Avdulla Kënaçi: MIHALIS

 

 

Tregim

Me mësues Mihalin, minoritarin grek, u njoha gjatë një vere në kampin e pushimit në Libohovë. Flinim dhe hanim në një shtëpi të madhe trekatshe, brenda kështjellës së Shanishasë, motrës së Ali Pashë Tepelenës. Kjo ishte një ndërtesë e tëra prej guri, rrethuar me mure të lartë dhe pemë, ish shtëpi bejlerësh e konfiskuar nga regjimi komunist. Furnizohej me ujë burimi të freskët, akull të ftohtë që rridhte nga mali Bureto. Në katin e parë kishte një sallë të madhe e cila shërbente si mencë dhe ngjitur me të ishte një guzhinë e vogël. Për të kaluar aty pushimet e verës zgjidheshin fëmijët më të dalluar të shkollave 8-vjeçare të rrethit të Gjirokastrës. Të dy me Mihalin ishim udhëheqës pionierësh. Secili kishte kompaninë e tij. Shiheshim thuajse gjatë gjithë ditës, por nuk kishim as shoqëri e as miqësi të ngushtë.

Një mbrëmje, kur fëmijët i kishim rehatuar në dhomat e tyre të gjumit, me ndrojtje, Mihali më afrohet dhe më thotë me një zë të butë e prekës:

– Kërkoj të të them diçka, por ky problem nuk dua të shkojë gjer tek drejtori, dua të mbetet midis nesh.

– Urdhëro e fol.

– Ti ke një nxënës trazovaç që e quajnë Limos. Aii bie shumë në qafë një nxënëses së kompanisë time, Agllaisë, – vazhdoi ai qetë-qetë, – e njeh Agllainë?

– As e kam idenë se kush është ajo.

– Nxënësja ime, është më e zhvilluara, ka mbaruar klasën e 8-të dhe duket si 17- vjeçare, është ajo me fytyrën si kajsi e pjekur.

– E si mund të ngatërrohet me Limosin, atë tropullakun e lumit, ai sivjet hidhet në klasën e shtatë. Nuk di sa e njeh, por ai duket sikur është akoma në klasën e pestë, – e sqarova jo pa një lloj mllefi – Limosi nuk është nga ata “që mund t’i shkojë mendja për Agllainë”, – i thashë. Për këtë isha i sigurtë. E kisha nga fshati im. Ishte ca trazovaç, trupvogël, me kokën katër qoshelleshë, por i sjellshëm e i dalluar në mësime, sidomos në lëndën time. Mihali qeshi me të madhe, pastaj u bë serioz dhe vazhdoi ankesën e vet:

– Nuk e kisha fjalën për ato që mendon ti, por gati çdo ditë, si një magjistar, fut në xhepin e përparëses së Agllaisë një copë presh. Dhe më beso, e vë vajzën në siklet. Ajo ndjehet e ofenduar nga ky gjest. Sikur të fuste një lule, apo qoftë një fletë majdanozi nuk do t’ia merrte njeri për keq.

– Po lodra fëmijësh, o Mihal, nuk do merremi edhe me këto gjëra të vogla, leri të argëtohen, e zgjidhin ata vetë. Sot grinden, nesër përqafohen.

– Ti po e merr me të qeshur, por mua Agllaia më është drejtuar tri herë duke qarë. I vjen zor të ankohet tek drejtori dhe e beson, mezi e kam qetësuar, lotët krua. Jepi një dru të mirë atij Limosit, – pastaj Mihali nxori nga xhepi një presh si nja një pëllëmbë të gjatë – ky është preshi i fundit që i ka futur në përparëse – më tha duke ma lënë në dorë.

Nga kjo bisedë e pakëndshme u bëra tym. Aq më keq që po përgojohej një nga nxënësit e mi më të dashur për të cilin i kisha dhënë fjalën familjes së tij se do të kujdesesha për të. Dhe Mihali më këshillon “t’i jap një dru të mirë”. Unë kurrë nuk kam vënë dorë mbi nxënës, aq më keq mbi Limosin. Kishte edhe diçka tjetër; po qe se kjo ankesë shkonte në drejtori me ndonjë rrugë tjetër, bënte vaki ta përjashtonin për fare nga kampi. Akoma më keq; mund ta interpretonin sinjë urrejtje midis shqiptarëve dhe minoritarëve grekër. Duhet ta mendojame gjakftohtësi çdo hap që do të hidhja. Si mund ta çkokolepsja këtë lëmsh?

***

Të nesërmen e thirra Limosin mënjanë, veç nga të tjerët. U ulëm në bedenat e kalasë nga dukej fusha e Dropullit, rezervuari i Doftisë dhe fshatrat me radhë në këmbët e Malit të Gjerë. Ishin si Gjirokastra të vogla. Limosi po më ndiqte me sy të picërruar dhe mollëzat e faqeve të ndezura prush. E ndjeu që kisha një ankesë për të.

