Portret-biografi kushtuar veprimtarit të shquar Profesor Sami Repishtit.

Nga Thanas L. Gjika*/

Sami Repishti është një nga ata të përvojtur të cilët pasi duruan torturat ne hetuesi, vuajtjet e burgut, rrezikun e arratisjes dhe punën këmbëngulëse për t’u kualifikuar e shërbyer ardheut si kundërkomunistë, meritojnë të quhen që më të gjallë heronj të botës shqiptare. Ai bashkë me Arshi Pipën e Martin Camajn përbëjnë një treshe elitare shkodranësh, të cilët me jetën dhe veprën e tyre e shpunë më tej misionin atdhetar dhe intelektual të Rilindjes dhe të atdhetarëve të Luftës së Dytë Botërore dhe të pas saj.

Profesor Repishti ka më shumë se gjysëm shekulli që me punën e tij të shumanshme në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve kudo ku jetojnë, me memorandumet, artikujt politikë, analizat, esetë, krijimet letrare, fjalimet nëpër konferenca, intervistat në Radio Zëri i Amerikës (VOA), me punën si bashkëthemelues i disa organizatave e shoqatave atdhetare, si dhe me veprimet konkrete në atdhe dhe në Kosovë për të ndihmuar nga afër proceset e demokratizimit dhe të krijimit të shtetit ligjor, meriton të quhet Institucion i mëvetësishëm.

Për të hartuar këtë portret nuk u nisa nga mendimi se kam për të thënë mendime e vlerësime të pathëna për të, sepse në këtë drejtim mund të ndihmoj shumë pak. Them shumë pak, sepse vlerat e tij të shumanshme i vunë në dukje intelektualë të mirëformuar si Agron Alibali, Anton Çefa, Prof. Asc. Dr. Eleni Karamitri, Ph.D. Elez Biberaj, Fotaq Andrea, Frank Gj. Shkreli, Ph.D. Grid Rroji, Dr. Lumira Rroji, Ph.D. Niko Qafoku, Ramadan Gashi, etj gjatë simpoziumit të organizuar më 18 korrik 2015, me rastin e 90-vjetorit të lindjes së tij në International House, NY.

Prof. Peter Prifti para tyre pati shkruar: Prof. Dr. Sami Repishti qendron në krye të intelektualëve të diasporës shqiptaro-amerikane. Ai është pasardhës i denjë i Rilindasve, sepse ka zbatuar me besnikëri idealet e tyre të larta.

Shtysa kryesore për ta shkruar këtë portret-biografi ka qenë dëshira ime që për të tillë njerëz me vlera të veçanta duhet shkruar vazhdimisht derisa vlerat e tyre të përvetësohen nga shumë e shumë shqiptarë kudo ku jetojnë, që të arrijmë edhe ne të krijojmë një shoqëri të iluminuar si e kanë vendet e Bashkimit Europian, ku synojmë të arrijmë…

 

Njohja nga afër me Profesor Repishtin.

Takimi i parë.

Leximi i disa shkrimeve të Profesor Repishtit nëpër gazeta më ngjalli një ndjenjë respekti të thellë për këtë analist që shquhej për thellësi mendimi, kritika konstruktive ndaj regjimit komunist dhe qeverive të tranzicionit, si dhe për gjuhën e kulturuar e dinjitoze pa sharje e fyerje ndaj kundërshtarëve të ideve të tij. Të tilla tipare më sollën në mendje Vaclav Havel-in (1936 – 2011) dhe Karl Popper-in (1902 – 1994). Mora kurajë dhe iu luta të më dërgonte dy librat e tij letrarë Pika Loti dhe Nën hijen e Rozafës. Mbas leximit të tyre shkrova artikullin vlerësues Komunizmi vret elitën, keqtrajton mesatarët dhe ngre lart inferiorët, të cilin e botova në Dielli NY 21 mars 2013.

Nuk e kisha parë asnjëherë nga afër. Njohja e jetës së tij përmes leximit të këtyre veprave më shtyu që ta takoja e njihja personalisht këtë veprimtat të përkorë të kombit tonë. Në maj të atij viti, iu luta të më jepte rastin për t’u takuar diku. Ai e la takimin tek sheshi para Public Library tek 42-nd Street, New York. Unë nuk mund të orientohesha në New York-un e madh, prandaj shkova një ditë më parë mysafir tek kushëriri im Mondi Thimio, që jetonte në Ridgewood Queens NY. Ai më shpuri te vendi i takimit, ku u ulëm në karriget e një tavoline dhe pritëm ardhjen e profesorit. Pasi u takuam e u prezantuam, Mondi u largua. Profesor Samiun e kishte shpënë me makinë vajza e tij nga shtëpia ku jetonte deri tek stacioni më i afërt i trenit e pastaj ai kishte udhëtuar me tren e kishte dalë pranë librarisë (bibliotekës). Prej aty ai kishte ardhur në këmbë.

Kishte veshur një kostum të errët, këmishë të bardhë, por pa kravatë. Kishte një trup elegant dhe të drejtë, si malësorët e Alpeve tona. Ishte më i gjatë se unë, nuk kishte thinja, flokët ndonëse të rralluar ishin ngjyrë gështenje. Në fotot e tij që kisha parë në shtyp, më kishte rënë në sy fytyra e tij ovale, balli i madh dhe një ëmbëlsi karakteristike e intelektualëve zemërmirë. Këto tipare më kujtonin portretin e profesorit tim të latinishtes, të të paharrueshmit Henrik Lacaj (1909 – 1991). Gjatë pirjes së kafes më dukej sikur isha në takim me Henrikun dhe Samiun, dy shkodranët që admiroja, njëri katolik e tjetri mysliman, të dy e kishin pamjen e qeshur dhe flisnin një shkodranishte të ëmbël. Ishin formuar në shkolla jashtë Shqipërisë. Kultura e tyre binte në sy në të folur, në të shkruar dhe në mirëmbajtjen e trupit të tyre prej atleti edhe mbas të tetëdhjetave.

Biseda u zhvillua për gjëra të zakonshme pa ndonjë rëndësi, pastaj profesori më ftoi të shkonim për drekë tek restoranti TONY’S DI NAPOLI, ku e kishte zakon të drekonte kur ishte në New York. Pronari ishte një dibran, mik i tij. Deri aty ecëm në këmbë nja 300 metra. Pronari u ndodh aty dhe na priti me respekt e dashuri. Pas pak, ai kërkoi një nga kamarierët dhe i bëri me shënjë që të na bënte një foto të treve. U renditëm të tre duke vendosur profesorin në mes. Mu kujtua përvoja e z. Antony Athanas, i cili gjatë pritjeve në Restorantin Pier 4 Boston MA, nuk linte personalitet e mik të tij pa e fotografuar, gjë që ka qenë dhe natyrisht është një pasuri e madhe e komunitetit tonë, por nuk e dij a e ruajnë djemtë e tij këtë pasuri? Do të ishte mirë që shumica e atyre fotografive të botoheshin në disa albume shoqëruar me emrat e personave, datat e momentit të fiksuar dhe disa shënime sqaruese…

Pasi u ulëm në një nga tavolinat anësore, profesori tha: Sot je i ftuem prej meje. I thashë se të dy jemi larg shtëpive tona dhe meqenëse ftesën për takim e bëra unë, mua më binte të paguaj. Mirëpo ai ma preu duke theksuar se nuk mund ta thyente rregullin e tij, sipas të cilit në takimin e parë me një mik, nuk lejonte të paguante askush veç tij.

Pasi hëngrëm ushqimin, profesori më lexoi një artikull të ri që kishte shkruar ato ditë. Nuk e kishte dërguar ende për botim. Më ra në sy forca e mendimit dhe pasuria e ideve, merakosja e tij për ecurinë e demokracisë në Shqipëri. Qëllime e qëndrime përparimtare, humane e demokratike.

Forca e shprehjes, gjallëria e mendimeve dhe gjuha e këndshme më krijuan idenë se autori ishte shumë i ri në moshë e jo një afër të 90-tave. Thashë me vete: ja një mendje që nuk plaket. Pikërisht rininë e të menduarit të Profesor Repishtit e vuri në dukje studiuesi Fotaq Andrea në kumtesën e tij që u lexua në Simpoziumin e 90-vjetorit:

Rinia e mendimit tek Prof. Repishti nuk ka moshë në tërë atë udhë të gjatë jete plot mund, përpjekje, paepuri e përkushtim, kur vuajtjet e shpirtit për dinjitet njerëzor në botën e errësirës dhe të diktatit ia kalitën që herët karakterin e lartë, shndërruar në rrjedhë të kohës në personalitet shqiptar me peshë, tek kuptoi mes krimit, vrasjeve dhe torturave çnjerëzore çdo të thotë Liri, Vlerë njerëzore, Humanizëm e Tolerancë.

Tek Prof. Repishti mishërohet në një të vetme viktima e pafajshme dhe fitimtari, demokrati dhe atdhetari, humanisti dhe intelektuali vizionar, plot urtësi të përkorë, ndershmëri e guxim, si bir i denjë i Kombit Kastriot, si bir i denjë i Shkodrës Loce…

 

Takimi i dytë.

Në fillim të pranverës 2018, dy vëllezërit Sergio dhe John Bitici më kërkuan që t’u redaktoja librin e tyre biografik SHKOJMË TE BYTYÇËT – Jeta dhe aktiviteti i familjes Bytyçi / Bitici. Gjatë leximit dhe sidomos gjatë redaktimit të këtij libri, u njoha nga afër me veprimtarinë e shoqërisë Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë (RShKBL). Kjo shoqëri gjatë viteve 1968 – 1992 dhe më vonë, derisa u shpall Kosova shtet i pavarur, luajti rol të madh në luftën për njohjen e shkeljeve të të drejtave të shqiptarëve në Jugosllavi, sidomos në Kosovë dhe për nevojën e lirisë së shqiptarëve.

