Emil Asdurian: MUNGESË E ZGJEDHJES DHE KRRA-KRRA

(Qarkore ndër vedi për vedi)

Cilat ishin vallë këto copa toke krra-krra?
Vërtet dhe ku? Kush?

Që kishte diçka të kobshme në një pohim të tillë kaq të egër dhe ogurzi, që vdekjen nuk e mbante vetëm në ngjyrën e korbit dhe të sorrës apo grupsorrave që i vinin pas, por në atë klithmë kërme që kocka thërriste nën atë sqep të fortë, të egër dhe dinak, s’kish dyshim. Por s’ishte vetëm kjo. Shkretia pasonte e rëndë dhe një muzg i gjatë, paçka se gjinia e tyre Corvus Corax, cuditërisht monogame, që i ishte ngjitur njeriut si minjtë, sa shpesh ky i fundit, kur i erdhi gjuha i quajti t’i shfarosë, murtajë, nuk gjuante aspak kur binte nata. Hanë çdo gjë të vdekur dhe jetojnë me plehra të gjithëfarëlloji, me ç’të mundin, i shkatërrojnë drithërat dhe, jo rallë, sipas Hitchcock sulmojnë dhe njerëz që t’ua hanë sytë dhe trutë. Këto ishin krahina që kishin humbur çdo gjë, jo si tokë a dhé, por çdo gjë njerëzore, sa dhe atë të shkretë, që është në bazë të çdo kombi e kishin humbur, të pagjuhë, flisnin me krrakitje kokallash, lëri pastaj, veshjet, këngët, vajet (Ç’mund të këndojë korbi në mort?) kostumet dhe vallet as që bëhej fjalë. Kur i lexoja këto të gdhendura në mendjen time, që edhe sot me kallin të keqtë, pa e ditur plotësisht se ç’kishte dashur të thotë i yni Kadare (krra-krra, në gjimnaz, në kohën tonë, nënkuptonte një hiç ardhur nga hiçi, siç i thonë turkçe, ishte me keq se “qen bir qeni”), i mendonim këto krahina diku nga Anadollia apo, përtej lart Bullgarisë, andej nga Ukraina, në atë kohë fushë e djerrë, të cilën Caresha, s’di cila, ia kishte falur të dashurit “jaran” ta mbushte me të tijtë. Ne, me krenari ishim ku e ku më mirë se gjithë të tjerët në Ballkan, bile edhe në letërsinë bashkëkohore marksiste-leniniste ne ishim të sigurt që Gjenerali i Ushtrisë sonë ishte shumë më i fortë, më trim dhe qëndronte më lart, shumë më lart.

Ime gjyshe, e ndjera zonja Areti, që unë e thërrisja “nona”, më kishte thënë se në fëmijërinë e saj, dinte që i ati kishte qenë nga fshati i Koto Hoxhit dhe i Pandeli e Koto Sotirit, të “Shoqërisë së të shtypurit shkronjat shqip”, nga krahina e Gjirokastrës, me mbiemrin Kuko (se ç’kishte një kushërirë, nga ajo anë, vejushë, që çoku vinte për vizitë, me të zeza e me dy kunja dhëmbë që mbante erë djathë, sa më fuste frikën) dhe të ëmën, stërgjyshen time, nga Varfajt e Himarës, të emigruar në Stamboll: “Në atë kohë, mor bir, nuk kishte Shqipëri!” “Si s’kish!” i thoja unë dhe i rreshtoja përpara hundës Stalinin dhe shkrimin e tij të famshëm mbi kombin. Ajo buzëqeshte dhe më thoshte butë: “S’kish!” Këtu vjen e fut hundën me mustaqet e mëdha me majë, që i shkonin tejpërtej fytyrës, nemçja i pamëshirë, që, me, një mosperfillje mendjemadhe, se s’mund të ishte ndryshe, lëshoi një mallkim të poshtër mbi atë komb të shkelur dhe të dërrmuar, që në kohë të tij, atë tokë ku kishte kështjellën ky barbar, e mbante për të kullotur dhitë e rëndomta, se dikur pranë Dodonës, kulloste gjedh i diellit: “Një shprehje gjeografike”. Kështu e gjeti shekulli që erdhi pas të nëntëmbëdhjetit Shqipërinë.

Shqiptarëve për më shumë se dy mijë vjet u është mohuar e drejta e zgjedhjes, të ndërtojnë shtetin dhe kombin e tyre.