– Limos, nuk dua të të bëj gjyq për ato lojrat me presh, por problemi është më delikat nga çfarë e mendon ti;  mund të interpretohet si një urrejtje midis shqiptarëve e minoritarëve, prandaj kujdes. Dhe dije, po hyri politika në mes, na mori lumi, – i thashë unë duke iu drejtuar sinjë të rrituri. U skuq më shumë në fytyrë dhe flokët e shkurtër iu ngritën përpjetë. Me buzë të shtërnguara, u përgjigj i nervozuar:

-Këto i bën udhëheqës o Mihalis, ai sy hirra, i lëpihet Agllaisë, e merr me të mirë, gjoja e mbron si minoritare, por atë preshin… Po më çuan në drejtori di unë çfarë u them, ama ty, presor, nuk dua të të fut në telashe. Nuk dua që nga unë të të vijë ndonjë e keqe.

– Më jep fjalën e burrit se nuk do përsëritet më. Zgjate këtu dorën. E mbyllim me kaq.

– Ja ku ta dhashë, – u betua ai duke rrëshqitur pëllëmbën e vogël mbi timen.

– Edhe diçka të fundit, Limos, pse i thërret “O Mihalis”?

– Sepse ashtu i thonë në greqisht…

Pas asaj bisede, Limosi u bë më i heshtur, nuk aktivizohej në lodra, as gjatë mbrëmjes së vallëzimit nuk lëvizte nga vëndi ku ishte “fshehur”. Dhe nuk tregonte barsaleta për të qeshur. Rrinte i strukur dhe përpiqej të ishte sa më i padukshëm për sytë e të gjithëve.

Kishin kaluar dy ose tri ditë kur ja, Mihali m’u afrua përsëri. Prita me durim çfarë akuze tjetër do të më cicëronte.

– Faleminderit shumë, ta kam borxh, nuk ka më presh në qarkullim, natyrisht në saje të punës tënde edukative. Ta di për nder, por kam diçka tjetër: sa bien vajzat në gjumë, dëgjohet një vajtim kukuvajke. Agllaia i ka shumë frikë kukuvajkat. Është supersticioze. “Sjellin tersllëk”, thotë. Nuk di, por më shkoi mendja se mos këto lojra i bën përsëri ai mistreci, ai nxënësi yt. Di ai të imitojë kukuvajkat?

– Mihal, e teprove, nuk do të merrem unë as me hamëndjet e tua dhe as me zogjtë e pyllit. Në të vjen keq për Agllainë, shko e trembi vetë kukuvajkat…

– Ja dhe ky, menjëherë u zëmërua, ama si jeni kështu ju lebërit? Një dyshim të shpreha. Unë sa të falënderova. Madje të kam sjellë edhe një libër të Zorbas, romanin “Kapedan Mihali”, sa është përkthyer, unë e kam në shtëpi greqisht, – më tha me zë miklues duke më zgjatur librin.

Realisht ia arriti qëllimit sepse sa më përmendi librin dhe titullin, m’i uli nervat që gjer atëherë i kisha kaçurrel. Më zbuti inatin. Janë të zgjuar këta minoritarët grekë, i marrin punët shtruar e jo si ne që fryhemi si qumështi në zjarr.

Mihali ishte si një pus i thellë, minierë diturish. Ishte i inamuruar pas lashtësisë greke. I njihte gjithë autorët: shkrimtarë, matematikanë, filozofë, skulptorë dhe në këtë fushë, pyetjet e mia për çdo mbrëmje nuk kishin të sosur. Sa e sa herë kishim folë për arvanitasit, për Boçarët, Kollokotronët, Pangallot, suliotët dhe librat që ishin shkruar në greqisht për Ali Pashë Tepelenën.

– E di çfarë kam gjetur për Çelo Picarin? – më tha një mbrëmje – ka folë në Parlamentin grek për vegjëlinë. Bëhej zhurmë në sallë dhe ai nxori opingën dhe me të i ra tavolinës. Zërat pushuan, por partia e tij më vonë u quajt “Partia e Opingës”.

– Është e sigurtë? Ku e ke lexuar? – pyeta gjithë kureshtje.

Kapedan Çelo Picari, hero i revolucionit grek, ai që kishte sulmuar e shpartalluar garnizonin osman në mes të Janinës, e kishte nënën nga fshati im. Ne krenoheshim me epitafin shkruar mbi varrin e tij: “O udhëtar, mos u tremb nga vdekja, bota është e guximtarëve, e atyre që luftojnë për vatan”.

-E kam gjetur në enciklopedinë greke, botim i vitit 1924, e kam në shtëpi, – më tha Mihali i kënaqur që më në fund po më tërhiqte vëmendjen. Pra, ishim bërë të afërt.

Pushimet fluturuan shpejt, por ne mbetëm miq. I premtuam njëri-tjetrit se do të takoheshim përsëri. Rrugën e kthimit për në fshat e bëmë së bashku me Limosin. Na u desh të ndaleshim në qytet gjersa të vinte koriera, kështu i thërrisnin atëherë një makine “Zis” të adoptuar si autobus. E ftova nxënësin tim të vinte në restorant për të ngrënë drekë së bashku me mua. “E pse, më tha, ja ku e kam drekën” dhe nxori nga çanta një shami me ushqime nga të mencës së kampit veror të pionierëve. E po mirë, i thashë, do të vish për një akullore. Nuk ma prishi.

– Limos, – e pyeta – pse kishe aq shumë antipati për Mihalin?

– Unë, presor, nuk e urrej si grek, por si edukator, si mësues. Ai i vinte rrotull nxënëses së vet. Edhe asaj i pëlqente. Ndihmës guzhinieri i ka parë duke u puthur. E bëje ti këtë, presor? Ama edhe ajo ishte bishtdredhur.