Vëllezërit Bitici para se ta botojnë këtë libër po i bëjnë dhe disa përmirësime e shtesa. Unë me nisiativën time shkrova një portret për ta, për ta bërë të njohur si ndihmën financiare bujare e shumëvjeçare të këtyre vëllezërve dhe veprimtarinë e tyre si restoratorë (pronarë restorantesh) në shërbim të çështjes sonë kombëtare dhe të komunitetit shqiptaro-amerikan në New York. Këtë portret e botova në librin tim të ri Një letërsi kombëtare një atdhe i vetëm KUMI 2018, në faqet 337 – 352. Mirëpo ideja se vlerësimi i punës së shoqërisë RShKBL meriton edhe shumë shkrime të tjerë vlerësues, për ta sensibilizuar qeverinë e Kosovës dhe atë të Shqipërisë që ta vlerësojnë si duhet veprimtarinë e kësaj shoqërie e cila u bë nismëtare e arritjes madhore – krijimit të shtetit shqiptar të pavarur të Kosovës. Kjo ide më bën të ndjehem i detyruar për të shkruar edhe më për këtë shoqëri ende pak të njohur dhe pak të vlerësuar.

Për të mësuar më shumë rreth aktivitetit të kësaj shoqërie, ishte e nevojshme që ta dëgjoja dhe Profesor Repishtin, veprimtarin më aktiv të kësaj shoqërie. U lidha me e-mail dhe i propozova që të organizonim këtu në Worcester MA një takim me disa intelektualë, ku ai të na fliste për jetën e tij dhe shoqërinë RShKBL. Ai më shkroi se nuk delte më nga shtëpia, dhe se mund të më priste te apartamenti i tij në Ridgefield CT. Me makinën time të vjetër nuk guxoja të shkoja vetë në një distancë aq të gjatë, prandaj u lidha me z. John Lito, kryetar i degës së Federatës Vatra Worcestër MA. Ky më kishte thënë dikur se kishte qejf të dëgjonte prej Profesor Repishtit ndonjë kujtim nga koha kur ai dhe babai i tij, Milto Lito, kishin qenë të dënuar në kampet e punës gjatë viteve 1950-të.

U morëm vesh që më 3 nëntor 2018, unë me z. John Lito të shkonim tek apartamenti Repishti në ora 1:00 PM. U thamë se do të rrinim vetëm dy- tre orë dhe që të mos humbnim kohë me ngrënie dreke, ne do ta kishim ngrënë drekën rrugës. Dita e udhëtimit ishte e bukur me diell, prandaj mbërritëm 20 minuta para parashikimit. Ndalëm te një klub prej ku lajmëruam se jemi 10 minuta larg. Pastaj shkuam e trokitëm te dera.

Derën na e hapi zonja Diana, bashkëshortja e Profesorit, një grua elegante me pamje të ëmbël e fytyrëbukur, pa asnjë rudhë. Ishte bijë e familjes Çipi, emigrantë gjinokastritë. Ajo kishte lindur në Amerikë, por shqipen e fliste rrjedhshëm. Bashkëshorti i saj, Profesori u ngrit nga kolltuku dhe na u afrua duke u mbështetur në bastun. Ishte po ashtu i gjatë, i pakrrusur dhe elegant, por hapësira pa flokë e kokës i ishte zmadhuar, dhe m’u duk se kishte humbur mjaft peshë…

Mbasi u përshëndetëm, zonja e shtëpisë na tregoi një divan nga e majta, ku ishte livingroom-i. Na ra në sy lartësia e tavanit dhe dritaret e mëdha prej nga vinte drita e diellit. Te divani u ulëm unë me Johnin, kurse Profesori u ul karshi nesh në një kolltuk. Midis nesh ishte tavolina e mesit, ku zonja Repishti pas pak vendosi tre gota të vogla, një shishe me raki dhe një enë kristali me disa çokolata. Ajo mbushi gotat me raki dhe na zgjati çokolatat dhe gotat e rakisë. Pas urimeve, ne burrat u ulëm, kurse zonja e shtëpisë u tërhoq dhe kaloi në ambjentet e kuzhinës.

Në fillim iu lutëm profesorit të na tregonte diçka për familjen e tij dhe arratisjen nga Shqipëria. Mësuam se familja Repishti ishte vendosur në qytetin e Shkodrës nga katundi Repisht i Malësisë së Madhe që në vitet 1750-të; se kishte jetuar në shtëpinë e vet që nga viti 1803; se gjyshi i tij, Jusuf Repishti, kishte qenë ndër veprimtarët më aktivë të Lidhjes së Prizrenit dega e Shkodrës; se ai kishte firmosur Memorandumin e Qershorit 1878 drejtuar kryeministrit të Anglisë, Lord Dizraeli, për të mbrojtur tërësinë e tokave shqiptare në Kongresin e Berlinit; se babai i tij, Hafëz Ibrahim Repishti, ishte diplomuar në Universitetin e Stambollit më 1912 për teologji islame dhe drejtësi, se kishte luftuar me forcat shqiptare vullnetare kundër ushtërisë së Malit të Zi gjatë rrethimit të Shkodrës nga nëntori 1912 deri në mars 1913; se po ky intelektual kishte marrë pjesë në lëvizjen politike të viteve 1921 – 1924 si pjesëtar i grupit politik Ora e Maleve të Atë Gjergj Fishtës, Luigj Gurakuqit, etj, se ishte zgjedhur deputet i Shkodrës në vitet 1923 – 1924 dhe se në janar 1925 kaloi në ilegalitet sepse si fanolist u dënua me vdekje prej Ahmet Zogut të sapoardhur në pushtet. U kthye në shtëpi në nëntor të atij viti, sepse u përfshi në listën e të falurve nga amnistia që shpalli presidenti Zog. Hafëz Ibrahimi vdiq nga keqtrajtimi i policisë fashiste italiane në shtator 1943 duke lënë të ve bashkëshorten, Havanë, bijën e fisit Bushati të rrethuar nga gjashtë fëmijë jetimë. Djali i madh, Samiu, sa i kishte mbushur të 18-at, i cili sapo kishte ndërprerë studimet universitare që ndiqte në Firence për histori bashëkohore.

Këtu filloi lufta ime me sigurue bukën e gojës për vete e familjen, vijoi Samiu të rrëfente me zërin e tij të ulët e me një shprehje dhimsurie në fytyrë e mandej rifilloi: Në Liceuan ‘Atë Gjergj Fishta’ kisha pasë shokë klase Androkli Kostallarin, Vasil Katin, Jorgji Sota, Koli Bozo, Rako Naço, etj të cilët ishin lidhur me grupin komunist të PKSh-së, kurse Injac Toni, Luigj Toni, Hamdi Sokoli, etj ishin lidhur me Ballin Kombëtar. Unë me Eqrem Rusin merrnim pjesë në aktivitetet antifashiste pa qenë të lidhun me asnji grup partiak.

Mbas janarit 1945, sapo u formue Drejtoria e Punëve Botore në Shkodër u punësova aty deri më 22 tetor 1946, kur më arrestuan “për veprimtari kundër pushtetit”. Quajtën veprimtari kundër pushtetit kërkesën që bana me disa shokë bashkmoshatarë që votimet të ishin votime të lira e shumëpartiake. Në qelitë e Hetuesisë së Shkodrës m’u banë tortura shnjerëzore. Harrojsha gjithë njerëzit dhe nga dhimbjet e shumta i lutesha Zotit të ma merrte shpirtin për me shpëtue. Mbas 14 muej torturash u dërgova në burg. Vitet e burgut i kalova në kampet e punëve të detyrueme, në Beden, Maliq, Myzeqe, aeroporti pranë Urës Vajgurore dhe aeroporti i Rinasit. Në prill të vitit 1949, internuen nanën, motrën 14 vjeç dhe vëllain 11 vjeç në Berat e ma tej i çuen në kampin famëkeq Veliqot, Tepelenë. Të tilla rrethana familjare shumë shqetësuese më shkaktonin dhimbje dhe mërzi të madhe. Dita më dukej e gjatë sa nji javë e java sa nji muej e mueji sa nji vit. Kësaj radhe, si viktimë e diktaturës komuniste, vuejta shumë ma tepër sesa kisha vuejt ma parë si viktimë e diktatorës fashiste edhe sesa vojta më vonë në Jugosllavinë titiste.

John-i e pyeti se si mundi të largohej nga Jugosllavia për në Perëndim, kur midis shtetit shqiptar e atij jugosllav zbatohej marrëveshja për dorëzimin e të arratisurve. Samiu sqaroi se gjatë kohës që ishte në burgun incommunicado në Jugosllavi, dëgjoi se e kthyen në Shqipëri një të dënuar, i cili kur u pyet pse ishte arratisur nga Shqipëria, kishte thënë se ishte arratisë sepse donte të shkonte në Amerikë.

Kur e kishin marrë Samiun në pyetje disa herë, ai gjithnjë kishte ngulur këmbë dhe u kishte thënë se ishte arratisur mbasi donte të vazhdonte studimet e larta në Zagreb. I thanë se mund ta dërgonin për të vijuar studimet në Beograd, por ai u thoshte se në Zgreb gjuha sërbo-kroate mësohet me alfabetin latin dhe se ai e kishte vështirë të mësonte alfabetin cirilik, që zbatohej në Serbi. Kështu, mbas një viti e dërguan në Zagreb për të vijuar studimet. Këtu vijoi një kurs për mësimin e gjuhës dhe ë tej gjeti mundësinë të arratisej në Itali ku jetoi në disa kampe refugjatësh derisa fitoi të drejtën për të shkuar në ShBA si refugjat politik.

Pasi mori frymë disi thellë, tha, duke parë nga John-i:

Para se me folë për babën tuej, të ndjerin Milto Lito, due me ju tregue nji episod të nji heroi, ndihmën e sakrificën e të cilit nuk mund ta harroj sa të jem gjallë.

Mbas 10 vjet burgimi, kur po më afrohej koha e lirimit, bashkvuejtësi Muho Seit Toshi prej Vithgare të Anës së Malit, më tha në intimitet: ‘Edhe unë shumë shpejt kam me u lirue. Po deshe me kalue kufinin për me shkue jashtë, eja më tako çdo ditë pazari te pazari i Shodrës’.

