Foto V. MALO: GJIROKASTRA NË SYRIN E KADARESË (3)

PRANIMI NË UNESCO I GJIROKASTRËS

 

Kapitull më vete është pranimi i Gjirokastrës në listën e përmendoreve të kulturës botërore. Ky komision, që merret me qindra dhe mijra raste që mëtojnë anëtarësimin dhe kujdesin, duhej të merrej seriozisht dhe me Gjirokastrën.

Shumë është folur e flitet për nismën dhe meritat e këtij apo atij personi. Kështu, në korrik të vitit 2015, dhjetë vite pas pranimit, nga studjuesi Përparim Kabo mësojmë se: “…nuk ishte një gjë e lehtë, thjesht procedurale, por diçka krejt ndryshe, një punë me një barrë vështirësish dhe pengesash. Ishte pranvera e vitit 2004 kur në detyrën e këshilltarit të kryeministrit edhe për kulturën, zoti Vaso Tole më vuri në dijeni për këtë çështje. Puna ka filluar, – më tha zoti Tole, në zyrën time, – porse pa një lobim të fuqishëm, është pothuaj e pamundur, sepse lista e aplikantëve është shumë e gjatë. Duhet siguruar në selinë e UNESCO-s që të futet në listë. Kjo është e para, – nënvizoi zoti Tole, – dhe e dyta, na duhet që ekipi i ICOMOS-it që do të vijë në terren të bindet nga pala jonë, sepse raporti i këtij komisioni të specializuar për forumet vendimmarrëse të UNESCO-s është përcaktues”.

Mësojmë se puna nisi me porosinë e kryeministrit Fatos Nano, që e solli sekretari i përgjithshëm i Këshillit të Ministrave, zoti Ksenofon Kristafi.

Fillimisht i nisi një e-mail të plotë ambasadores sonë në UNESCO, zonjës me iniciale T.GJ, e cila u përgjigj ftohtë si për diçka gati të pamundur. “Nga na doli ky Përparim Kabo, këshilltari i kryeministrit për kulturën, që po më vë në siklet dhe do me çdo kusht të bëhet kjo punë?!” Çështje simpatish e antipatish, deri në përplasje interesash në Tiranë.

“U ula dhe i shkrova pak fjalë. Stili? Akullit me akull! Cinizmit me cinizëm! Zonja ambasadore doli nga limontia dhe hoqi “takat dhe ia dha vrapit”. Fillimisht te një burrë serioz dhe diplomat karriere në Strasburg asokohe, zoti Shpëtim Çaushi, që më njihte dhe e kishte pyetur se deri ku shkoja unë “me trup dhe me hije”. Ai i sqaroi që me këtë zotni nuk bëhet shaka. Kaq duhej. Pas kësaj, zonja T.GJ. bëri një punë të shkëlqyer. Ajo e takoi Drejtorin e Përgjithshëm të UNESCO-s dhe mori garanci nga ai për përfshirjen në listë edhe të Gjirokastrës si një kandidaturë e mundshme…Ajo e futi “çelësin në bravë” dhe ai hapi portën e madhe. Pa këtë hap, asgjë nuk mund të realizohej. Por, vazhdon Kabo, duhej realizuar hapi i dytë. Delegacioni në terren i ICOMOS-it të shprehej pozitivisht jo thjesht për vlerat kulturore, historike, unikale e muzeale, por edhe për mbrojtjen, konservimin dhe të gjitha ato kushte dhe parametra që duheshin plotësuar nga pala jonë, duke përfshirë edhe legjislacionin, dhe aktet nënligjore në nivelin e pushtetit lokal. Ekipi i ekspertëve kishte mbërritur në Tiranë dhe përbëhej nga një grup jo i vogël, me përfshirje ekspertësh nga të gjitha kontinentet, por dhe nga rajoni, sigurisht. Ai drejtohej nga një grua italiane që e njihte vendin tonë. Ajo kishte dhe miq në Shqipëri. Mbaj mend që ishte një kanadez, një japonez, një kroat etj., burra dhe gra. Bashkë me Vaso Tolen dhe Blendi Klosin, e poqëm mendimin se do ishte mirë që t’i priste kryeministri. E bisedova me profesor Ksenofon Krisafin “Shumë mirë, – më tha, – ide e shkëlqyer, përgatit një MEMO me tezat e bisedës”. U krye ky formalitet në kohën e duhur. Vaso Tole na dha një informacion shumë të bollshëm profesional. Në një kohë rrufe erdhi përgjigja e zotit Nano: Po. Porse, meqë ai do të lëvizte jashtë vendit për një shërbim, t’i kalohej zv/kryeministrit, zotit Namik Dokle kjo detyrë. Ajo mbrëmje ka qenë një “Vaterlo” e fituar nga ne.