– Kush të ka fryrë në vesh, ai çunaku trupvogël që punon në kuzhinë, ndihmësi? Limos, është më the, të thashë. Ajo është vajzë truphedhur, duket më e madhe për moshën që ka, sidomos me atë gjoks aq të zhvilluar. Është e natyrshme, do të përcillet me zili e thashetheme.

– Jo, presor, ndihmës guzhinierin e zura mik, ai m’u betua, prandaj unë i kisha inat të dy dhe po të më spiunonin në drejtori, do tregoja se çfarë bënin, po ç’të të bëj ty, (këtu përdori një fjalë të pistë) hyre ti në mes…

– Dije se bëre mirë që nuk fole, kur të rritesh akoma e të shkosh sa unë në moshë, do më japësh të drejtë. Kjo, me spiunllëqe, nuk është luftë burrash, – i thashë unë gjoja i revoltuar, megjithëse mendoja ndryshe. Vetëm duke dëgjuar rrëfimin e fundit të nxënësit tim, kuptova gjithë atë “përkushtim” të Mihalit ndaj meje.

 

***

Mësuesi minoritar ishte njeri i rregullt e sistematik; për çdo vit të ri apo ditëlindje më dërgonte kartolina dhe urime, ndërsa unë kur mundesha. Disa herë më kishte dalë nga kujtesa. Sidoqoftë rrëfimet e tij për letërsinë greke i kisha të gdhendura në memorie. Pas tre vjetësh u emërova me punë në qëndër dhe zyrën e kisha poshtë Qafës së Pazarit. Mihali, sa herë vinte në qytet do të kthehej në zyrën time. Disa herë nga fshati sillte fruta, sidomos arrë, bajame apo lajthi.

-I prodhojmë vetë, por kur të të bjerë rasti, kthehu nga shtëpia ime, – më lutej sa herë që më takonte. Gjithnjë do ta qerasja me kafe, apo birrë që ai e kishte aq shumë qejf.

Pas ca kohësh, më në fund, gjeta mundësinë dhe i shkova vizitë në shtëpi. Ishte mbasdite, muaji maj. Hardhitë, së bashku me gjethet e njoma që kishin mbuluar shtretërit, kishin shënuar edhe bistakët e vegjël si doçka të vogla fëmijësh. Në cep të oborrit kishin shpërthyer trëndafilët dhe lulet e verdha të mimozës. Mihali jetonte vetëm me të ëmën në një shtëpi si kuti shkrepse. Një grua e përzemërt, kokëulur, por e mbajtur mirë. Kishte një çere të çelur si pjeshkë. Nuk dinte shqip, por kuptonte përse e pyesje. E para gjë që më ra në sy ishte biblioteka e asaj shtëpie. Nuk ia ndava sytë kureshtarë. Edhe pse nuk lexoj greqisht, e dallova enciklopedinë greke. E shfletova me kureshtje. U ndala tek skulptorët e antikitetit dhe vrejta në foto e vizatime punët e tyre të mahnitshme. Bibliotekën Mihali e kishte trashëguar nga i ati, mësues, por që para shumë kohësh kishte vdekur nga një atak në zemër. Mësova se ai ishte djalë i vetëm. Pas ca erdhi edhe mjeku i fshatit. Quhej Arqile, ishte një djalë i qeshur e gazmor, zeshkan, por me flokë të dredhur e trupgjatë. Ishte tip i kundërt me Mihalin. Thuajse të tre ishim moshatarë. Mjeku, duke më zgjatur dorën, tha:

– Mihali nuk të heq nga goja dhe unë mezi prisja të të takoja. Di që merresh me letërsi, por në fund të fundit për atë ke mbaruar.

– Doktor, – i thashë – as ka të bëjë për çfarë ke mbaruar, Çehovi ishte mjek dhe sot e njeh e gjithë bota si shkrimtar. Kështu edhe ti mund të shkruash…

Nuk e vazhduam më tej këtë temë sepse e zonja e shtëpisë na solli tabakanë me nga një gotë raki dhe gliko qershie të bërë vetë. Falënderova për mikpritjen dhe thashë se zakonet i paskeni njëlloj me krahinën tonë. Mihali qeshi dhe e zonja e shtëpisë deshi të përkthehej çfarë unë thashë.

– Kështu thoshte edhe ndjesë paste burri im, – tha ajo dhe bëri kryqin me dorën e djathtë. Mihali vrejti vetullat pse ajo nuk indahej këtij riti fetar, zakon që Partia kishte porositur të mos praktikohej. Pastaj nënë e bir, të tensionuar, diçka këmbyen në gjuhën greqisht. Mjeku i fshatit më përktheu:

– Plaka thotë se nuk mund të kujtojë dot burrin pa bërë kryqin. Sa herë e sjell ndërmend bën kryqin.

– Unë e kuptoj, është njerëzore dhe nuk e kam problem pse ajo bën kryqin, – i thashë mjekut. Ai përktheu dhe plakës iu zbutën tiparet e fytyrës.

