Shënime për veprën “Kur sunduesit grinden” të Ismail Kadaresë

(Shënime për veprën «Kur sunduesit grinden (Rreth misterit të telefonimit Stalin-Pastërnak)» të shkrimtarit tonë të madh Isamil Kadare, botuar nga Onufri në muajin nëntor 2018)

Ilir Yzeiri

Libri i fundit i Kadaresë «Kur sunduesit grinden», na dëshmon përsëri se shkrimtari ynë i madh është i vetmi artist që arrin të identifikohet me kulmin e artit të shkruar në shqip, dhe, duke qenë kështu, tek ai, ose te vepra e tij, në mënyrë fare të natyrshme, identifikohemi të gjithë. Çdo libër i shkruar prej tij, si më parë, edhe sot, bëhet menjëherë pjesë e kënaqësisë sonë kolektive dhe na përshkon të gjithëve si të ishte një i ftohtë marsi ose si një ndriçim dielli me ato rreze që vetëm një letërsi e madhe është në gjendje të lëshojë.

Kur lexon Kadarenë, të duket se je duke vazhduar leximin e një vepre që ke nisur prej kohësh dhe nuk po e mbaron dot, të duket sikur ti po rindërton urat me një tekst që e ke lënë përgjysmë.

Ashtu siç e sqaron edhe vetë në nëntitull, në këtë libër, ai merret me një nga ngjarjet më të bujshme socioletrare të shekullit të kaluar që ka ndodhur në Rusinë Sovjetike të Stalinit. Është një bisedë triminutëshe, ose edhe pak sekonda më shumë, e diktatorit më të përgjakshëm komunist, Stalin, me poetin e famshëm dhe shkrimtarin Boris Pastërnak, autorin e romanit «Doktor Zhivago» që fitoi Nobelin në vitin 1958, çmim që autori nuk e mori, pra, nuk e tërhoqi nga juria që të mos detyrohej ta përzinin nga atdheu i tij, Bashkimi Sovjetik.

Biseda telefonike mes Stalinit dhe Pastërnakut ka ndodhur më 23 qershor 1934 dhe ky është një fakt historik. Objekti i bisedës ka qenë poeti Osip Mandelshtam, i cili ishte arrestuar sepse, mes miqsh e shokësh, recitonte një trivargësh në të cilin për Stalinin thoshte «Maloku i Kremlinit». Mandelshtami ishte një poet i madh po aq sa Pastërnaku, ishte dhe mik i tij, madje shok i ngushtë për ata që i shihnin bashkë. Për këtë bisedë, e cila asnjëherë nuk u mor vesh se si ishte zhvilluar, çfarë ishte thënë konkretisht dhe çfarë kishte kumtuar Stalini e çfarë i ishte përgjigjur Pastërnaku, janë shkruar dhjetëra libra e qindra tekste të ndryshme.

Fati i Mandelshtamit dihet. Ai vdiq në burg, por jo për këtë trivargësh, vdiq më vonë në arrestimin e dytë, pasi kishte shkruar një ode që e mburrte Stalini dhe e bënte të madh sa një «car». Por, kjo është një histori tjetër.

Me anë të kësaj sprove, që të kujton romanin filozofik të shekullit XIX apo letërsinë integrale që përfshin rrëfimin imagjinativ, aktualizimin e të vërtetave që nuk jetohen, por që rrinë të fshehura në emocionet kolektive dhe që shtresohen pastaj në vepra të mëdha tragjike, Kadareja na rrëfen për një hapësirë dhe një kohë të ngrirë në kujtesën botërore, e cila, realisht, ka ndodhur më 23 qershor 1934, dhe që është vetëm tri minuta. Kjo, si të thuash, është ekzegjeza ose e vërteta historike. Diegjeza, ose e vërteta artistike, natyrisht nuk është aq, nuk është vetëm tri minuta, aty brenda, në atë bisedë telefonike, ndodhet një epokë e tërë që karakterizohet nga terrori dhe nga krimi shtetëror. Pikërisht këtë ngrirje të kohës me hapësirën, që është tipar themelor i estetikës së romanit, Bahtin, një studiues tjetër i famshëm rus, e quan «chronotop».

Kadareja është treguar i kujdesshëm dhe nuk e ka cilësuar librin e tij, e ka lënë, si të thuash, pa gjini, as roman, as novelë, as përsiatje, as…as. Mesa duket, lexuesi është i lirë që ta vendosë ku të dojë, në cilindo raft të gjinive apo llojeve letrare që ai mendon ose do t’i duhet të shpikë vetë një të tillë, sepse, nëse do të ndjekë modelin e rafteve në bibliotekë, do t’i duhet që ta lëvizë nëpër të gjitha ato, ngaqë ky libër i ka të gjitha cilësitë e rafteve që përmendëm. Nuk ka as tryezë lënde në fund, as në fillimi.