Që pas Homerit, por edhe më parë, të më falin historianët, ia mohuan, ata që e pushtuan, që s’ishin pak, dhe jo një për shekull, por varg vinin e iknin si të ishte stan me lepuj, me atë që është më e rëndësishmja edhe sot, çuditërisht njëlloj. Teba u shkatërrua, më pas akejtë humbën në Trojë, dardanë, liburnë, Teuta, Genti e ca mbretërth të tjerë, Pirrua i tjegullës po ashtu, ikën, u fshinë shpejt, si piratë a Neandertalë. Ç’mbeti? Fise në male, se tokat në fusha iu ndanë fitimtarëve që erdhën nga mundën, tartarë, serbë, bullgarë, bizantinë, vizigotë, galë, skotë, napoletanë, kryqtarë e, jo më të fundit, osmanë. Të gjithë këta na hipën mbi kurriz e u zbrazën, morën e dhanë, me hir apo pa hir, dhe kokë nuk gritëm derisa na erdhi, s’di se prej ku, si Krishti, Mesia ynë, që solli e mbolli fenë e tij, lirinë. Prapë të bëjë shtet s’e lanë. Se ishte latin, se kishte qenë osman dhe bizantin ishte për nga flamuri. Dhe atë të gjorë, si mund ta linin, sa iu desh e pastaj e ndanë, aq sa dhe eshtrat ia morën dhe gjoja “i shpërndanë” si hajmali. Në terr, në shkreti varfërie e pllakosën të mos shihte dritë, ia hoqën sytë. Gjuhën, i cunguan, i prenë. Secili më zi, zhvati ç’mundi, por dhe dogji, që kokë nga vendi i prerë të mos mbinte, të ngrihej të dilte një ditë. Dyfek dhe bajrak u dhanë që t’u ruanin kufirin, pashallarë, qyprillinj dhe frashërllinj t’i shërbenin Portës, kur kokën në kamare ua vinin rapsodëve, eposit ia ndërronin emrat, si t’ua tridhnin gjininë, shkollë në gjuhë të tyre kurrë, që, si të gjithë më parë, t’i kthenin në krra-krra. Ajkën ia morën jeniçer, sa rini e të ardhme mos kishte. I hodhën një kockë t’ia rrëmbenin besnikërinë. Syrgjyn nga Moreja në Kurdistan, nga Rumania në Egjipt, nga Armenia në Siri, ushtarë, mercenarë dhe pashallarë. Djerrë, skamje, padije. Liria veç në fustanella e tirqe.

Traktati i Berlinit, që zgjati plot një muaj, dhe tjetri, pas së Parës Luftë, ndanë sa mundën nga Shqipëria, që në të gjithë këtë mesele të ndyrë nuk përmendet as dhe si “shprehje” e shqyer si dele. Qëllimi ishte të fitonte Austro-Hungaria, të pakësohej influenca ruse, duke zvogëluar Bullgarinë e madhe, Serbinë e, natyrisht, Turqinë, shtrirë më shumë këndej sesa andej, që dhe atë pak Shqipëri ia lanë “të sëmurit” të mundur, që kafshonte ende, sa dhe në autonomi, gjithsesi ta kishte të vetën. “Se në Kosovë” ndihej në shtepinë e vet, se ishte turku që kish “derdhur gjak” ta mbronte, se komitët e egër në male s’kishin mend të luftonin. Ndaj, si padashje, u përzien në Lidhjen, në Alfabetin, në Spastrimin e Madh matanë Dardaneleve të Dardanëve, dikur e tyre. Nuk dua të shaj asnjë pushtues dhe aq më pak ata që erdhën si vëllezër, se të gjithë me karrotë dhe dru, hu, s’donin tjetër, por vasalë, të bindur dhe të përdalë. Që u shitën ku mundën, veç të rrinë në fron të tyre. Por dhe shumë u vranë, i varën apo i dogjën, apo i ngulën në hunj, e shumë e shumë, valë-valë në arrati, përtej atij deti, dhe mal pas mali. Mbret i dhanë me zor një që s’qe mbret. Dhe asnjëherë shtet, aspak si të tjerët, u lëkund në pendul, as këtu e as atje. Por prapë, s’mundën të na bënin kërmë-klithmë, vend korbi. Me kanun na mësuan të vritemi mes vedi, që bashkë me njëri-tjetrin të mos bëhemi, dikush turk, vlleh a kaur! Pa e shkruar atë të shkretë gjuhë, e kënduam dhe aq e mrekullueshme dhe e bukur qe, sa u mësua në Atikë e Korsikë dhe nga ata të ardhurit e tjerë, dhe në më të thellën shkretetirë. Me një epos të tillë, sa Gilgameshi duket si përrallë dhe Homeri penën ngjyeu, në mos zhvati dhe ai, siç bëri dhe me Perënditë e Olimpit, ku Zeusi Zot dhe Afër-dita kishin lindur shumë më parë se të mbërrinin helenët që Trojën ua vranë. E tyrja mbeti në çdo, nga plisi mbi kokë deri tek opingat ndezur majëflakë. Nuk mundën sado që mundën. Krra-krra kokallash s’qemë kurrë dhe gjasa ka që s’do jemi.

N’fryme t’atit, n’gjak t’birit, prej nje nane
Nji, t’pa nda!