Unë nuk e mora seriozisht propozimin e tij, mbasi midis nesh nuk kishim shumë miqsi. Mirëpo mbasi dola nga burgu në korrik 1956, gjendja e familjes sime ishte e mjerueshme. Nana dhe motra punojshin në punë të randa krahu. Edhe mue m’u dha punë me hap kanale, me ba llaç, e punë tjera pak të pagueme. Nji ditë erdhi për vizitë te shtëpia jonë nji kushrini ynë e më tha: ‘Dëgjova se Sigurimi, ata që dalin prej burgut dhe nuk martohen menjiherë, do t’i arrestojë përsëri, sepse dyshon se ata duen të arratisen, ose të bajnë punë sabotuese’. Këto fjalë më sollën në mendje propozimin e Muho Toshit. U lidha me të dhe me ndihmën e tij munda të realizoja arratisjen time. Mirëpo në këtë histori ka dy momente shumë prekëse që nuk mund t’i harroj, dhe sa herë i kujtoj më shtohet respekti për atë burrë trim e të besës, por edhe për popullin tonë që ka nxjerrë nga gjiri i vet të tillë heronj. Kur shkuem te vendi afër lumit Buna, Muhua më sqaroi se si do të takoheshim ditën e nesërme për të realizue arratisjen. Unë e pyeta a kishte dhe ai një revolver si unë. Kur më tha se kishte dhe ai, i thashë se ato që kisha heqë në hetuesi e në burg nuk doja t’i jetoja dhe nji herë, prandaj isha i vendosë mos me ra gjallë në duert e rojeve tanë. Në rast se rojet na diktojnë unë do të vras veten, por në qoftë se revolveri im nuk më mbaron punë, ti duhet të më vrasësh pa tjetër. Betomu!

Muhua u mendue pak dhe me kokën e ulun tha solemnisht: ‘As unë, as ti nuk do të dorëzohemi gjallë’. Dhe tue më shtri dorën, shtoi: ‘Të jap besën!’ E shtrëngova atë dorë që pranonte me më vra për të më shpëtue nga torturat që mund të pësoja në hetuesi e burg… Ky solidaritet i njerëzve të shtypun më bani të ndjehesha i çliruem. Ky solidaritet m’u duk si vula e fisnikërisë së kombit tonë…

Momenti i dytë ndodhi të nesërmen pasi e kaluem gardhin e kufinit. Muhua më tha: ‘Shko tani e dorëzohu te posta jugosllave, kurse unë po kthehem, sepse më duhet të rregulloj prindërit dhe disa punë. Edhe unë do të vij në Amerikë, por mbas dy vjetësh.

Gjatë atyne dy vjetve, Muho Toshi ndihmoi dhe nandë shkodranë të tjerë me kalue kufinin, por kur tentoi me kalue vetë më 1961, rojet e diktuen dhe e vranë. Këtë hero të heshtun që rrezikoi jetën e vet për mue dhe nandë shkodranë të tjerë nuk mund ta harroj kurrë. Ai la gruen dhe dy jetimë…

Me shaminë e bardhë i fshiu lotët dhe pasi kreu një frymëmarrje të thellë, disi i çliruar, filloi të fliste për bashkëvuajtësin Milto Lito.

Tha se me Milton nuk ishte njohur gjatë kohës së hetuesisë, sepse atë periudhë e kishin kaluar në kohë të ndryshme. Kishin qenë bashkë në kampin e Maliqit, ku punonin për tharjen e kënetës. Theksoi se Miltua ishte një burrë i urtë. Shihte punën e vet dhe nuk afrohej me njerëzit, nuk hapte kurrë muhabet. As ndihmë nuk kërkonte, gjithshka e zgjidhte vetë. Për shkak të karakterit të tij të tërhequr, Samiu tha se nuk kishte pasur rast të miqësohej me të.

Këtë mënyrë jete, Miltua e kishte zgjedhur për arsye se nuk donte të binte viktimë e informatorëve, të cilët ato që dëgjonin i raportonin në komandë, e komanda ua shtonte të dënuarve vitet e burgut. Për ta maskuar shkakun e vërtetë, Miltua thoshte se rrinte larg njerëzve sepse ishte miop i theksuar dhe u tregonte syzet me numur të madh duke thënë: ‘Po m’u thyen këto, nuk punoj dot. Njerëzit bëjnë lodra të ndryshme dhe syzet e mia janë prej qelqi e mund të thyhen.‘

Pastaj, Profesori, tregoi sesi mbas daljes nga burgu, u njoh me vëllain e Miltos, me doktor Spiro Liton, specialistin pneumatolog, të cilin e kërkoi për të vizituar kunatin, burrin e motrës së madhe, që vuante nga tuberkulozi, sëmundje shumë e përhapur në atë kohë për shkak të ushqimit të pakët.

Pasi doktori më la orën e vizitës, shtoi Samiu, i thashë në vend të lamtumirës: ‘Miltua asht mirë’. Ai hapi sytë dhe më pyeti: Ku e dini ju? E unë iu përgjigja: Këto ditë kam dalë prej asaj shtëpie. Mos keni merak se vllau juej asht shumë i kujdesshëm dhe nuk ka me pësue ndonji ridënim, ka me ardhë shpejt në shtëpi.

Pasi e vizitoi kunatin dhe na dha këshilla si me e trajtue, më tha se donte të pinte kafe me mue dhe më porositi se kur ta shifsha te ‘Kafe e Madhe’ të shkojsha e të ulesha te tavolina e tij, pa ça kokën se kush do t’ ishte me te.

Mirëpo pas nja dy ditësh, kur po kaloja para Kafes së Madhe pashë Dr. Liton me shefin e Degës së Punëve të Brendshme, gjeneral Hilmi Seitin, tue pi kafe. Ula kokën dhe u largova. Të nesërmen, Doktori ishte me do miq tjerë e un u futa mbenda. Sa më pa ma bani me dorë e un shkova u ula te tavolina e tij.

Më pyeti për kunatin a kishte ndonji përmirësim dhe pastaj sqaroi se shefi i Degës së Punëve të Brendshme dhe sigurimsa të tjerë e qirasshin me kafe sepse ia kishin nevojën për me ua kurue njerëzit e fisit të tyne. Mesa dukej më kishte pa ditën e maparshme kur kalova para kafes e nuk hyna mbrenda…

Më tej Johni e pyeti për familjen e fëmijët dhe Profesori sqaroi se familja e tij ka dy fëmijë, djalin Daren Repishti mjek të specializuar në radiologji, sot shef pavioni në spitalin Norton Louisville KY dhe vajzën Ava Safir ish-avokate pranë administratës së Major Giuliani-t, sot e kualifikuar si “nutritionist’ punon për të ndihmuar pacientët në dietat ushqimore. Të dy kanë fëmijë të rritur, studentë e disa në marrëdhënie pune. Daren ka tre fëmijë: djalin Bryan, i cili ka mbauar Central College KY dhe punon si bankier, vajzën Julia që ka mbaruar Kentucky University për pedagoge e gjuhës angleze, dhe vajzën e dytë Nicole studente e vitit të tretë në Ohio State University ku studion për histori e marrëdhënie ndërkombëtare. Kurse vajza Ava, ka dy fëmij: vajzën Audrey, nxënëse në gjimnazin Laurenceville pranë Princeton University dhe djalin Alexander, student i vitit të tretë në Ridgefield Academy.

Ndjehemi plotësisht të bekuem, tha në fund profesori dhe shtoi, kët apartament ku banojmë prej dhjetë vjetësh pranë vajzës, na e ka ba dhuratë djali.

Më tej u foli shkurt për pasionin dhe veprimtarinë e tij lidhur me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, për krijimin dhe veprimtarinë e tij si anëtar i shoqërisë Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë (RShKBL); si bashkëthemelues dhe drejtor ekzekutiv (1986 – 1992) i shoqërisë American Albanian Civic League (AACL / Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane) me drejtues politikanin Dio Guardi; si bashkëkrijues dhe kryetar i parë (1996 – 1998) i shoqërisë lobiste Natcional Albanian American Council (NAAK), etj, veprimtari për të cilat ai më dha dhe disa materiale të shkruar.

Kur biseda po i afrohej fundit, zonja e shtëpisë, pa bërë zhurmë e pa rënë në sy, kishte shtruar te diningroom-i tavolinën me keke, fruta e pije freskuese e na ftoi të kalonim atje. Unë shfrytëzova rastin për të bërë disa foto, si kujtim.

Në ora 4:00 PM u ndamë me dëshirën për t’u takuar sërisht gjatë pranverës së ardhshme…

 

Në Kongresin Amerikan kërkohet mbrojtja e shqiptarëve të Kosovës

Më 1948, mbasi J. B. Titua, udhëheqësi i Republikës Federative Socialiste të Jugosllavisë, u grind me J. V. Stalinin, udhëheqësin e Bashkimit Sovjetik, ShBA-të e mbështetën Jugosllavinë si një aleat të preferuar. Përmes ndihmave amerikane e të vendeve të tjera perëndimore në këtë shtet multietnik u përmirësua shumë gjendja ekonomike e vendit. Po ashtu u përmirësuan dhe marrëdhëniet midis popujve sllavë që jetonin aty. Mirëpo politika liberale e “bashkim-vllazërimit” që zbatohej midis popujve sllavë të kësaj federate, u zbatua në një nivel shumë të ulët ndaj shqiptarëve që u ishin dhënë padrejtësisht shtetit serb e atij malazes që më 1913-ën. Populli shqiptar tashmë, brenda kësaj federate, jetonte i ndarë administrativisht si minoritet në Republikën e Sërbisë, në atë të Malit të Zi dhe në atë të Maqedonisë. Ishte krijuar dhe një krahinë e quajtur Krahina Autonome e Kosovës dhe e Metohisë, e cila përbënte një njësi administrative të varrur drejtpërdrejt nga Republika e Serbisë. Në këtë krahinë shqiptarët, duke përbërë shumicën dërmuese, gëzonin disa të drejta më shumë se shqiptarët që jetonin si minoritet në Serbi, Mal të Zi e Maqedoni. Me pak fjalë populli shqiptar në Jugosllavi shihej e trajtohej si popull i dorës së dytë, me të drejta më të pakta se popujt e tjerë të federatës edhe pse ai ishte banor autokton në trojet e veta që nga koha e Dardanisë antike. Ai quhej dhe trajtohej si popull i ardhur prej Shqipërisë, me prapamendimin djallëzor që një ditë të dëbohej e të kthehej te vendi i origjinës…

Sami Repishti mbas ardhjes në ShBA, prill 1962, filloi të merrej me përvetësimin e anglishtes dhe shkollimin e tij në universitet. Ende pa u bërë qytetar amerikan (American Citizen), ai filloi të interesohej për gjendjen e komunitetit shqiptar, u bë anëtar i Federatës Vatra dhe filloi të mendojë si të ndihmojë përmirësimin e gjendjes së popullit shqiptar që jetonte nën zgjedhën komuniste në Shqipëri dhe pjesës tjetër të tij që trajtohej si popull i dorës së dytë në Jugosllavi.