Mihali kishte dëshirë që të rrija për darkë, por unë isha në orar të punës dhe më duhej të largohesha. Kur vuri re këmbënguljen time, porositi të ëmën për të zier kafetë. Shpreha dëshirën të dilnim në ballkon. Mihali hezitoi, u përtyp nëpër dhëmbë, pastaj tha: “Mirë është edhe këtu”, por unë këmbëngula përsëri. Ai u ngjit lart, me sa duket për të nxjerrë ndonjë karrike në ballkon. Mbeta vetëm me mjekun i cili më tha se e ëma i lutet të fejohet, por Mihali heziton. E ka një të dashur këtu në fshat, por thotë se do të presë sa ajo të mbarojë shkollën e mesme.

Të tre u ngjitëm një kat më lartë. Pamja nga ballkoni ishte fantastike: dukej lumi, fushat me jonxhë që ishte rritur gjer në gju, mali i Buretos si një elefant gjigand, Libohova në gji të tij dhe rrugët automobilistike që gjarpëronin përmes luginës, herë të asfaltuara e herë të shtruara me zhavorr të bardhë. Dielli llamburiste, por herë pas here disa re të bardha në qiell e pengonin të lëshonte dritën e tij në luginë. Në fund të ballkonit ishte shtrirë për tokë, si për t’u fshehur nga syri i njerëzve, një antenë televizive marrëse e sajuar me mjete rrethanore. Antenat ilegale thuajse ishin përhapur në çdo familje, madje disa i maskonin në kasollet e bagëtive.

– I kap stacionet greke? – pyeta unë pa të keq duke e ditur përse shërbente.

– I marrim, – tha Mihali me ndrojtje.

– Xham, – tha mjeku- “dajot”, siç u themi neatyre matanë kufirit, mbi fshatin Radat, në këmbët e Buretos, kanë instaluar një përforcues të fuqishëm.

– Kam sajuar këtë antenë më shumë për nënën nga që ajo nuk di shqip, – u arsyetua Mihali.

– Hë, mo edhe ti, nga ky ke frikë, ti thua se e ke mik për kokë…- tha mjeku në greqisht. Mihali uli kryet si i zënë në faj.

Ishte hera e parë që unë hyja për vizitë në një familje minoritare. Ajo që më bëri më shumë përshtypje ishte mikpritja e thjeshtë, pa pompozitet dhe biblioteka, një faqe e tërë muri. Këtë quaja unë pasurinë më të madhe të mësues Mihalit. Duke u ndarë, me të qeshur,u thashë të mos harronin për të më ftuar në dasmë. Nënës së Mihalit iu çel fytyra dhe qeshi e gëzuar. Për herë të parë unë pashë se ajo kishte një dhëmb floriri. Në ato vite nënkuptohej se personi me dhëmbë floriri jetonte mirë dhe ishte në gjendje ekonomike mbi mesataren.

***

Mihali, bënte ç’bënte e kur kishte kohë të lirë, ia hipte autobuzit të linjës së Sarandës dhe do të gjendej në zyrën time. Kur unë isha i zënë me punë, apo flisja në telefon, ai hapte gazetat e ditës dhe priste me durim sa të mbaroja. Në një prej bisedave e pyeta për fejesën.

– Kam kohë që e kam gjetur, – më tha ai me sytë mbushur me dritë – por dua sa ajo të marrë maturën. Është në vit të katërt të shkollës bujqësore. Është Agllaia, ti e njeh.

– Cila Agllai? – e pyeta i habitur.

– Ajo pra, të cilën ti e shpëtove nga bezdia e nxënësit tënd në Libohovë, – u përgjigj ai duke buzëqeshur. E kisha harruar krejt, më ishte fshirë nga kujtesa.

– Ah, po, u kujtova, ajo nxënësja e zhvilluar.

– Nëna ime më thotë ta fusim menjëherë në shtëpi, por prindërit e saj hezitojnë. Edhe ata mendojnë që ceremonitë të bëhen kur ajo të mbarojë shkollën.

– Ashtu mendoj edhe unë, sa të kompletohet me shkollën. Rëndësi ka ta duash me gjithë shpirt dhe ajo të të dojë, o kapedan Mihalis, – i thashë me të qeshur – ti e njeh herët, gati e ke rritur vetë, ia di huqet e zakonet. Je me fat që nusen e ke zgjedhur nga krahina jote. Një mundësi më shumë për ta gëzuar nënën plakë.

Temën e dasmës e diskutuam përsëri në zyrën time, kur e dashura e tij mori dëftesën e maturës, por atëherë doli një problem tjetër. Agllaia donte të vazhdonte shkollën e lartë, dëshirë edhe e prindërve të saj.

– Nuk di si t’ia them se mua nuk më pëlqen që ajo të largohet në Tiranë. Dikush ia ka mbushur mendjen. Sikur t’i dalë shkolla e lartë, ti mundet t’ia prishësh? – më propozoi mua. Në fillim qesha, pastaj u bëra serioz; më habiti guximi për të më implikuar në një aferë të dyshimtë.

– Në këtë pikë nuk të ndihmoj dot, Mihal, më vjen keq, – pastaj vazhdova me sarkazmë – të zgjuar ju grekërit, të gjitha punët e pista nuk i bëni vetë, por na i “besoni” ne lebërve.

Përfundimisht Agllaisë nuk i doli shkolla e lartë, por vazhdoi një kurs një vjeçar për infermiere në Tiranë. Atëherë mikut tim iu hap një telash tjetër edhe më i madh: me t’u pajisur Agllaia me çertifikatën e infermieres, u emërua po në fshatin e vet, por byroja e partisë e propozoi sekretare të parë të rinisë për krahinën. Fjala e partisë ishte ligj; u tha, u bë. Nuk i erdhi mirë Mihalit, as nënës së tij, por kush guxonte të dilte kundër vendimeve të Partisë, kush ishte ai burrë?

