A. Shkreli një lavrëtar i pashoq i fjalës prej guri, në një gjuhë që këndon, në një fantastikë të së madhes, të së bukurës. Bokshi me atë strukturë të ngjeshur ku nuk hyn as gjëlpëra…Podrimja del nga klithja: “Kosova është gjaku im që nuk falet” e vjen i pjekur dhe i plotë në dhembjen e Lum Lumit, – libër i një origjinaliteti në spikamë-dhimbje personale e sublimuar në një tragjikë të universales, Fahredin Gunga në misterin e fjalës së kyçur në rrënjë Dukagjini e shkëmbi; Rr. Dedaj i urave në unazë të kohërave, i barrokut, i një filigrane të së artës mbi të terrtën e një trualli atërie e bote, me një fantastikë të fshatareskes; nga i ashtuquajturi brezi i tretë do përmendja B.Musliun e arratisur në bukuri të vështirë, të zezë prej gjaku e lulkuqesh me serm në flatër hiri. Po dhe E. Basha, poet i mjediseve qytetare, me metaforikën e ngjeshur, me dy fije detaj ai pikturon absurdin e tipave mëkatarë e të tëhuajtur të rruginave mbytëse . Nuk harrohet kontributi i Esad Menkulit poet, por veçanërisht si drejtues i revistës Jeta e Re që e nxiti e lansoi dhe e botoi këtë poezi.

 

7. A mund t’i kthehesh dashurisë së parë?

 

Duke u kthyer te trashëgimia e poetëve të viteve ’60, si tek Kadare, Agolli, Arapi etj., tashmë vërejmë se poezia për të cilën ata janë propaganduar e reklamuar deri dje, larg përmbajtjes së saj, mbetet si një përvojë për stukturat, imazhet, energjinë e gjuhës e të imagjinatës. Poezia e politizuar dhe e ideologjizuar, ka vlerë historiko-letrare, por edhe për procedimet krijuese. Ajo çka mbetet për më tej do qëmtuar.

Them se në poezitë e tyre ka një fond lirikash që duhen zgjedhur, lirika që i bëjnë nder letërsisë sonë. Flasim për ç’ kanë shkruar deri më sot. Kadareja herë pas here i është kthyer dashurisë së tij të vjetër për poezinë. Ai që e ka për parim që shkrimtari, sa herë t’i jepet rasti, duhet ta përkryejë, ta latojë e retushojë veprën e vet (dhe me prozën e ka bërë jo njëherë këtë përkryerje të pafund). Kjo mund t’u sugjerohet dhe autorëve të tjerë të së njëjtës kohë.

Mendoj se mund të nënvizojmë disa përfundime;

• Poezi a viteve ’60 solli individualitete që mbeten për sot dhe gjithë kohën. Ajo erdhi si një shpërthim gati i njëkohshëm në Tiranë, në Prishtinë, në Kalabri, në Tetovë, pra në gjithë arealin shqipfolës.
• Rrallë e mbase jo gjithmonë një letërsi ka fatin që të ketë kthesa kaq me rëndësi dhe t’i vijnë talente kaq të pasura dhe  në sasi e në cilësi . Kjo poezi do të krijojë kuota të reja, do të vendosë një taban cilësor mbi të cilin mundet gradualisht të ecet, por çdo rënie poshtë tij është bjerje e katandisje në varfëri vlerash.
• Kjo poezi jo vetëm që nuk pati kthime në të prapë, por ajo u harmonizua madje i përgatiti dhe bashkëjetoi me poezinë e brezave të viteve ’70 dhe ato  të viteve’80.

Ata duhen vështruar si poetë që krijuan në kushte shumë të vështira, nën diktaturë. Një avangardë e re në Tiranë do të vijë mbas ’90-tës me individë që prunë sjellje dhe poetike të re, një bohemë dhe protestë të njëkohëshme: njëri prej tyre ishte gej , vrau veten dhe mbase ishte më i talentuari, të tjerë janë besimtarë praktikantë  në religjon.  Me këto dhe shenja të tjera të revoltës artistike e shoqërore, me estetikën e re, individualitetet e rinj si: I. Belliu, A. Tufa, R. Zekthi, E. Hatibi, E. Pajo, A. Çani, I. Azisi, M. Marku, R. Erebara, Pashaj, Danaj- në fillim të bashkuar rreth gazetës E për7tshme ( e përshtatshme), më vonë rreth revistës ‘Alef’ të Gentian Çoçolit- vrullshëm dhe sertë në fillim, më pas më të qetë, iu kundërvunë politizimeve dhe ideologjizmave në poezi. Këtij grupi për nga mjetet shprehëse, gjuha e ndjeshmëria mund t’u bashkangjitet dhe V. Grraçi, R. Çollaku dhe sigurisht një poete e vërtetë, tashmë e profiluar qartë, L. Lleshanaku. Kjo avangardë e re, pasqyruar dhe në antologjinë E frikshme dhe e bukur, e vetmja lëvizje me rëndësi që pas viteve ’60, meriton të shihet më vete. Këta sot janë poetë me disa libra.

Shumë nga talentet që erdhën në vitet ‘60 qenë me të vërtetë individë të lindur me këmishë, me fatin e poetit të shkruar në ballë, me ata poezia u bë një karierë, ata siç ia nisën, vazhdojnë të shkruajnë dhe sot e gjithë ditën.

Shumë nga keto personalitete të poezisë, të afirmuar si poetë, dhanë më vonë frute të bollshme dhe në prozë, madje disa këtu ca më shumë, u morën me tregimin, me eseistikë dhe me përpunimin e mendimit teoriko letrar, me studime, me kontribute si historianë letërsie, me publicistikë, me dramaturgji, drejtuan revista e organe të tjera letrare, qenë personalitete kulture dhe të angazhuar në detyra të tjera shoqërore. Vendosën marrëdhënie midis arealit kulturor shqiptar me autoritetin që u dha vepra letrare. Pra edhe një herë si dikur në epokën e Rilindjes na u  kthyen në letërsi misionarët, personalitete shumëplanëshe. Nuk mund të mos themi se këto i nxiti politika, po nuk duhet të mohojmë vetitë e cilësitë e shquara me të cilat këta personalitete i erdhën kulturës dhe letërsisë shqiptare. Psh. Martin Camaj larg nga çdo ndikim i drejtpërdrejt politik, ishte gjuhëtar i formatit ndërkombëtar, shef katedre i gjuhës shqipe në universitete gjermane, kryeredaktor i një prej revistave më në zë të pjesës së dyte të shek 20, Shejzat, qe novelist, dramturg, romancier, për të mbetur sot e gjithë jetën poet, -e pranuar kjo nga të gjithë- një nga talentet më origjinalë të poezisë shqipe.

Kësaj poezie i duhet një lexim i ri i ndershëm dhe i hapur, qoftë dhe me polemika, i duhet vlerësim: as mohim me një të rënë të lapsit, as vlerësime klanore, i duhet një përcjellje serioze me dashuri për punën e gjithë brezave, për trashëgiminë tonë letrare.