Në prill të vitit 1965 Kongresi Amerikan organizoi një seancë dëgjimore (Hearings) mbi gjendjen e popujve në botën komuniste. Administrata e Kongresit Amerikan i dërgoi një ftesë Komitetit Shqipëria e Lirë për të dërguar një person që të jepte dëshmi për gjendjen e popullit shqiptar. Prof. Nexhar Peshkëpia, personalitet politik i përgatitur dhe njeri serioz, propozoi që për këtë problem të dërgohej Sami Repishti, edhe pse nuk ishte anëtar i Komitetit Shqipëria e Lirë, por e njihte më mirë se të tjerët situatën e popullit shqiptar ku ai kishte vuajtur burg para pak vitesh. Samiu pranoi dhe foli jo vetëm për gjendjen e rëndë të popullit shqiptar nën zgjedhën komuniste, por edhe për gjendjen e popullit shqiptar në Jugosllavi, ku ai trajtohej si popull i dorës së dytë dhe i mohoheshin shumë të drejta. Ndaj folësit u krijua një atmosferë armiqësore, sepse ai guxoi të kritikonte politikën e brendshme të Jugosllavisë, një shteti aleat.

Kryetari i Komisionit, kongresisti Lee Hamilton, si ka sqaruar vetë Samiu në një arkull, iu drejtua: Zoti Repishti, Shqipëria na sulmon 7 ditë në javë me radio dhe shtyp. Ashtë nji fat për të, që ne nuk dijmë shqip me lexue e kuptue këto shamje të përditshme. Presidenti Tito asht mik i yni. Ju vini këtu e kërkoni që ne të marrim qëndrim kundër Titos, nji mik, e të përkrahim kërkesat e Shqipërisë. Nuk mund ta bajmë këtë. (Gazeta Dielli, N.Y, December 2018, f. 32)

I prekur në sedër, Samiu iu përgjigj se ai nuk donte të bënte politikë, por si aktivist i të drejtave të njeriut, kërkoi ndihmën e Kongresit Amerikan që shtypja e popullit shqiptar në Shqipëri dhe Kosovë të pushonte. Për këtë, tha ai me guxim, unë ngul kambë.

Ky fjalim i Sami Repishtit ishte artikulimi i parë në Kongresin Amerikan për të mbrojtur të drejtat e popullit shqiptar të Kosovës, por atmosfera e miqësisë midis ShBA-ve dhe Federatës Jugosllave nuk lejonte të merrej seriozisht problemi i gjendjes së popullit shqiptar në Jugosllavi. Kjo situatë filloi të përmirësohej nga fillimi i viteve 1970-të, kur u forcua puna propagandistike e shoqërisë Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë (RShKBL), dhe sidomos pasi u firmos Akti Final i Helsinki-t më 1975 për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, dhe pasi u krijua American-Albanian Civic League (AACL / Lidhja Qytetare Amerikano-Shqiptare) më 1986 prej politikanit me origjinë arbëreshe, ish-kongresistit Jozeph Dio Guardi. Kjo organizatë e ngriti disa herë këtë problem në Kongresin Amerikan me anë të kongresistëve Tom Lantosh, Eliot Engel dhe senatorit Robert (Bob) Dole – kandidat për Presidentdhe senatorit . Sami Repishti shërbeu si drejtor ekzekutiv i kësaj organizate politike. Në vitin 1996, ky veprimtar themeloi shoqërinë National Albanian American Council (NAAC / Këshilli Kombëtar Shqiptaro Amerikan (KKShA) si shoqëri lobiste në Washington DC, kryesisht për të mbrojtur të drejtat e popullit shqiptar të Kosovës nga shtypja e Slobodan Milosheviçit.

 

Truri i shoqërisë Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë

Nacionalisti shqiptar, Tahir Curran Kernaja, i cili para se të vinte në ShBA-të (1962) kishte përjetuar burg dhe internim në Shqipëri dhe tortura çnjerëzore në Jugosllavi, në vitet 1963-1964 filloi të fliste poshtë e lart midis emigrantëve shqiptarë të New Yorku-t për shtypjen e popullit shqiptar në Jugosllavi e sidomos në Kosovë. Pas demostratave që shpërthyen nëpër komuna të ndryshme të Kosovës gjatë muajit nëntor 1968, të cilat arritën kulmin me demonstratën e 27 nëntorit të studentëve në Prishtinë, Besianë, Ferizaj dhe Gjilan, Tahir Kerrnaja u takua me ish-bashkëvuajtësin e tij të burgut të Shkodrës Sami Repishtin, vëllezërit Sergio e John Bitici dhe Prof. Rexhep Krasniqin për të krijuar një bërthamë atdhetarësh me të cilët të fillohej lufta e organizuar propagandistke në New York për të popullarizuar shtypjen e rëndë që i bëhej popullit shqiptar në Kosovë dhe për të kërkuar mbrojtjen e të drejtave të tyre. Që në fillim, me propozim të Rexhep Krasniqit, grupit iu dha emri Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë (RShKBL). Shpejt u zgjerua edhe me pjesëmarrjen e Prof. Peter Priftit dhe Dr. Safete Juka, e më vonë u bashkua dhe Maliq Arifaj, i cili u zgjodh sekretar ekzekutiv.

Punën organizative, atë të botimit dhe të shpërndarjes së materialeve (artikuj, pamflete, memorandume, lajme, etj) e kryenin Tahir Curran Kernaja, Maliq Arifaj, Kujtim Zherka, Merxhan Hyseni, vëllezërit Sergio e John Bitici, etj. Adresa e banimit të Tahirit përdorej si adresë e shoqërisë. Kurse Maliq Arifaj firmoste shumicën e shkrimeve, ndërsa autorët e vërtetë nuk e shënonin emrin e tyre në fund të shkrimeve. Vëllezërit Sergio dhe John Bitici krahas punës organizative mbulonin dhe shpenzimet e botimit të shkrimeve trakte, si dhe shpenzimet e shpërndarjes me postë të tyre nëpër zyra, ambasada të ndryshme dhe miq nëpër botë. Tahir Kernaja me dy nipat e tij, bashkë me vajzën e madhe të Sergios i shpërndanin traktet te dera e godinës së OKB-së duke ua dhënë në dorë atyre që hynin e delnin aty, politikanë e zyrtarë të ndryshëm, si dhe nëpër vende ku kishte grumbullim njerëzish.

Profesor Sami Repishti midis grupit intelektual të përbërë prej tij, Prof. Peter Priftit, Dr. Safete Jukës dhe Prof. Rexhep Krasniqit, ishte personi që hartoi gati 90 % të të gjithë shkrimeve, qofshin artikuj, memorandume, komente, etj. Pikërisht për faktin se ai ishte prodhimtari më i madh dhe më cilësor i shkrimeve, guxojmë ta quajmë Truri i shoqërisë RShKBL. Duke i dhënë këtij veprimtari këtë epitet, nuk nënvlerësojmë punën e bashkëpunëtorëve të tjerë të kësaj shoqërie, sespse truri në një organizëm, vërtet është organi më i rëndësishëm, por ai nuk mund të funksionojë pa ndihmën që merr prej organeve të tjera si zemra, veshkat, mushkëritë, stomaku, etj. Edhe shprehja jonë popullore Trimi i mirë me shokë shumë, tregon se veprimtari / luftëtari i arrin rezultatet jo I vetëm, por duke bashkëpunuar e luftuar me shumë shokë.

Duke parë ecurinë e rritjes së përpjekjeve kundër shtypjes së të drejtave të popullit shqiptar të Kosovës në politikën amerikane që nga puna e gjatë dhe e pandërprerë e hartimit, botimit e shpërndarjes së trakteve të shoqërisë RShKBL, te krijimi dhe veprimtaria e organizatave lobiste Lidhja Qytetare Shqiptaro Amerikane (1986) dhe Këshilli Kombëtar ShqiptaroAmerikan (1996), nuk ka pse të mos shohim se ka një lidhje në këtë proces, ku ndikimi i punës së kësaj shoqërie si nismëtare nuk mund të anashkalohet. Pra shoqërisë RShKBL, edhe pse nuk u regjistrua si organizatë zyrtare, sepse ashtu mbrohej nga zbulimi jugosllav, e ai shqiptar që ishin prezent në New York, i duhet njohur merita e nismëtares së kësaj lufte dhe i duhet dhënë vlerësimi i merituar. Efektivitetin e aktivitetit të kësaj shoqërie ndaj politikës jugosllave e ka njohur dhe e ka vënë në dukje Sinan Hasani gjatë viteve 1984 – 1989 kur ishte zgjedhur kryetar i Presidencës Jugosllavise me rrotacion. Ai pati thënëdisa herë: Organizata ‘Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë’ është më e rrezikshmja për ne, sepse shpërndan materialet e veta armiqësore para OKB-së dhe informon gjithë botën mbi gjendjen në Kosovë’.