Nuk thonë kot, kur nisin telashet, hapu derën. Pati një të papritur tjetër edhe më të rëndë: Mihalin e lajmëruan se duhet të dilte vullnetar për në Veri, kështu duhet t’ia shpërblente Partisë investimin që ajo kishte bërë për arsimimin e tij.  E caktuan në rrethin e Pukës ku ai nuk kishte qenë asnjëherë dhe as kishte ndonjë ide. Duhet të punonte mësues për një vit, në një zonë të largët malore, në Veri. Kur mori këtë lajm, erdhi drejt e në zyrën time.  Ishte tjetërsuar në fytyrë, kishte humbur orientimin dhe ishte i papërqëndruar në bisedë. Sytë e tij blu të errët ishin të mbushur me frikë e pasiguri. Cullufet ngjyrë gruri i kishin rënë mbi ballë. Kërkonte ndihmë, si i mbyturi që kërkon të mbahet pas degëve të holla. I rrahëm të gjitha mundësitë: që nga sigurimi i një raporti mjekësor e gjer tek arësyeja se nëna plakë kishte nevojë për ndihmë e përkujdesje. Asnjëra nga këto rrugë nuk ishte bindëse. Më në fund i thashë ta bisedonte këtë problem me Agllainë, të fejuarën e tij. Iku duke më shprehur mirënjohjen, përzier me një ndjenjë turpi.

Pas disa ditësh u kthye përsëri. Këtë radhë ishte optimist, disi i gëzuar dhe tha se kjo sakrificë, ky vullnetarizëm në Veri do t’i shërbente si një dekoratë për të ardhmen. E kësaj mendje ishte edhe Agllaia e cila e kishte këshilluar të nisej sa më parë vullnetar duke respektuar propozimin e partisë. Ajo do ta priste me durim e besnikëri si Penelopa Odiseun.

***

Ndër njerëzit që e përcollën për në Veri tek autobuzi i linjës sëTiranës, isha edhe unë. Binte në sy Agllaia. Ajo kishte veshur një fustan lino me lule qershie, me jakë pak të hapur, këpucë me taka të gjata dhe flokë të prera shkurt që shkëlqenin nën rrezet e diellit. Rrëzëllinte e tëra. I kishte futur krahun Mihalit dhe ecte me gjoksin përpara si në një pasarelë mode. Kur u ndanë, vura re se ai i mbushi sytë me lotë, ndësa ajo vetëm buzëqeshte ëmbël duke mos ia ndarë sytë kameras me zemerek që xhironte në film 35 milimetrësh nisjen e vullnetarëve.

-Durim, Mihal, – e ngushëllova unë – do njohësh njerëz të rinj dhe të siguroj se puna aty do të japë shumë kënaqësi. Dy vetë respektojnë më shumë në Veri, priftin dhe mësuesin. Na ndero. Mos harro të më shkruash gjerë e gjatë.

Dhe ai më shtërngoi krahun fort duke i mbajtur sytë mbërthyer nga Agllaia. Autobuzi u nis duke lënë mbrapa shtëllunga tymi të zi. Nga dritaret e tij ne shihnim disa duar njëherësh që na përshëndesnin duke u larguar, por nuk i dallonim dot se kujt personi i përkisnin. Sa më tepër largoheshin, aq më shumë na dukeshin si rrënjë pemësh.

Vinte fundi i javës dhe unë kisha mall për Mihalin. Më mungonte. Isha mësuar me vizitat dhe tregimet e tij për letërsinë greke. Ratësisht, në një aktiv rinie takova Agllainë. Ishte dobësuar ca, por m’u duk më e gjatë nga shtati. Ishte e gëzuar jo pa shkak; e kishin pranuar kandidate partie. Në fillim të bisedës dukej e tensionuar, pastaj, hap pas hapi u qetësua e nuk i pushonte goja duke më treguar për aksionet e rinisë minoritare. E pyeta kur do të kthehej Mihali. Më tha se ishte caktuar në një fshat të thellë, katër orë larg më këmbë gjer në rrugën automobilistike. Kishte për të ardhur vetëm gjatë pushimeve dimërore, në janar. Më premtoi se do t’i shkruante edhe për mua. “Mihali të ka shumë për zemër”, më tha duke më shkelur syrin si një çun çapkën.

Viti arsimor iku shpjet dhe unë llogarita se Mihali duhet të ishte kthyer nga vullnetarizmi, por pse nuk erdhi të më takonte? Kaloi një javë, dy, tri dhe ai nuk po dukej në horizont. Mendova se mos ishte martuar dhe kishte ikur diku me pushime për muaj mjalti, kështu më tha një mendje. Mirëpo kur nuk e prisja, ia behu tek dera e zyrës. Hyri pa trokitur. Ishte i prerë në fytyrë, ishte dobësuar dhe xhaketa i rrinte e madhe në trup.

– Mos më fol, or mik, jam keq. Jam i sëmurë. Diçka më ka ndodhur. Kam dy muaj që jam kthyer, por më vinte rëndë të të takoja, mbeta spitaleve, – më tha pa marrë frymë.