Grupi i ICOMOS-it kishte qenë në Gjirokastër, por si më tregonte një punonjës i Ministrisë së Punëve të Jashtme që i shoqëronte, nuk kishte mbetur i kënaqur. Po qëndronim në hyrje të godinës së Kryeministrisë nga krahu verior, kur grupi u shfaq. Ishte në të errur dhe nga figura ata njerëz m’u bënë si hije. Iu priva dhe i shoqërova në zyrën e zotit Namik Dokle. Për mirësjellje e mora dhe referentin e MPJ, thjesht për të dëgjuar, sepse ai nuk kishte status apo tagër për të qenë i pranishëm në atë takim. Biseda nisi e ftohtë, thjesht protokollare. Përkthente elokuenti Erion Kristo, – asokohe pak njiheshim. Unë e kisha uruar për përkthimet shumë të mira që ai u kishte bërë librave të Shopenhauerit. Erion Kristo atë natë shkëlqeu!…Gjithçka nga tezat e MEMO-s ishte tashmë në elokuencën e tij. Garancia u dha e plotë, se qeveria shqiptare ishte serioze në këtë ndërmarrje dhe se ajo që kishte ndodhur në 1997-ën me Butrintin nuk do të përsëritej. U argumentua se zonat muzeale do të mbroheshin nga çdo lloj dëmtimi, qoftë edhe nga ndërtimet e banesave me leje të rregullt.

Kjo kishte qenë pika e kthesës. Gjithçka mori rrjedhë tjetër. Të gjithë anëtarët e grupit të delegacionit të ICOMOS-it dëshironin dhe e morën sërish fjalën. Nisi një tjetër qasje, u kthyen optimizmi, garancia dhe shpresa. Referenti i MPJ-së më thoshte me idiotizëm: Ta mbyllim, se do shkojmë në restorant, se kemi bërë rezervim dhe u vonuam… Pas gati rreth dy orëve, biseda u mbyll me shtrëngim duarsh. Zoti Dokle iu dha dorën një e nga një. Falënderoj Erion Kriston me fjalët më të mira. Unë i shoqërova në dalje. Tek ishim në korridor, shefja e misionit të ICOMOS-it, italiania më ndaloi…Fjalët e saj ishin: “Në zyrën e zotit kryeministër gjërat funksionojnë ndryshe, në Gjirokastër pothuaj u zhgënjyem, sepse nuk morëm garanci për konservimin e zonës. Na u fol për mundësinë e ndërtimit dhe atje në atë hapësirë, sepse ka probleme me strehimin…etj., etj.”…

Më vonë kjo zonjë i pati thënë zotit Virgjil Muçi, edhe ai këshilltar i zotit Nano asokohe, se pritja në Kryeministri i kishte lënë mbresa shumë të mira dhe gati ishte surprizuar nga gjithçka. Punët po shkonin mirë. Duhej edhe një garanci e fundit. Vendi organizator i mbledhjes së përgjithshme të UNESCO-s ku do të diskutohej dhe do të vendosej, do të zhvillohej në Kinë, dhe vendi organizator sigurisht kishte mundësi që të influenconte që kërkesa të futej te dhjetë të parat. Në shtator të vitit 2004, zoti Nano në krye të një delegacioni do të shkonte në Kinë. Në aspektin protokollar kjo punë paraprihet nga ambasadat e të dyja vendeve. Ndaj një ditë, në zyrën e sekretarit të përgjithshëm, zotit Ksenofon Krisafi, u thirr ambasadori i Republikës Popullore të Kinës në Tiranë. Pasi u fol për detajet e vizitës, me shumë “marifet” ambasadorit iu la të kuptohej se zoti Nano, në takimin që do të kishte me presidentin e Kinës, do t’i shprehte atij një vlerësim maksimal për punën e tij si ambasador. Në këto rrethana, ishte shumë e drejtpërdrejtë kërkesa që iu bë për të na ndihmuar që kërkesa e vendit tonë për në mbledhjen e UNESCO-s, të kishte fatin që të listohej në shkallët e larta. Ai e kishte vizituar vetë qytetin e Gjirokastrës dhe kishte një përshtypje mbresëlënëse. Nuk e di se ç’bëri e si e se ku trokiti, por se ai e mbajti premtimin…Në mbledhjen e radhës së UNESCO-s, propozimi ynë ishte në listën e shkurtër dhe u votua. Kështu, në 15 korrik 2005, qyteti-muze i Gjirokastrës regjistrohet si Pasuri e Trashëgimisë Botërore, e mbrojtur nga UNESCO.

Baftjar Dobi kujton se si përkrah firmës së shkrimtarit Ismail Kadare u hodhën qindra firma të intelektualëve gjirokastritë në qytet e ngado, me forumin e tyre. Kështu mund të themi se ishte një iso që e fuqizoi kërkesën dhe, pa zvogëluar meritën nismëtare dhe personalitetin e shkrimtarit. Edhe shkrimtari i Gjirokastrës, Odise Kote propozoi që shtëpia e Kadarenjve të hyjë në listën e Monumenteve të Kulturës, që rindërtimi i saj të subvencionohet nga shteti dhe kjo është meritë.