Nis pjesa e parë.

Është rikthimi i Kadaresë në Rusi pas gati 50 vjetësh. Viti 2010. «Stacioni ndodhet në trotuarin e djathtë. Numri i trolejbusit është tre. Do të vazhdosh rrugën gjer në sheshin Pushkin ….» (f. 7). Fillin e këtij rrëfimi pastaj e merr rrëfimtari, ai që, herë është autori vetë, dhe herë është fantazma e tij e cila, më së shumti, ka udhëtuar në ëndërr në këtë qytet. Ndërsa ne, lexuesit, mendojmë menjëherë një nga novelat e famshme «Muzgu i perëndive të stepës» dhe aty, sidomos fati i Patsërnakut, lotët e studentes bionde që dëgjonte të sharat dhe fyerjet ndaj Pastërnakut, na kalojnë me shpejtësi si reklama e një filmi që ka në sfond vdekjen.

Mirëpo, tani rrëfimi nuk është linear, ai ndërtohet me pandehma nga ato që asnjëherë nuk marrin përgjigje. Kadareja sikur nis të na lexojë një tekst të padeshifrueshëm deri atëherë për të. Ja shtatorja e Pushkinit me nënshkrimin «…exegi monumentum…» – një monument unë ngrita dhe dualiteti ose dyjësia mes poetit dhe carit, mes poetit dhe tiranit. Duke ecur në rrugët e Moskës së vitit 2010, atij i turbullohet shikimi dhe kthehet 50 vjet më pas. Në Moskë vazhdojnë mitingjet për dënimin e Pastërnakut, në Tiranë vazhdonte fushata për njohjen e jetës. Dhe tani, kohët nisin e ngatërrohen, hapësirat gjithashtu. Në mitingun në Moskë i duket sikur dikush mbante dhe një pankartë kundër tij. Pastaj një vajzë e përlotur sikur i thotë po ti, ulërije në atë miting. Jo, unë shihja një vajzë të përlotur, pastaj miqtë e tij, Stullpans e Anteos gati tromaksen kur marrin vesh se edhe atij në Tiranë i kishte telefonuar Enver Hoxha. Po, po, kishte ndodhur vërtet. Ishte mesditë dhe unë nuk arrita të them asgjë veç fjalës «Faleminderit»! Ky rrëfim në dy kohë dhe me të vdekur e të gjallë bashkë, përdoret si sfond për të dhënë përqasjen e dy botëve, asaj ruse dhe asaj shqiptare dhe fatin e poetit apo raportin e tij me sunduesin. Biseda triminutëshe, në thelb të së cilës ishte pyetja e Stalinit për Mandelshtamin, pra në formën: ç’mendon për Mandelshtamin, transformohet në një sintagmë më të gjerë dhe, ashtu siç është zakon në stilin magjik të Kadaresë, kalon nga një skenë tragjike në një tjetër dhe bëhet: ç’mendim ke për Poradecin, për Kutelin. Pastaj vjen pyetja tjetër fatale ç’mendim ke për Pastërnakun? Rindërtimi i atmosferës së nderë para dhe pas botimit të «Perëndimit të muzgut të stepës» vë përballë ose shtresëzon dy realitete, atë rus dhe atë shqiptar dhe në qendër është ai, Boris Pastërnak dhe pyetja fatale që i kishte bërë Stalini: çmendon ti për Mandelshtamin? Pastaj hutimi i tij, përgjigjja që ne jemi të ndryshëm dhe tjetri nga ana e kundërt e telefonit se ne bolshevikët i mbrojmë shokët apo diçka të ngjashme. Mirëpo, nuk është vetëm kjo, fati i Pastërnakut dhe lejimi apo, më shumë, moslejimi i përmendjes së tij në Shqipëri, e kanë munduar shkrimtarin në gjithë këta vjet dhe tani, si për të shlyer një peng të mbytur në vitet e mohimit, ai nis të rindërtojë figurën e tij duke filluar nga ajo bisedë. Kadareja tregon se edhe përfshirja e Pastërnakut në novelën e ‘Muzgut…’ ishte një gjë e paimagjinueshme, sepse, pas emrit të tij ishte Nobeli, mallkimi për shkrimtarët që jetonin në Moskë apo në Tiranë. Udhëtimi i Pastërnakut në Tiranë përmes një ure që kishte tri harqe dhe lotët e një vajze që qante në mitingun kundër Pastërnakut në Institutin Gorki dhe pastaj vargjet e Pashko Vasës «kjani ju varza, kjani ju gra, me ata sy të bukur qi dini me kja». Kaq doja të thoja për Pastërnakun sikur i rrëfehet autori redaktorit Dy herë Dilaver. Duke rrëfyer tekstin e censurës së botimit në Shqipëri, Kadareja përdor stilin e karnevalit dhe na vizaton një botë që është e mbërthyer me personazhe butaforike që veprojnë sipas kurbës së emocionit të tiranit. Hallka pa fund dhe zyra që e bëjnë redaktorin e shkretë ose atë që me shaka i thoshim Dy herë Dilaver, siç thotë Kadareja (emri i redaktorit të librit «Ura me tri harqe» ishte Dilaver Dilaveri), të dridhej.