– I sëmurë dhe nuk ke ardhur të më njoftosh? Po pse jemi miq?-e qortova unë.

– Është sëmundje e keqe, sëmundje seksualisht e transmetueshme. Më erdhi turp të ta thoshja, prandaj nuk kam ardhur.

– Po si nuk t’u ndanë njëherë telashet, more Mihal? Kue more, aty në Veri?

– Jo, e kam marrë nga Agllaia. Të betohem nuk kam shkuar me asnjë femër tjetër, – u përgjigj i përlotur.

– Luaj vendit, çfarë më thua kështu? E kanë ekzaminuar atë?

– Po, por ajo më thotë se nuk është e prekur. Jam i bindur se ka shkuar me sekretarin e partisë. Ai e ngriti në pozitë. Ai ia ka bërë mendjen përshesh. E ke marrë vesh që Agllaia është bërë kandidate partie? Je kuadro me perspektivë, i dërdëllisin.

– Çfarë thonë mjekët, është e shërueshme sëmundja?- e pyeta i tronditur nga ato që po dëgjoja.

– Kam filluar antibiotikët dhe ndjej përmirësim, por e keqja është se më bëjnë mua fajtor, Agllaia del e larë.

– Prit, prit, këtu vendos shkenca, analizat laboratorike, nëse ti ke bërë seksme Agllainë pas kthimit nga Veriu, infeksionin duhet ta ketë edhe ajo. Mendoj se të ka gënjyer kur të ka thënë se unë jam e pastër, sterile.

– Unë e kuptoj, por byroja e partisë ma hedh mua fajin. Atë e quajnë viktimë. U ka hedhur trutë e gomarit.

– Zgjidhet menjëherë, i shkruaj një letër sekretarit të parë të partisë në rreth. I thuaj se çfarë po të ndodh në familje. Ti sapo je kthyer nga një aksion i madh vullnetar në Veri. Duhet të dëgjohet edhe zëri yt. Hajde mblidhe veten, e vërteta shpejt a vonë, do të dalë. Unë të besoj. Shkruaj edhe për dyshimet që ke për sekretarin e partisë në fshat.

***

Nuk kaloi asnjë javë kur Mihali ia behu përsëri në zyrën time. Këtë radhë dukej më i gjallëruar. Pa e pyetur, ia nisi ligjërimit:

– Ashtu siç biseduam, e shkrova letrën dhe ia nisa sekretarit të parë të partisë në rreth. Nuk kaloi shumë dhe na thirrën në Degën e Punëve të Brendshme, si mua ashtu edhe Agllainë, por veç e veç. Kërkova ta takoj atë kur u kthyem, por ajo nuk më doli në takim, as më dha ndonjë arësye. Ishte zëmëruar keq me mua për shkak të letrës që kisha shkruar pa e pyetur. Sot ishim të dy në Komitetin e Partisë. Jam i lehtësuar se mua më nxorën të pafajshëm, mirëpo e di çfarë deklaroi Agllaia në syrin tim? Se ka shkuar me qenin e shtëpisë, një kone penkineze kur unë isha në Veri. O zot ç’më dëgjuan veshët. “Më shkoi mendja për burrë dhe nuk doja ta tradhëtoja Mihalin me ndonjë mashkull në fshat për të mos përlyer emrin e komunistes që unë mbaja, kështu përfundova me qenin”, tha ajo. Si nuk u çmenda kur e dëgjova?

– Dhe ti e besove, o Mihal?

– Më doli nga zemra ajo femër, paska qenë ashtu siç e mendonte nxënësi yt, e preshit… Agllaia është në gjendje të bëjë gjithçka, mjafton që asaj t’i pëlqejë. Unë nuk mund të martohem me të. Mendoj se ajo e bën këtë për të mbrojtur kodoshin e vërtetë, sekretarin e partisë.

– Qetësohu Mihal, rëndësi ka që ti u shkarkove nga turpi. Në fund të fundit ajo është një femër që ka shkuar me qen, e pohon vetë, siç po më thua. Bën vaki dhe kjo. Nuk ka turp më të madh.

– Pikërisht për këtë jam i ofenduar që nuk po goditet fajtori i vërtetë. Ai ia ka futur sëmundjen, ai i poshtri, sekretari, nuk e luan topi, jam i bindur, nuk ka punë qeni këtu -tha i indinjuar duke shkumbëzuar nga inati.

– Duhet të kesh fakte. E para, sekretari duhet të ketë sifiliz, duhet të jetë i infektuar dhe e dyta, dikush duhet të dëshmojë. Mihal, po i hyn detit më këmbë, po luan me zjarrin. Merru me hallin tënd, shërohu, do të gjesh një vajzë tjetër. Nuk humbet pazari për gjilpëra. Ajo nuk të meriton, – u mundova ta qetësoj.

– Troç, unë dua të më ndihmosh, dua të shkruaj një letër tek i madhi fare. Po ta marrë ai në dorë, nga fundi i dheut do ta nxjerrë të vërtetën. Kur duan këta, qumështin e nënës të nxjerrin. Në të kam mik, më ndihmo. Shqipja nuk është gjuhë e nënës sime dhe unë nuk mund ta shkruaj si ti, m’u lut ai.