Ndonëse pa i përmendur me emër shoqëritë RShKBL, AACL, NAAC, etj edhe njohësi i mirë i politikës së jashtme të ShBA-ve, ish-ambasadori amerikan në Tiranë, z. William E. Ryerson në letrën që i dërgoi Profesor Repishtit më 6 shtator 2001, e ka shprehur rëndësinë e veprimtarisë së anëtarëve të këtyre shoqërive:

I nderuemi Sami

“… Pa dyshim merita për lirimin e Kosovës i takon Sekretares [së shtetit] M. Albright, që pati urtësinë me përkrahë atë që ishte e drejtë si dhe aftësisë së saj me bindë “boss-in” [Presidentin Clinton] dhe kolegët e tij me veprue e jo me u kufizue në deklarata pa efekt. Megjithatë, kjo nuk do të dilte me sukses sikur ju, dhe të tjerë si ju, të mos kishin shpenzue vite të gjata sidomos me edukimin e publikut amerikan dhe akoma ma me randësi me edukimin e udhëheqësve tanë[amerikanë] mbi problemin serioz që paraqiste shtypja serbe në kurriz të shqiptarëve të Kosovës… (Dielli, NY December 2018, f. 33. Tekstin e kemi cituar sipas përkthimit shqip të bërë prej z. Sami Repishti.) Rreshtat me shkronja të nxira i theksuam ne me qëllim që të vemë në dukje faktin se politikani amerikan W. Ryerson ia njihte vlerat punës së gjatë që kishte kryer veprimtari Sami Repishti, jo si individ, por me gjithë kolegët e tij, pra me veprimtarët kryesorë të shoqërive RShKBL, AACL , NAAC, etj.

Rezultatet që arriti shoqëria RShKBL janë pasojë e bashkëveprimit të anëtarëve kryesorë që përmendëm, prandaj sugjerojmë që qeveria e Republikës së Kosovës, si dhe ajo e Republikës së Shqipërisë, t’i akordojnë kësaj shoqërie, pra anëtarëve kryesorë të saj (Tahir Curran Kernaja, Sami Repishti, Maliq Arifaj, Sergio e John Bitici, Peter Prifti, Rexhep Krasniqi dhe Safete Juka) nga një medalje ari për veprimtari atdhetare për lirinë e popullit shqiptar të Kosovës. E kërkojmë këtë vlerësim sepse arritja e suksesit, arritja e e lirisë, nuk ka qenë pasojë vetëm e lëvizjes ilegale dhe legale brenda Jugosllavisë e heronjve si Adem Demaçi, e studentëve e pedagogëve demonstrues, dhe as vetëm e heroizmit të Adem Jasharit me fisin e tij dhe të UÇK-së. Ky sukses duhet parë si pasojë e një veprimtarie të vijueshme brenda dhe jashtë Jugosllavisë. Dhe kur themi jashtë Jugosllavisë kuptojmë punën e shoqërive RShKBL, AACL dhe NAAC, të cilat me punën e tyre ndërgjegjësuan politikanët dhe politikën amerikane ndaj këtij problemi derisa u morrën masat shtrënguese ndaj politikës së Milosheviçit dhe së fundi ndërhyrja e forcave të armatosura të NATO-s.

Një nga themeluesit e Letërsisë Shqiptare të Burgut

Ndërrimi i regjimit në Shqipëri, si kudo në Europën Lindore nxori në dritë faktin e madh se pjesa dërmuese e veprave letërare dhe artistike, që ishin krijuar sipas rregullave të metodës së realizmit socialist, ishin vepra pa vlera ideore, sepse kishin propaganduar ideologjinë komuniste, e cila kapitulloi me turp si një ideologji kundër natyrës njerëzore. Shumica e shkrimtarëve dhe artistëve të indoktrinuar prej kësaj ideologjie e patën të vështirë, ose të pamundur që të evoluonin e të futeshin në hullinë e krijimtarisë realiste. Shumica e tyre nuk e kuptonin, ose nuk donin ta kuptonin, se me krijimtarinë e tyre letrare e artistike i kishin bërë dëm popullit të tyre, madje disa prej tyre vijuan t’i mburrnin veprat e tyre si vepra që i kishin shërbyer dhe i shërbenin edukimit të popullit.

Në vitet 1992 – 1993, me largimin nga skena politike të Partisë së Punës së Shqipërisë, sponsorizueses së vetme të arteve dhe letërsisë, u krijua ideja sikur letërsia, artet dhe kinematografia në Shqipëri filluan të përjetonin një krizë prej së cilës nuk do ta merrnin dot veten. Mirëpo krahas rënies në fashë të krijimtarisë së indokrtinuar filloi të përjetonte një gjallërim, një bum, krijimtaria letrare dhe artistike realiste. Vepra realiste letrare e artistike (tregime, romane, poezi, piktura, skulptura, krijime muzikore e më pak vepra kinematografike), si dhe studime të çliruar prej politizimit, së pari filluan të krijonin ish-të dënuarit e ndërgjegjes, të dalë prej burgjeve dhe kampeve të internimit, si dhe ata që ishin lënë mënjanë për shkak të “biografisë së keqe”. Pas tyre nisën të krijojnë vepra realiste dhe disa shkrimtarë e artistë të cilët para vitit 1992 kishin krijuar vepra të realizmit socialist pa ndonjë dëshirë të madhe, si Frederik Rreshpja, Pëllumb Kulla, Naum Prifti, Zija Çela, Fatos Kongoli, etj, krijimtaria e të cilëve tani arriti kulme të shënueshme. Mbas 1992-it filluan suksesshëm rrugën e tyre krijuese si shkrimtarë realistë dhe prozatorët Faruk Myrtaj, Robert Martiko, Hasan Kostreci, Dashnor Kokonozi, etj.

Gjatë sundimit të diktaturës së proletariatit, përndjekja e egër ndaj krijimtarisë letrare e artistike që nuk i përmbahej normave të realizmit socialist, kishte sjellë si pasojë që në Shqipëri të mos kishim asnjë krijues, shkrimtar ose artist, i cili të kishte hartuar e botuar ndonjë vepër të plotë disidente në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale. Mjaft krijues me prirje disidente nuk u lanë të arrinin tek botimi i librit të tyre të parë, por mbas hartimit të disa shkrimeve në poezi ose prozë, u arrestuan e vuajtën burgime të gjata si Kasem Trebeshina, Pjeter Arbnori, Jorgo Bllaci, Visar Zhiti, Makinsen Bungo, Maks Velo, Zydi Morava, Bashkim Shehu (ky u dënua jo thjesht pse ishte bir i kryeministrit që u shpall “armik e poliagjent”, por edhe për skenarin e filmit “Skëterrë 43” (1980), vepër me aludim kritik ndaj diktaturës), etj. Pati midis tyre dhe heronj tragjikë që u pushkatuan si Trifon Xhagjika, Genc Leka e Vilson Blloshmi, dhe më keq akoma, që u varrën si poti kuksian Havzi Nelaj.

E parë në tërësinë e saj, letësia jonë që botohej brenda vendit gjatë kohës së diktaturës, si thamë më lart, nuk arriti të kishte asnjë shkrimtar disident në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Shkrimtarë të shquar kundërkomunistë, që vijuan krijimtarinë e tyre pasi u arratisën prej Shqipërisë, si Ernest Koliqi, Vasil Alarupi e Isuf Luzaj nuk mund të quhen shkrimtarë disidentë për faktin se kundërkomunizmi i tyre u zhvillua në botën e lirë larg sundimit të sistemit komunist. Po ashtu edhe ata shkrimtarë që lulëzuan si krijues kundërkomunistëpasi u arratisën prej Shqipërisë si Martin Camaj, Arshi Pipa, Sami Repishti, Bilal Xhaferi, etj janë shkrimtarë kundërkomunistë, por jo disidentë. Krijues disident quhet ai krijues që jeton nën një regjim shtypës dhe i kundërvihet hapur këtij me vepra letrare, publicistike, pragrame partish, etj.

Sami Repishti ka shkruar disa qindra artikuj, mbi njëzet libra (disa me bashkautorësi) dhe dy vepra letrare PIKA LOTI (shkruar më 1959 – 1963 dhe botuar më 1997 dhe 2009) dhe NËN HIJEN E ROZAFËS (2004). Këto dy vepra bëjnë pjesë në letërsinë realiste shqiptare, dhe më konkretisht ato përbëjnë themelet e letërsisë sonë të quajtur letërsia e burgut, e cila lexohet sot me ëndje dhe përfitim të madh. Aty zbulohet jeta plot vuajtje, qëndresa dhe bëmat e njerëzve të dënuar prej diktaturës komuniste shqiptare, një aspekt i jetës sonë, të cilin diktatura e kishte shtrembëruar dhe mbajtur në fshehtësi.

Mbas vitit 1944 letërsinë realiste nuk e braktisën të gjithë krijuesit shqiptarë. Atë vijuan ta lëvronin disa shkrimtarë shqiptarë që ranë nëpër burgje e kampe pune dhe disa prej të arratisurve në botën e lirë. Për nder të letrave shqipe pati dhe shkrimtarë të guximshëm si Petro Marko, Mitrush Kuteli, etj, të cilët me gjithë pasojat politike për jetën e tyre dhe të familjarëve të vet, nuk e përfillën metodën e realizmit socialist. Kurse Lasgush Poradeci, Ali Asllani etj e thyen penën mbas vitit 1944. Nuk duhet të lemë pa përmendur këtu dhe ndihmesën e vlefshme që dhanë shkrimtarët e rinj shqiptarë të Kosovës, që u formuan e krijuan në hullinë e realizmit në Ish-Jugosllavi.

Letërsia jonë e viteve 1944-1991, përveç shkrimtarëve si Shefqet Musaraj, Aleks Çaçi, Fatmir Gjata, Llazar Siliqi, etj, të cilët shkruan vetëm vepra të realizmit socialist, pati dhe disa shkrimtarë si Sterio Spasse, Sabri Godo, Teodor Laço, etj, të cilët hartuan vepra që i përkisnin realizmit socialist kur trajtuan ngjarje nga koha e socializmit dhe vepra thjesht realiste kur trajtuan jetën shqiptare të një kohe të kaluar. Ky grup shkrimtarësh i solli letërsisë sonë edhe dëme edhe vlera, sipas rastit. Kurse vepra letrare e Ismail Kadaresë dhe ajo e Dritëro Agollit përbëjnë një dukuri letrare të komplikuar, që kërkon studime të thelluar për të zbuluar vlerat dhe dëmet e tyre.