Pjesa e parë e librit është një vazhdim i shkruar në një kohë tjetër i novelës së famshme «Muzgu i perëndive të stepës», është, si të thuash, zgjerim i linjës së subjektit që lidhet me fatin e Pastërnakut dhe të shkrimtarit që rrëfen për të. Është, në një farë mënyrë, një udhëtim në kundër kohë i Pastërnakut në Tiranë, udhëtim që zbulohet nga vizita e dytë e Kadaresë në Moskë pas plot pesëdhjetë vjetëve.

Pjesa e dytë e romanit niste përsëri nga një e vërtetë historike. Në vitin 2015, një ditë, në banesën e Kadaresë në Paris kishte trokitur në derë, as më shumë e as më pak, por Irina Emeljanova, vajza bionde e romanit të Kadaresë që mbushte sytë me lot kur turmat shanin dhe fyenin Pastërnakun. Dhe a mund ta merrte me mend Irina se Kadare, në ato çaste, po shkruante pikërisht për ato tri minutat e bisedës së Stalinit me Pastërnakun? Unë, thotë Kadareja, kisha dëgjuar për to në muajin tim të parë të qëndrimit në Moskë, në moshën 22 vjeçare.

Ishin gjendur, pra, në një ditë ata të tre, Pastërnaku, Mandelshtami dhe tirani në mes. Çfarë kishte ndodhur? E kishin vënë poshtë tiranin, e kishin mundur apo tirani me dredhi i kishte përçarë? Legjenda thoshte se Pastërnaku e kishte lënë në baltë shokun e vet. Mandelshtami e kishte quajtur «maloku i Kremlinit», për Pastërnakun thuhej se e kishte përshkruar si një xhuxh me trup katërmbëdhjetëvjeçari dhe fytyrë burri vjetran. Ky triminutësh po zbërthehej sekondë pas sekonde në të gjithë globin. Dhe autori na tregon se kishte arritur të përzgjidhte trembëdhjetë versione të kësaj bisede.

Ishte një ditë qershori dhe Osip Mandelshtami sapo ishte arrestuar. Më tej, rrëfimi na hedh në një përsiatje të gjatë mes fatit të poetit dhe fatit të tiranit. Pushkini ndodhet gjithmonë në mes dhe vargu i tij i famshëm «një monument të gdhendur jo duarsh i ngrita vetes» është versioni më i pranueshëm i një teksti të pamundur për t’u përkthyer për shkak të një fjale që në shqip vështirë të gjendet.

Pjesa e tretë është një lloj protokolli imagjinativ për numrin e versioneve të bisedës, të cilat mund të jenë bërë aq dhe jo më shumë edhe për shkak të librave të shumtë që autori ka konsultuar.

Po pse numri trembëdhjetë? Ndoshta ngë rrëfimi biblik? Ndoshta…

Versioni i parë zbërthen autorësinë dhe na tregon se sekretari i Stalinit i ka telefonuar Pastërnakut dhe i thotë se ç’mendon për Mandelshtamin. Përgjigjja e Pastërnakut është se unë pak e njoh atë, ai është akmeist, unë i përkas një rryme tjetër kështu që s’mund të them asgjë për Mandelshtamin dhe përgjigjja e Stalinit: ju jini një shok shumë i keq, shoku Pastërnak, paska thënë Stalini dhe paska mbyllur telefonin. Version i dytë merret me kohën, pra se kur mund të ketë ndodhur, në arrestimin e parë apo në të dytin apo në mes dhe rrëfimet tani bazohen mbi kujtime personazhesh të ndyshme, nga mbesa e Çajkovskit, që thuhej se ishte e dashura e Pastërnakut e deri të gruaja e tij. Në versioni e tretë është një regjistrim i disa njerëzve të letrave dhe këtu nis të hapet një çështje e persekutimit etik të shkrimtarëve që lidhet me aureolën e tyre. Këtë aureolë e kanë ata apo princërit që më pas bëhen prijës, ndërsa shkrimtarët nuk janë gjë tjetër vetëm se disa njerëz që shkruajnë nën efektin e haluçinacioneve dhe bredhin pas grave. Këtu autori hap një tjetër parantezë të dhimbshme, atë të kalimit të shkrimtarëve nga epoka borgjeze në atë komuniste dhe krimi shtetëror mbi mjaft shkrimtarë dhe demistifikimi i tyre si sfond. Fati i Lazgushit apo i Kutelit në Shqipëri. Versioni i katërt është ai i një njeriu tjetër të letrave i cili, duke ngatërruar kohët bën që të krijohej një pështjellim makabër të cilin Kadareja e shpreh në mënyrë të mrekullueshme «… s’kishte ndodhur askund veç gjatë revolucionit të mëvonshëm kulturor kinez, që një i arrestuar të arrestohej prapë brenda arrestimit…Kjo ishte si të thoje që një i vdekur të vdiste brenda vdekjes» (f. 92).