Më erdhi keq për të, ai ishte i fyer dhe po e vuante thellë këtë gjë. Ishte i poshtëruar dhe i plagosur në ndërgjegjen e tij të pastër. Kishte hedhur vetëm një hap, kishte pastruar emrin e tij me shumë mundim dhe peripeci, por kishte humbur të dashurën. Pikërisht për këtë donte të hakmerrej.

-Mund të qëllojë që letrën tënde nuk ia japin Udhëheqësit, atëherë po të them se u dogje. Shkruaje letrën, idetë dhe faktet janë të tuat, unë mund të bëj vetëm redaktimin. Kaq kam në dorë, – iu përgjigja i prerë duke u munduar të jem sa më realist.

Të nesërmen në mëngjes më priste tek dera e zyrës. Sytë i kishte të mufatur, dukej që nuk kishte fjetur gjumë. Ishte i parruar dhe jakën e këmishës e kishte mbërthyer keq. Më dha letrën dhe priste i ulur përballë meje sa ta mbaroja së lexuari. E kundrova dy herë. Parimisht ishte në rregull, në përputhje me vijën e partisë. Mendova se duhej shtuar vetëm një citat nga korifejtë e marksizmit. Sa për gabimet gjuhësore, kjo ishte gjëja më e lehtë që mund të bëja.

– Mendoj se e ke shkruar në rregull, korrekt, do të shtojmë vetëm një citat. Këtë e bëj unë. Ma dikto ta shkruajmë në makinë shkrimi. Përgjegjësia është e jotja, thjesht unë jam një sekretar, – i thashë duke futur një letër të bardhë format A-4 në makinën e shkrimit.

– Mos ki merak, – më siguroi pa ia kërkuar unë – sikur të më varin për gjuhe, nuk e nxjerr emrin tënd. Ju lebërit jeni miq për ditë të zeza. Të jam shumë mirënjohës.

Ai diktonte dhe unë shtypja në makinën “Oliveti”. E ndërkalla edhe citatin. Doli dy faqe të shtypura. Ia dhashë në dorë t’i lexonte. Herë pas here i dilte një psherëtimë e lehtë nga gjoksi, sinjë shfryrje, si një çlirim. Ishin dy faqe letër ku rrëfehej gjithë historia e sëmundjes dhe peripecitë nëpër zyra, shantazhet dhe presionet. Ishte i pabindur se e fejuara e tij kishte shkuar me qenin penkinez. Qeni-kafshë ishte për të maskuar qenin-njeri, thoshte. Ishte shumë i kënaqur me përmbajtjen e letrës, nuk dinte si të më falënderonte. E firmosi dhe içliruar nga stresi, më tha:

-E ke qindisur, por nuk e hedh në postën këtu, nesër ikën një nipi im në Tiranë, do t’ia jap atij ta lëshojë në qëndroren që të soset sa më shpejt atje ku duhet. Le ta marrin vesh ata aty lart se çfarë bëhet këtu në fshatin tim, çfarë ndodh në bazë…

Dhe iku si era. Edhe unë isha i gëzuar që kisha mundur ta qetësoj e ta lehtësoja nga gjithë ajo barrë dhe brengë që kishte në shpirt. Prej shumë kohësh isha dëshmitar i vuajtjeve të tij të papara. Çudi, minoriteti grek kishte probleme më të thukta se ato tonat. Tjetër ide kisha për minoritetin pa u njohur me këto probleme kaq të errëta. Mendoja se ata ishin më të lumtur se ne shqiptarët.

***

Nuk qënkej e thënë të ndahesha aq lehtë prej Mihalit. Pas dy javësh mora vesh që e kishin arrestuar në mënyrë demonstrative në klubin e fshatit. M’u kujtua letra e tij. Me siguri ajo ishte bërë shkak për të gjorin. Ç’m’u desh mua të merresha me të? Po origjinalin e letrës kush e kishte? M’u kujtua se atë Mihali e kishte lënë mbi tavolinën time të punës dhe unë e kisha ruajtur diku. Diçka nuk shkonte. Kontrollova sirtarët, dosjet. Nuk po e gjeja. Sa më duhej ajo letër me shkrimin e tij origjinal. Ishte e vetmja gjë që mund të më shpëtonte. Më mbuluan djersë të ftohta. Ku ishte zhdukur? Ktheva përmbys gjithë sirtarët. E kishte përpirë dheu. I shfletova dosjet një më një, fletë më fletë. Nuk e gjeta.

Parandjenja ime nuk gaboi. Parashikimi im u vërtetua. Pas ca ditësh nga arrestimi i Mihalit më morën në telefon nga Dega e Punëve të Brendshme dhe më thanë se më kërkonin në hetuesi për një verifikim. Polici në hyrje më shoqëroi përmes një korridori gjysmë të errët. Trokiti në një derë, futi kokën përgjysëm dhe njoftoi se kisha ardhur. “Fute”, tha një zë i mbytur nga brenda zyrës. Ishte një djalë i ri që më shumë ngjante si student se sa si nëpunës. Më uli kundruall. Ndjeva se ishte një karrike e ftohtë. U përpoqa ta lëviz, nuk tundej. Më hipën të ngjethura sikur dikush të më kishte hedhur ujë të ftohtë në kurriz. Ajo ishte e betonuar në dysheme. “Kushedi sa hallexhinj janë ulur këtu”, mendova.