Letërsia e pakët realiste që u zhvillua në Shqipëri në vitet e diktaturës komuniste dallohet prej letërsisë së realizmit socialist për nga metoda krijuese dhe për nga përmbajtja ideore. Ajo zbatoi rregullat e metodës botërore të realizmit dhe jo rregullat e ngurta të metodës së realizmit socialist, që u zbatuan vetëm në vendet e kampit socialist sipas urdhëzimeve të V. I. Leninit dhe teoricienit Andrei Zhdanov. Kurse për nga përmbajtja, letërsia realiste nuk ishte vënë dhe nuk u vu në shërbim të së keqes, nuk ngriti në art politikën e partisë shtet, por humanizmin, moralin e shëndoshë, dashurinë njerëzore, gjithëçka që i shërbente përparimit shoqëror. Ajo eci në atë rrugë që kishte ecur letërsia shqiptare dhe ajo botërore realiste, pavarësisht nga rrymat e drejtimet letrare ku mund të bëjë pjesë.

Krijimet poetike të Arshi Pipës Libri i Burgut (1959), përmbledhja me potrete e Sami Repishtit Pika Loti (1959 – 1963), dhe vepra memuaristike autobiografike Nën hijen e Rozafës (2004), poezitë e Visar Zhitit e të Lek Pervizit (ky si rapsod popullor), Uran Kostrecit, Lazër Radit, etj, krijuar nëpër burgje e kampe internimi, përbëjnë themelet, nismat e letërsisë së burgut. Natyrisht në këto themele bëjnë pjesë edhe vepra të tjera që unë si emigrant nuk kam mundur t’i shtie në dorë, mbasi autorët ose familjarët e tyre i botojnë me sakrifica në pak kopje.

* * *

Vëllimi Pika Loti është një përmbledhje tregimesh të jetuar, të ndërtuar si portrete letrare, të cilat autori i shkroi mbas arratisjes nga atdheu në vitet 1960-1963, të cilat nuk i botoi në ato vite, por vetëm mbas ndërrimit të regjimit, sepse ndruhej mos u shkaktonte pasoja familjarëve të vet dhe familjarëve të personave që kishte përshkruar në to. Heronjtë e kësaj vepre janë bashkëvuajtës të autorit nëpër qelitë e hetusisë, ose në burgun e Shkodrës dhe në kampet e ndryshme të punëssë detyruar. Vëllimi hapet me shkrimin kushtuar nënës dhe mbyllet me shkrimin Elegji për vëllanë, i cili dallon prej shkrimeve të tjerë sepse nuk është tregim a portret letrar, por skicë lirike, një elegji në prozë. Këtë vepër autori e shkroi më 1970, mbasi Sigurimi shqiptar përhapi lajmin e rremë sikur vëllai i autorit, Vehbiu, kishte vdekur. Mbasi u hartua skica, autori mësoi të vërtetën se vëllai i tij ishte gjallë. Tronditja dhe dëshpërimi i thellë që i shkaktoi autorit lajmi keqdashës i Sigurimit, nxiti krijimin e kësaj vepre lirike plot dhimbje.

Midis shumë bashkëvuajtësve që autori njohu gjatë viteve të kalvarit të vet në vitet 1945 – 1959, ai ka zgjedhur disa prototipa, të cilët i shërbyen për të përfaqësuar fatin e shtresave të ndryshme të shoqërisë shqiptare nën diktaturën komuniste.

Rrëfimi me besnikëri e vërtetësi i jetës dhe vuajtjeve të këtyre heronjve përmes riprodhimit të ngjarjeve e bisedave të ndodhura konkretisht para syve të autorit, si dhe të shumë hollësirave të ndryshme, krijon një emocionalitet dhe besueshmëri shumë të lartë. Ky emocionalitet dhe kjo besueshmëri nuk mund të krijoheshin në një nivel të tillë, në rast se këto portrete do të ishin trajtuar si tregime letrare të mirëfillta. E themi këtë sepse në tregimet e mirëfillta letrare autorët për të tipizuar heronjtë e tyre përdorin material (ngjarje, biseda, mendime e hollësira përshkrimore) të krijuara prej imagjinatës së tyre dhe jo material të marrë nga jeta tamam ashtu si ka ndodhur. Tipizimi si dukuri letrare e forcon aspektin artistik të veprës, por dobëson besueshmërinë e ngjarjeve dhe të heronjve. Duke qenë se besueshmëria për problemet dhe ngjarjet që trajtohen në këtë vepër ka rëndësi të veçantë, mbasi aty bëhet fjalë për ngjarje dhe të përvuajtur konkretë, themi se krijimi i këtyre lloj tregimeve gërshetuar me tipret e portretit letrar, ka qenë rruga më e mirë që ka ndjekur autori për të arritur te suksesi.

Pasqyrimin e jetës shqiptare të viteve 1945 -1959 të përjetuar prej tij, autori e ka realizuar duke përzgjedhur ngjarje, biseda, mendime e hollësi të ndryshme thelbësore për të treguar deformimin e dhunshëm të moralit e të së drejtës, për shkatërrimet dhe plaçkitjet që po i bëheshin pasurisë private në dhjetëvjeçarët e parë mbas Luftës Antifashiste. Kjo ishte një rrugë e re që ndoqi prozatori Repishti gjatë hartimit të portreteve të tij në vitet 1960 – 1963. Riprodhimi i jetës së të përndjekurve nëpër burgje ose jashtë tyre ashtu si ishte në të vërtetë, pa u përpjekur për të bërë përgjithësime e tipizim tipash e karakteresh, e ka shkakun e vet te fakti se jeta e këtyre viktimave të diktaturës komuniste ishte aq e rëndë dhe çnjerëzore sa që nuk kishte nevojë që ajo të sillej në art duke përdorur fantazinë krijuese për të sajuar hollësi të ndryshme. Mjaftonte rrëfimi me realizëm i asaj që kishte ndodhur, sjellja në letërsi e personave realë historikë ashtu si kishin jetuar e vuajtur.

Këtë rrugë, ose rrugë të ngjashme me të, ndoqën mbas vitit 1992 edhe shumë të dënuar të tjerë, midis të cilëve u shquan françeskani Atë Zef Pëllumbi me vëllimin Rrno vetëm për me tregue dhe Visar Zhiti me një mori vëllimesh poetike e romanore, Hasan Kostreci me romanin Jetë në diktaturë, etj.

Ideja themelore e veprës Pika Loti është zbulimi i faktit se komunizmi si ideologji dhe praktikë vret elitën, keqtrajton mesatarët dhe ngre në qiell inferiorët. Këtë ide, që autori e ka mishëruar artistikisht në këtë vepër letrare, e formuloi dhe si sentencë në një fjalim politik mbajtur më 1965 gjatë tubimit “All-American Conference” në Washington D.C., sentencë, të cilën e citon në shënimin hyrës të veprës (f. 8).

Vrasja e elitës, pra vrasja e inteligjencës klerikale e laike dhe bijve të shquar të borgjezisë që përbënin ajkën e klasës politike dhe ekonomike shqiptare, të krijuar gjatë brezave e dhjetëvjeçarëve me mund e sakrifica, shpaloset përmes disa portretesh:

Qemali është portreti që ka në qendër intelektualin e shquar shkodran Qemal Draçini, liceisti më i dalluar i Shkodrës dhe më pas i gjithë studentëve shqiptarë të Universitetit të Firences ku ai studjoi dy vjet për drejtësi. Këtë intelektual autori e adhuronte për prirjet e tij për hapje horizontesh të reja. Ky djalosh bjond e shumë simpatik, në rininë e tij të parë u lidh me lëvizjen komuniste, por kur pa se ideali për krijimin e një bote të re ishte i mbrujtur me urrejtje dhe dënime deri në anëtarët e familjes dhe të vetë prindërve, u largua me neveri. Ai nuk mund ta urrente e ta bënte fajtore nënën e vet si bijë e shoqërisë borgjeze.

Edhe më i gjallë bëhet përshkrimi i atmosferës së vitit 1945, kur Qemali vuri në skenë në teatrin e Shkodrës dramën Përtej horizontit, vepër e dramaturgut amerikan Eugjen O’ Neil. Kjo shfaqje me tingëllimin aktual për gjendjen mbytëse të rinisë intelektuale shqiptare të kërcënuar prej thatësirës së dogmatizmit marksist, e tronditi rininë shkodrane, po ashtu dhe vetë organet e pushtetit të ri dhe të Sigurimit. Qemalit i shkaktoi burgimin dhe tortura çnjerëzore të padurueshme, prej të cilave ai mundi të shpëtonte me anë të vetëvrasjes plot dhimbje duke gëlltitur sasi të madhe pluhuri DDT që roja e burgut hodhi në qelinë e tij për ngordhjen e miljona morrave.

Nji shok e nji mësues: dy dëshmorë, i kushtohet dy luftëtarëve antifashistë vlonjatë Hamdi Gjoni dhe mësuesit Bego Gjonzeneli, të cilët u burgosën, u torturuan në hetuesi dhe u hodhën të kampet e punës për të vetmin “mëkat” se nuk u bashkuan me forcat partizane që u krijuan më vonë, por luftuan si nacionalistë kundër pushtuesve fashistë e nazistë. Inteligjenca e thellë e pedagogut të shkollës së mesme tregëtare të Vlorës, Bego Gjonzeneli, shpaloset përmes riprodhimit të bisedave të tij me të dënuarit. Dënimi i disa krerëve komunistë prej vetë PKSH-së, mbas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë e J. B. Titos më 1948, ngjalli tek të burgosurit disa shpresa për zbutje të diktaturës e përmirësim të gjendjes… Mirëpo profesori ua preu hovin hamendjeve naive me arsyetimet e veta: Grindjet janë të një natyre inherente të sistemit komunist. Do të kemi dhe të tjera, të ngjashme me këtë. Komunistët vrasin njëri tjetrin, me qëllim që të përballojnë pa kundërshtime gjendjet e reja. Për diktaturat absolute, eliminimi i shokëve të luftës është një parim themelor. Por kjo nuk duhet kuptuar si një sinjal i fundit të tyre… Kemi hyrë në një suazë nga e cila është shumë e vështirë të dalim. Ata që thonë se e drejtojnë fatin e vendit tonë, nuk e kanë më këtë fat në duart e tyre. Një tjetër dhespot sundon sot mbi vendin tonë. Eshtë ariu sovjetik.