Po roli dhe ndihmesa e shkrimtarit Ismail Kadare në këto përpjekje e peripeci, cilat ishin?

 

Shkrimtari u propozoi autoriteteve te UNESCO–s për përfshirjen e Gjirokastrës në Listën e Siteve Trashëgimi Botërore. Dosja u dorëzua zyrtarisht me 22 janar 2002. Në vitin 2002, i nxitur dhe i imponuar, siç deklaroi, nga Ismail Kadareja, shkoi në Gjirokastër vetë drejtori i Përgjithshëm i UNESKO-s, Jasuko Masura, dhe qytetin e cilësoi të mrekullueshëm. Vendimi i Sesionit të 25 korrik 2005 i UNESKO-për ta shpallur Gjirokastrën pasuri të kulturës Botërore është ditë historike për qytetin e lashtë. Ky vendim hapi “kredinë e hapur” për mirëmbajtjen dhe restaurimin e rreth 880 (tetëqint) shtëpive karakteristike të tij. Në mbledhjen e mbajtur në Dubai në korrik 2005 te Sesionit të Komitetit të Trashëgimisë Botërore, Gjirokastra u përfshi në listën e e Siteve “Trashëgimi Botërore”.

Përpara se për shtëpinë e vet, shkrimtari mendoi për qytetin, për shtëpitë e bashkëqytetarëve, që të mos rrënohen e bëhen gërmadha, por të rrezatojnë vlera dhe dinjitet.

Dhe era ankimtare pushoi. Plakat e jetës e uruan së toku: “Paç uratën tonë, more djalë!”. Dhe afro gjysmë shekulli Gjurokastra kishte të drejtë t’ia merrte një kënge të re:

Lajm i kohëve të reja:

Në Paris shkoi Kadareja

dhe i tha UNESCOS: – Eja,

Eja se na pret beteja!

 

– Gjirokastra hane-hane,

me kalanë sipërane,

lyp kujdes e don mbështetje,

ndryshe ra na zu nën vete.

 

Ky Jasuka ç’ ka i ka thanë?

– Gjirokastrën e kam xhan!

Udhën merr për në Sarëndë,

Gjirokastra e lë pa mëndë.

 

Ai ill mbi Mal të Gjerë,

që   del treqint vjet një herë,

që bën dritë e bën jehonë,

Malo Ergjëria i thonë!

 

Pra, embëtha!

 

Por përtej humorit, duhet thënë se kjo nismë për marrjen në mbrojtje të qytetit ishte me rëndësi jetike për Gjirokastrën. Mund të themi se shkrimtari vuri supin e tij që qyteti i plakur të mos rrëzohet.

“Të rrimë shtrembër e të flasim drejt” thotë një fjalë e urtë gjirokastrite, kurse një tjetër: “Kije inat, po jepi hakun”. Kështu, u dëgjua se përpara nismës së shkrimtarit, në një sesion kulturor të UNESCO-s në Paris, mori pjesë dhe foli ish kryetari i Bashkisë i qytetit të Gjirokastrës, z.Ylli Asllani. Pasi më parë shkoi tok me z. Kosta Kuruni të takonte shkrimtarin. Në diskutimin zyrtar të tij, që zgjati rreth dhjetë minuta, Ylli tha se ka ende qytetërime të panjohura, periferike, një prej të cilave është Gjirokastra. Fjala e tij u vlerësua dhe ishte ngacmim për hapa të mëtejshme, që u vulosën me përpjekjet dhe autoritetin e shkrimtarit I. Kadare. (Dua të besoj që përpjekja e mësipërme nuk është një legjendë e re urbane).

Marrja në mbrojtje prej UNESCO-s është njera anë, kurse financimi është ana tjetër, jetike. Vëllim tepër i madh pune, fonde të papërballueshme, aq më tepër që drejtuesit e Bashkisë thonë se qeveria nuk u jep fondet që u takojnë.

I takonte së pari shtëpisë së shkrimtarit, që të restaurohej, sepse ka bërë një investim të madh kulturor e moral, edhe financiar për vendlindjen. Në Paris dhe UNESKO shkrimtarit iu dëgjua zëri, por qeveria dhe pushtetarët lokalë patën mendimin e vet për çështjen. Kështu, më 2006 ish-kryetari tjetër i Bashkisë përmendi Kartën e Venecias për marrëveshje me pronarët gjatë praktikave restauruese të shtëpive. Pra, ky është burimi i tretë që pritet. Punët ecin ngadalë, megjithatë në sheshin me emrin e Çerçiz Topullit pllaka prej mermeri ku është gdhendur data   e korrikut 2005 dhe vendimi historik evropian për Gjirokastrën qëndrojnë plot dinjitet. Një moskuptim i vogël ishte goditja e saj me gur nga një qytetar i indinjuar ose pa edukatën e mjaftueshme, duke bërë që shenjat e goditjes të dallohen lehtë.

 

Ismail Kadare dhe botuesi Bujar Hudhri në konviktin e Institutit ‘Gorki’.