– Problemi është shumë i thjeshtë, i pandehuri Mihal Qiqi të akuzon se letrën që ka nisur në Komitetin Qëndror të Partisë, ia ke shkruar ti. Cili është versioni yt? – më pyeti hetuesi.

– Po, letrën ia kam shtypur unë, por e ka shkruar ai me dorën e tij. Unë vetëm sa e kam shtypur.

– E ke letrën me dorën e tij?

– Duhet ta kem diku, – iu përgjigja, pa i treguar se e kisha kërkuar, por nuk e kisha gjetur. Pastaj hetuesi mori dikë në telefon për t’i sjellë të akuzuarin. Mihali hyri kokëulur, leshërat përpjetë, me pranga në duar, i rraskapitur e i shkatërruar moralisht. Më erdhi keq për të. Nuk m’i hodhi sytë fare.

– I pandehur, ja ku është miku yt. E pyetëm dhe na thotë se në makinë ka kopjuar letrën me shkrimin tënd. E vërtetë?

– Shumë e vërtetë, ai nuk ka asnjë faj, unë iu luta.

– Qirije Mihali, si je me stomakun, ndryshe ke deklaruar më parë. Ke thënë se letrën ta ka shkruar e shtypur dikush tjetër, – i tha me përçmim hetuesi i pakënaqur nga përgjigja e tij.

– Nuk kam qenë në terezi, kam dashur të shpëtoj nga akuzat, por e vërteta është se e kam shkruar unë, – u përgjigj Mihali me një zë të mekur e servil.

– Firmose këtu, – urdhëroi hetuesi pasi mbajti një proces-verbal të shkurtër në dy kopje. Pastaj m’u kthye mua: “Je i lirë, për kaq të deshëm”.

Duke u larguar në vesh më ndiqnin të bërtiturat e hetuesit që vinin nga brenda zyrës së tij. I ziu Mihal, kushedi sa dru do të hante pas atij ballafaqimi. Më erdhi keq për të. Po në fund të fundit ajo ishte e vërteta. Dola në rrugë dhe mora frymë thellë. Isha i lirë.

***

Mihali u dënua një vit burg. Akoma nuk e kam të qartë pse e mori atë ndëshkim, çfarë nene të ligjit kishte shkelur? Ndoshta kishte probleme të tjera nga ato të letrës. Gjyqi ishte bërë me dyer të mbyllura. Pas disa muajsh nga ballafaqimi në hetuesi, takova mjekun e fshatit, Arqilenë. Kishte ardhur në qytet për ca punë të vetat. E mora veç, mbi kalanë mesjetare, në një vend të hapur ku nuk kishte njerëz rrotull. E pyeta për nënën e Mihalit dhe për Agllainë.Çështja e tij për mua ishte një lëmsh më i koklavitur se ai i Penelopës.

– Mihali e ka ndarë të fejuarën, ndërsa Agllaia kishte deklaruar në Degën e Punëve të Brendshme se skenat me zoofili i kishte parë në një kanal televiziv grek, prandaj i praktikoi edhe ajo. Zoofilia dhe degjenerimi i rinisë greke u diskutua në çdo organizatë bazë partie të krahinës sonë. U tha se borgjezia kërkon të na prishë rininë. Ama emri i Agllaisë asgjëkundi nuk u përmend, por ne në fshat e dinim se ajo e kishte thënë. Antenat televizive na i mblodhën. Rroftë sebepi.

– Si the? U diskutua në çdo organizatë partie? Oh, prit Arqile, ky është një inskenim. Me një gur janë vrarë dy zogj. Më thuaj vetëm një gjë. A ka njeri në fshatin tuaj me kartelë sifilizi? Troç, a ka sekretari i partisë sifiliz?

– Jo, pikërisht për këtë e hëngri burgun Mihali, por është dikush tjetër edhe më lart se sa ai që ka qenë i lidhur me Agllainë. Nuk ta them sikur të më varësh, ndryshe duhet të zë vendin e Mihalit.

– Ngadalë, si vërtetohet që ai është me sifiliz? Mos ia fut kot.

– Dihet, është kuruar nga doktor Vasili i madh. Ka kartela sekrete. Kur ishte i ri ka punuar në Tiranë mekanik, gjatë pushtimit fashist italian. Punonte në një ofiçinë po me ortakë italianë. Vetëm ai ishte nga fshati ynë, djalë i ri, tetëmbëdhjetë vjeç. Mekanikët italianë shkonim me prostitutat e ushtrisë. E çuan edhe këtë për t’u argëtuar. Aty mori sifilizin. Të mos e kishte diktuar doktor Laboviti sëmundjen e tij, do të kishte vdekur. Kjo është e vërteta, ndoshta një ditë do të zbulohet, – tha ai duke më porositur njëmijë herë të mos flisja me njeri. “Nga unë nuk ke dëgjuar gjë”, e mbylli bisedën.

Histori shumë e ngatërruar, një dramë familjare për të cilën pa dashur u bëra dëshmitar. Sa për Mihalin; nuk më takoi asnjëherë pas vuajtjes së dënimit. E kisha parë shkarazi në qytet me një vajzë tjetër për krahu, jo aq e bukur sa Agllaia, por iu shmang vështrimit tim. Si duket i vinte rëndë që më kishte implikuar në hetuesi edhe pse m’u betua disa herë se “edhe sikur ta varnin për gjuhe”, nuk do të tregonte.

Toronto, janar 2019.