I ngjashëm me fatin e profesorit vlonjat Gjonzeneli është dhe fati i profesorit shkodran të filozofisë, Preng Kaçinari, që përshkruhet në shkrimin Nji vorr i harruem. Ky pedagog i filozofisë në gjimnazin At Gjergj Fishta të Shkodrës, inteligjent i rallë, diplomuar në Universitetin e qytetit Montpelier të Francës. Ky profesor, me sjelljen, zgjuarësinë dhe njohuritë e thella kishte fituar respektin e dashurinë e nxënësve dhe të qytetarëve shkodranë. Pas pushtimit fashist u bëri thirrje studentëve të vet dhe doli malit bashkë me ta, me të cilët luftoi dhe vetë autori kundër pushtuesit fashist. Mirëpo ai u përçmua, u la pa punë dhe u detyrua të vdiste nga uria, për të vetmin “faj” se nuk u bashkua me forcat komuniste dhe sepse kishte njohur nga afër në kohën e studimeve diktatorin e ardhshëm të Shqipërisë, xhelozia dhe paranoja e të cilit nuk lejonte të mbijetonin më të aftët se ai.

Gjatë takimit të fundit të heroit me autorin, ai i formuloi me pak rreshta thelbin e moralit, thelbin e asaj që kërkonte partia shtet prej mësuesve dhe edukatorëve: Falja ndërgjegjen djallit, asgjëso personalitetin tand, humbe dinjitetin si njeri, hidhi poshtë të gjitha parimet morale bazë, atëhere je i përshtatshëm për indoktrinimin që kërkohet n’ arsim.

Në një situatë të tillë mbytëse, ky intelektual i pastër, besnik i parimit sipas të cilit për kombet, ashtu si për njerëzit, nderi qindron ma lart se jeta, mbetur i papunë, pa mundësi jetese, i dha fund jetës me vetëvrasje në vorrezat e Tiranës më 1956.

Edhe më tragjik është fati i avokatit shkodran Qazim Dani, që përshkruhet te Plaku i numërit 10, njeriu që ishte burgosur pa më të voglin shkak. Ky burgim e revoltoi të birin 16-vjeçar, Bardhoshin, i cili duke mos e duruar padrejtësinë, vendosi të arratisej bashkë me dy shokët e tij, Ibrahim Derguti dhe Mark Cacaj, të tre djem të vetëm. Këta djem të papërvojë i vranë rojet kufitare. Mbasi i lanë të qelbeshin në sheshin e qytetit disa ditë me radhë për të tmerruar rininë shkodrane, policia lejoi familjarët e miqtë e tyre t’i varrosnin. Nëna e Bardhoshit u çmend nga tronditja e ngjarjes makabre. Kur u lirua bashkëshorti, i plakur para kohe, ajo e priti ashpër duke thirrur: Ti ma ke vra djalin! Ti ma ke vra djalin!, në një kohë kur ky babë nuk e dinte fundin tragjik të të birit. Të dy, nënë e babë, të mbetur mos më keq, pa triskat e bukës, me tre vajza që mezi nxirrshin bukën e gojës me punë krahu nga më të rëndat, të damkosur me epitetin ndjellakeq “armik i popullit”, e ndjenë veten të tepërt dhe u shkrinë njëri pas tjetrit duke u gdhirë të mbërdhirë nga të ftohtit në ballkonin e shtëpisë…

Bir i dejë i Shen Françeskut, i kushtohet portretizimit të bashkëvuajtsit në qelinë e hetuesisë, klerikut At Çiprian Nikaj. Ky klerik i përkushtuar, bashkë me kolegët Atë Pal Dodaj, Atë Mati Prendushi dhe Atë Bernardin Palaj ishin arrestuar në mes të nëntorit 1946 me rastin e gjetjes në Kuvendin e Franceskanëve të disa pushkëve të ndryshkura që kishte lënë një reshter gjerman gjatë tërheqjes. Ato pushkë as ishin përdorur e as mund të përdoreshin, por kishin mbetur në Kuvend nga pakujdesia, duke e lënë dorëzimin e tyre në polici me sot për nesër. Spiunimin e kishte bërë një seminarist i ri, i rekrutuar prej Sigurimit. Torturimi i këtyre klerikëve, që mbaheshin nëpër qeli të ndryshme, bëhej me qëllim që ata të pranonin se armët ishin fshehur për të organizuar kryengritjen popullore kundër pushtetit, ashtu si u tha nga propaganda komuniste shqiptare e ajo jugosllave. Për të mos u shtrembëruar e vërteta, Atë Çipriani ia rrëfeu autorit të vërtetën e pranisë së atyre armëve në Kuvend dhe ia la si porosi ta dëshmojë këtë të vërtetë mbas daljes nga burgu. Mbajtja e zbatimi i amanetit të bashkëvuajtësit të qelisë, përbën dhe shkakun kryesor të hartimit të këtij portreti.

Thjeshtësia dhe përshpirtshmëria e klerikut të përkushtuar Atë Çipriani jepet përmes lutjes që ai përsëriste disa herë në ditë duke iu drejtuar Zotit: Ati Ynë në Qiell! Më ndihmo të jem i dejë për hirin e dashuninë tande!

Kjo qenie modeste, që dukej tepër e tkurur gjatë lutjeve të veta, ishte shumë e fuqishme në fjalë e mendime. Me këshillat dhe ngushëllimet që i jepte autorit ky bashkëvuajtës para e mbas torturave, ma lehtësonte vuejtjen me frymën e shpresës e ma mbushte zemrën me shpirtin e qindresës, pohon autori duke përshkruar gjendjen e rëndë psikologjike në terrin e qelisë ku njeriu humbiste nocionin e kohës dhe shpesh herë edhe dëshirën për të jetuar…

Keqtrajtimi i njerëzve mesatarë jepet me ngjyra të gjalla në shkrimet Dukagjinasi i pafat, Djali i Lumës dhe Bajraktari. Heronjtë e këtyre veprave janë bij të malësive të Shqipërisë së Veriut, njerëz të ndershëm, atdhetarë antifashistë. Të tillë janë vëllezërit dukagjinas Mark e Kolë Prela, malësori i sinqertë Mehmet Dokuzi dhe bajraktari i një fshati të thellë, Sylë Bajraktari. Të gjithë këta heronj pa qenë aspak kundërshtarë të pushtetin dënohen prej tij. Mark e Kolë Prela e donin pushtetin e ri, por ata, si njerëz të ndershëm, edhe pse kishin luftuar si antifashistë përkrah forcave partizane, nuk kishin pranuar të zbatonin urdhërat vrastare të Brigadës së Mbrojtjes së Popullit (forcat e Sigurimit), që shkuan nëpër Malësi për të masakruar banorët e atjeshëm, me qëllimin e vetëm që të ngjallnin tmerr, frikë e nënshtrim absolut ndaj pushtetit të ri “popullor”.

Djaloshi i thjeshtë e i sinqertë, i ndershmi Mehmet Dokuzi nga Luma, nuk mund ta kuptonte se si mund të binte burri aq poshtë sa të shpifte kundër bashkëfshatarit të vet. Informatori i Sigurimit, një bashkëfshatar kishte shpifur, sikur Mehmeti nuk e donte pushtetin, sikur ishte “armik i popullit”, gjë që i shkaktoi burgimin dhe dënimin me punë të detyruar në baltrat e kënetës së Maliqit. Pyetja e tij retorike: Si mund të bjerrë burri kaq poshtë!, përdorur si refren gjatë shkrimit, zbulon padrejtësinë e shumë dënimeve dhe rënien poshtë jo të disa informatorëve (spiunëve), por të vetë pushtetit komunist. Ky pushtet që erdhi në fuqi me bujë si “krijues i botës së re” dhe i “njeriut të ri”, shumë shpejt e zbuloi fytyrën e vërtetë diktatoriale antinjerëzore.

Për të justifikuar përdhunimet dhe për të krijuar idenë se bota e vjetër që ai përmbysi, ishte një botë reaksionare, ky pushtet përmes dënimeve të ndryshme i shpalli armiqësorë, reaksionarë dhe antipopullorë edhe shumë fjalë, si dhe mbartësit e tyre. Me dhunë, fjalët ballist, bajraktar, xhandar, avokat-mbrojtës, prift, etj u ngarkuan me një përmbajtje negative emocionale. U shpallën e u luftuan si armiq e tradhëtarë të gjithë ballistët, bajraktarët, xhandarët, avokat-mbrojtësit, priftërinjtë, etj. Midis këtyre të përndjekurve bëjnë pjesë mjaft prej të dënuarve që përmendëm më lart, si dhe Sylë Bajraktari, njeriu që nuk e kuptonte dot pse e quanin “armik të popullit, gjakpirës të popullit”, kur ai dhe të parët e tij si bajraktarë ishte përpjekur të zbatonte Kanunin dhe ligjet e Maleve për të mbajtur rregull në fshatin e vet.

Jeta personale plot mundime dhe njohja nga afër e vuajtjeve dhe e fundit tragjik të jetës së këtyre përfaqësuesve të elitës intelktuale shqiptare e shtytën autorin të arrinte që në vitet 1960-1962 në një karakterizim shumë të pjekur të epokës së diktaturës qysh atëhere, karakterizim në të cilin shumë shkrimtarë dhe studjues të ditëve tona nuk kanë arritur ende.

Për autorin ajo epokë ishte epoka që vrau arsimtarin e ndershëm, që zhduku klerikun e devotshëm, që kalbi në burgje intelektualët e formuar në Europë, që shtrydhi në tortura tregtarët, që mundoi me uri punëtorët e që varfëroi katundarët deriku nuk shkonte më. Epokë e cila përdhosi nxanësin, helmoi rininë, lartësoi idiotin, frymëzoi naivët. Ajo bëri kult urrejtjen, kurse karrierën ideal.

Bashkëvuajtja dhe njohja nga afër e jetës dhe e vdekjes së heronjve të tillë i dha shtysën autorit që të gjente rrugën e shpëtimit jo në durimin e vuajtjeve, e cila do ta shpinte së shpejti në një vdekje të parakohëshme gjatë një riburgimi, riinternimi, apo kampi pune, por në arratisjen nga atdheu.