Në versionin e pestë del emri i një poeteje tjetër, Ana Ahmatovës dhe letra e saj për të shpëtuar djalin, ashtu si letra e Kadaresë për të shpëtuar motrën që mund të arrestohej. Versioni i gjatë është i gruas, Zinaidës, që ishte shumë e përkushtuar ndaj burrit, por edhe ndaj sovjetizmit, ndoshta për të shpëtuar burrin. Në versionin e shtatë rimerret përsëri Ana Ahmatova shkrimtarja më e mitizuar që ishte vizatuar nga Modiliani në një kafe të Parisit, «gjysmë murgeshë dhe gjysmë lavire» sipas Zhdanovit, Ana e Rusisë, që mendohej se disa nga poezitë e saj i kishte shkruar kur kishte vdekur, thotë Kadareja. Ajo shton se Pastërnaku kishte dashur të fliste me Stalinin për jetën dhe vdekjen, por ai e kishte mbyllur telefonin. Ana Ahmatova mund të ishte gruaja e tretë e Pastërnakut. Por kjo ishte mblesëri popujsh apo vetëm një flirt ? Pastaj është versioni i tetë, ai i Nadjas gruas së Mandelshtamit martir. Këtu rifutet një takim imagjinar me Stullpanzin e vdekur, shkrimtarin letonez të «Muzgut…» dhe rrëfimi i tij për vdekjen nga sifilizi i Leninit apo Josif Sifilizoviç Stalin, siç e parodizon me mjeshtëri Kadareja personazhin apo personazhet e tiranisë. Në versionin e nëntë është një grua, Zinaida Akatanova, aktore, e cila lë të fejuarin, një pianist, dhe shkon me Pastërnakun. Skena që vizaton Kadare, është e magjishme. Burri i saj po luan në piano, por në fund ai shemb kokën në tastierë, sepse gruaja e tij Zianida po e lë. Edhe Pastërnaku është në sallë edhe ai po qan, ka lot me shije tjetër nga ato të pianistit dhe rrëfimi shpërthen. Nis të hapet aty poetika e grave në letërsi që fillon me Helenën, me Beatriçen, me Dylqinjën, histori që kanë të përbashkët vetëm një gjë: ëndrrën. Danteja e pa dy herë Beatriçen; Dylqinjën, Don Kishoti asnjëherë nuk e takoi, por ato kanë mbetur historitë më të famshme të dashurisë. Edhe në rrëfimet për episodin triminutësh të Pastërnakut me Stalinin ka shumë gra. Versioni i njëmbëdhjetë është i filozofit Izaiah Berlin, i cili kishte kaluar një natë pa gjumë me Ana Ahmatovën. Versioni i dymbëdhjetë mbështetet në rrëfimin e një studiuesi të lidhjeve të KGB-së me artistët dhe këtu triminutëshi zbërthehej me anë të helmit mbi poetin dhe të tmerrit që kishin tiranët për ta. Në sfond është historia e Senekës me Neronin. Seneka që pret damarët në banjën e ngrohtë që t’i japë fund jetës dhe Neroni përbindësh, që pret lloj-lloj spiunësh e hafijesh që i tregojnë se vdekja e poetit po kryhet ngadalë dhe ëmbël. Dhe versioni i trembëdhjetë është versioni epilogal. Autori thotë se Mandleshtami ose fati i poetit është i pafundmë në kohë. Tri minuta mjaftojnë që të mbahet gjallë historia e një poeti që sfidon gjithë sunduesit që ka përballë. Kjo dyjësi, siç thotë Kadareja, ka shenjuar artin klasik dhe ka shërbyer si skenë për gjigandët e mëdhenj të fjalës, siç edhe është Kadareja ynë. Ndërsa në fund, ti e ke të vështirë të kuptosh nëse Pastërnaku është Kadare, apo Kadareja është i futur në të, apo të dy bashkë, si në ëndërr, përpiqen të na tregojnë enigmën e pazgjidhshme të fatit të tiranit dhe poetit…