Ngritja në pozita të larta e njerëzve inferiorë, e këtyre njerëzve që i shërbenin me besnikëri të verbër pushtetit pa vrarje ndërgjegjeje, jepet duke treguar sesi njerëz injorantë, gati analfabetë, të marrë prej fshatrave u armatosën dhe u vunë në detyra komanduese nëpër burgje e kampe pune, ku keqtrajtonin mizorisht bashkëkombasit e vet të dënuar pa faj. Faktikisht njerëzve të tillë të pashpirt auroti nuk u kushton asnjë portret ose shkrim të plotë, por vetëm i përshkruan shkarazi dhe në kontrast me bashkëvuajtësit e vet, njerëzve të dënuar jo se kishën kryer ndonjë faj, por sepse duhej ngjallur terror në popull.Përjashtim bën autori për rastin e Xhevahirit, si e quanin të burgosurit tetar Jonuzin nga Berati, të cilin e portretizon brenda portretit Bajraktari. Ky person dallonte prej policëve të tjerë. Ai ishte zgjuar nga droga partiake dhe e urrente politikën shtazarake të partisë shtet dhe përpiqej të lehtësonte me sa i mundej vuajtjet e të dënuarve. Herë u tregonte se cilët ishin të rekrutuarit midis të dënuarve, e herë u tregonte lajme nga jeta jashtë burgut për t’i mbushur me durim e guxim…

Në të gjitha shkrimet e përmbledhura në librin Pika loti ka një karakteristikë të përbashkët artistike. Në to bie në sy përdorimi i një lirizmi shumë të ndjeshëm, përshkrimi me shumë besnikëri dhe me hollësira të zgjedhura mirë për të karakterizuar heronjtë që portretizohen. Ndërhyrjet lirike të autorit, shfrimet e emocioneve, meditimet dhe formulimet e sakta për karakterizimin e epokës, ua rrisin shkrimeve emocionalitetin, besueshmërinë e vërtetësinë dhe sidomos nivelin artistik.

Jeta e autorit deri në arratisjen e tij trajtohet me hollësi në vëllimin autobiografik Nën Hijen e Rozafës (ONUFRI, 2004, 344 f.), ku janë vendosur në qendër jo bëmat dhe bisedat e bashkëvuajtësve, por jeta, vuajtjet, mendimet, meditimet e përgjithësimet e autorit dhe të familjarëve të tij. Përshkrimet e jetës personale e familjare të dhëna thjesht me figura letrare përmes një rrëfimi të ngrohtë, i krijojnë lexuesit idenë sikur edhe ai është duke jetuar vuajtjet bashkë me autorin…

Nga ana gjuhësore këto dy vepra letrare, si dhe veprat e llojeve të tjera të tij, shquhen për pasuri leksikore dhe fjali e fraza tëpërpunuara, për dialektin shkodran letrar të afruar me gjuhën letrare të përbashkët shqipe. Kjo dukuri është e rallë midis atyre që shkruajnë në dialektin shkodran, mbasi shumica e tyre duke dashur të tregojnë pasurinë e këtij dialekti, theksojnë diferencat nga gjuha letrare dhe përdorin sa më shumë nëndialektalizma të tij.

Si përfundim themi se veprat Pika loti dhe Nën Hijen e Rozafës bëjnë pjesë denjësisht në themelet e letërsisë shqiptare të burgut, se ato paraprijnë veprat madhore të letësisë sonë Rrno vetëm për me tregue të Atë Zef Pëllumbit dhe romanet e Visar Zhitit Rrugët e Ferrit dhe Ferri i çarë (OMSCA-1 2012) e disa simotra të tyre.

Pa urrejtje, por me ligj

Kur e pyeta Profesor Samiun se cila ka qenë arritja e tij më e madhe, ai nuk më përmendi ndonjë titull vepre e as ndonjë nga bëmat konkrete të tij, por më tha: Suksesi im ma i madh ka qenë, dhe mbetet, fitorja ime kundër urrejtjes. Asnjiherë nuk i kam lejue vetes me urrye, me gjithë kundërshtimin e fortë që kam tregue kur nuk kam qenë dakord. Kështu, ditën e parë kur mbrrita në Shqipni më 9 gusht 1992, deklarova para gazetarëve në Rinas: ‘Kthehem në atdhe me dashuni për të gjithë dhe me urrejtje për asnjeri’, thanie jo origjinale, por gur themeli për mendimet e mia, e huazueme nga fjalimi i Presidentit Abraham Lincoln mbajtun në mbarim të Luftës Civile në Getisburg PA gjatë së cilës ishin vra ma shumë se 600.000 amerikanë.

Shumë njerëz në Shqipëri e keqkuptuan, duke menduar se Profesor Repishti qenkej kthyer në atdhe për të predikuar një pacifizëm dhe se ai nuk mendonte për dënimin e krimeve të komunizmit. Ky i përndjekur, që pati përjetuar prej diktaturës komuniste aq shumë vuajtje mbi kurrizin e vet e të pjesëtarëve të familjes së tij prindërore, nuk ka qenë dhe nuk është shprehur kurrë kundër dënimit të krimeve të komunizmit. Ajo që e dallon atë është fakti se ai mendonte dhe mendon që ky proces duhej e duhet të kryhet me ligj, pra së pari duheshin e duhen formuluar me ligj cilat kanë qenë krimet e diktaturës komuniste dhe pastaj të kryehej e kryhet dënimi i tyre sipas ligjit.

Disa përgjithësime të tij për gjendjen e Shqipërisë në tranzicion, janë proverbiale. Të tilla janë thëniet:

“Krimi nuk asht dënue, e krimineli asht kthye në pushtet i veshun me rroben e ‘socialistit europian’.

Një pushtet i lindun nga gënjeshtra, i mbajtur me grykën e pushkës.

Një shoqëri e shkërmoquan nga pesha e randë e krimit të kryem nga xhelatët e indoktrinuem.

Gjendja politike vazhdon të jetë kaotike dhe ajo ekonomike e dëshpërueme.”

Jeta në ShBA, shkollat e larta që kishte kryer në Itali, Francë e ShBA dhe titujt shkencorë që kishte mbrojtur, e kishin maturuar mendjen e këtij shkodrani kundërkomunist. Mirëpo pushtetarët demokratë nuk mund ta kuptonin pjekurinë e tij. Sami Repishti ishte kundër gjuhës së ashpër që përdorte media socialiste kundër qeveritarëve demokratë dhe demokratëve në përgjithësi. Lajthitjen e socialistëve ai e shpjegonte duke e lidhur me origjinën e tyre komunite, por ai nuk mund t’ia lejonte medias së Partisë Demokratike përdorimin e së njëjtës gjuhë plot sharje e fyerje ndaj kundërshtarëve, opozitës socialiste. Gjuha e ashpër plot sharje, fyerje e shpifje i kujtonte atij gjuhën e dikurshme të Partisë Komuniste të Shqipërisë kundër kundërshtarëve të saj ballistë e nacionalistëve. Kjo gjuhë plot sharje e shpifje ishte e ngjashme me gjuhën e dikurshme të luftës së klasave. Me një fjalë ai kuptoi se të dy partitë e mëdha, PS-ja dhe PD-ja, ishin pjella të mentalitetit të së njëjtës klloçkë, të Partisë së Punës së Shqipërisë dhe se ato luftonin jo për parime, por thjesht për pushtet.

Keqkuptimet midis tij dhe drejtuesve të PD-së shpunë shpejt në ftohjen e marrëdhënieve dhe largimin e Profesor Repishtit nga Shqipëria dhe rikthimin e tij në ShBA. Sami Repishti nuk u dëgjua sepse ai ishte pjesë e atyre forcave politike e shoqërore që përbënin opozitën e vërtetë kundër komunizmit. Të tilla forca ishin paracaktuar prej Ramiz Alisë të mos përfshiheshin në proceset e tranzicionit, e jo më t’i konsultonin, ose t’i drejtonin ato. Shqipërinë pluraliste me ekonomi tregu duhej ta ndërtonin dhe trashëgonin bijtë dhe shërbëtorët besnikë të ish-kupolës komuniste, shumica e të cilëve po vijojnë ta sundojnë edhe sot.

Guximi për të kërkuar një të drejtë, ose për të kritikuar një dukuri të gabuar, kanë qenë tipare dalluese të Sami Repishtit.

Në prill 1965, si treguam më lart, ai kërkoi i pari në Kongresin Amerikan, mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar të Kosovës edhe pse atmosfera ishte armiqësore. Këtë kërkesë ai e përsëriti më vonë dhe në artikuj e memorandume të ndryshme, si dhe në fjalime që mbajti disa herë po në Kongresin Amerikan dhe në disa takime të tij në Shtëpinë e Bardhë.

Më 1986 në takimim me Nënpresidentin George Bush (Plakun), ai përgatiti dhe dorëzoi Peticionin për hapjen e një zyre informative amerikane në Kosovë. Hapja e kësaj zyre, ndonëse me disa vjet vonesë më 1996, krijoi kushte të favorshme për informimin e qeverisë amerikane mbi represionin serb ndaj popullit shqiptar të Kosovës. Ajo zyrë luajti rolin e një ambasade amerikane në kryeqytetin e Kosovës së shtypur.

Profesor Repishti kur shkoi në Shqipëri për të ndihmuar proceset demokratike në verë të vitit 1992 i kërkoi shpjegime ish–kryeministrit Aleksandër Meksi për “procesin” e dhënies së statusit të veteranit edhe “xhelatëve” të komunizmit, kërkesë për të cilën nuk mori përgjigje prej tij.

Nga fundi i vitit 1992, mbas 30 vjet anëtarësimi në Federatën Pan-Shqiptare Vatra, ai u largua prej saj pa bujë, por i vendosur sepse ai pa se kjo organizatë atdhetare u bë një instrument i politikës së qeverisë shqiptare në kundërshtim me artikullin 5 të rregullores së saj ku thuhet: Vatra nuk merret me politikë. Ai u largua mbasi nuk mori përgjigje për pyetjet që i drejtoi kryesisë së Federatës: Pse jemi ba instrument i qeve…

***

*PS: Ne raport me Vatren shkrimi ka pasaktesi. Profesor Repishti i ka me te hershme mosmarrveshjet me Vatren. …. Ka dhe nje doreheqje te tij shume me te hershme se viti 1992.