SPIKATJE PËR DIASPORËN SHQIPTARE
Vështrim kritik
Mehmetali Rexhepi
Dr. Fatmir H. Selimi: ME SHQIPTARËT E TURQISË (V); Gjilan, 2018;
TË SHPËRNGULURIT NGA GJILANI DHE RRETHINA (VI); Prishtinë, 2018;
ME SHQIPTARËT E TURQISË (VII); Gjilan, 2019
Pas ecejakeve të pa ndërprera, brenda dy dhjetë vjetarësh, Fatmir Selimi nuk iu shmang së gjurmuari diasporës më të madhe shqiptare në botë; aty ku u zhvendosën dhunshëm shqiptarët nga pushtuesit e trojeve të tyre të Kosovës, në kuptimin e gjerë të emërtimit etnik Kosovë, përkatësisht Dardani; të Maqedonisë Perëndimore dhe të Çamërisë, të vendosur në Turqinë e sotme.
Duke shpaluar me kujdes faqet e udhë-përshkrimeve të Fatmir Selimit, aty e atje ku arriti të shkelë me këmbët e tija, shohim e ndjejmë se shumë nga shqiptarët në këtë det të madh, nuk e përballuan dot notin e identitetit të tyre kombëtar dhe u fundosën në fundin asimilues të këtij deti!
Fatmir Selimi duhej të ketë pasur një motiv të fortë jetësor, që t`i hynte marrjes me temën madhore dhe të dhimbshme të shqiptarëve të shpërngulur në Turqi. Për këtë ndërmarrje meriton respektin tonë! Ai është i vetëdijshëm se udhë-përshkrimet e tija për gjurmimin e ngulimeve të shqiptarëve në Turqi janë të pjesshme, fragmentare dhe jo sistematike. Kjo mësymje është kryesisht shtytje e një vullneti të pakthyeshëm, para së gjithash vetjak, për të kapur e shtruar diçka nga hapësira dhe koha e kësaj diaspore, që në Turqinë moderne, prej ditës në ditë oazat e shqipes janë duke u zvogëluar, dhe, një ditë do të mbulohen tërësisht. Ndoshta vetëm në ndërdyme do të mbesin ca fije të holla të një identiteti të fikur?!
Prandaj, sikurse duket qëllimi i veprimtarit Fatmir Selimi është fisnik, por i pa përkrahur në mënyrë institucionale?! Madje, nuk e ndjejmë as inkurajimin etik e institucional të kësaj bëme! Pse ndodh kështu? Përgjigjen nuk do ta kemi jo vetëm për këtë sferë të qenësisë sonë të paorganizuar. Tema të tilla kapitale dhe ekzistenciale nuk presin ditë më të mira. Nga ky këndvështrim, me gjithë paraqitjen fragmentare të lëndës, me kapjet e përfshirjes së copëzuar për shtruarje brenda kësaj serie librash, nuk kemi arsye të mos ia tumirim qëllimin autorit dr. Fatmir Selimi.
Autori në vëllimin e pestë dhe në të shtatin, falënderon me emër e mbiemër kontribut dhënësit me prejardhje nga Dardana (Kamenica) dhe Gjilani; ata që ndihmuan sipas mundësive të ndryshme, vëllazërore dhe materiale për realizimin e vizitave, të udhëtimeve të Fatmir Selimit me gruan e tij, në hapësirat e qyteteve e të fshatrave të Turqisë, kryesisht në ngulimet me popullatë shqiptare, si në Bursë, Izmir, Stamboll, Inegol, Bafra pranë Detit të Zi e gjetiu.
Lëvizjet e Fatmir Selimit, për t`i identifikuar shtetasit turq me prejardhje shqiptare, janë bërë me shtytje vullnetare të bamirësve ende me ndjenja të pashuara të mallëngjimit, për aq fije sa u kanë mbetur brezave nga ndjeshmëria e kujtesës së prejardhjes.
Duke shpaluar faqet e vëllimit të pestë të librit ”Me shqiptarët e Turqisë”, mandej vijimit me vëllimin “Të shpërngulurit nga Gjilani dhe rrethina(VI)” në shqip e turqisht, hasim kryesisht emra e mbiemra të shpërngulurish nga Gjilani, Vitia, Kamenica, Presheva, Bujanoci, Llabjani dhe Artana(Novo Bërda).
Autori i këtyre udhë-përshkrimeve sjell konstatimin se “shpërnguljet kishin filluar para 500 vjetëve dhe po vijonin edhe në ditët e sotme.” Padyshim ky konstatim rrëqethësh, është shtytja parësore e autorit për t`iu qasur kësaj teme të dhimbshme dhe të pandalshme?!…
Si arriti deri te këto të dhëna Fatmir Selimi për të na i sjellë në këto qindra faqe vëllimesh, gjithë atë mori personash, emrash, llagapesh, prejardhjen, toponomastikën, patronimet? Përmes tri rrethanash ai voli çfarë mund të vilte individi i pasionuar:
- nga farefisnia e këtushme vuri lidhjet me të shpërngulurit gjithandej shtetit turk;
- kërkimi i drejtpërdrejtë në terren për komunitetin me vetëdije ende të pavenitur për paraardhësit e tyre, lidhjet shpirtërore dhe,
- depërtimi i të dhënave përmes teknologjisë informative.
Mirëpo, gjurmimet për diasporën shqiptare, për tërheqjen e rizgjimit të saj, kalojnë edhe me anë alternativash kulturore, artistike, muzikore, shpalimit të folklorit, ekspozitave etnografike, këngës e valleve… Për depërtimin e superstrukturës shpirtërore, si mjet i rizgjimit të identitetit shpirtëror në diasporën e shqiptarëve në Turqi, për t`i gjetur adresimet dhe për të trokitur në dyert e autoriteteve me prejardhje shqiptare, gjithsesi një rol të dukshëm ka luajtur, jo vetëm, në tërë kontekstin e kësaj mësymje, autori Fatmir Selimi.
Në librin e pestë të serisë së librave “Me shqiptarët e Turqisë”, në tërësinë prej 221 faqesh, takimet, emër-vendet, qytetet, vendbanimet, personat nuk trajtohen thjeshtë vetëm si mbresa përshkrimi, por aty merret dendur ana e dëshmisë, aspekti dokumentar i çështjes. Meqë këtu kemi paraqitjet e ambienteve e të meseve konkrete, me njerëz të lindur atje, të panjohur e kureshtarë; stili i paraqitjes, i kapjes së konkretësisë së mjediseve, mëtonte të shprehte besimin e luhatur të rinjohjes e të rikthimit në burim.
Fatmir Selimi edhe situatat e çasteve emocionale nuk do t`i thellojë, por do t`i regjistrojë, t`i prekë dhe përshkruaj, pa u thelluar në përjetimet e veçanta, që do t`i merrnin shumë hapësirë e kohë shënimeve të tija.
Sa dëshmon teksti i shkruar, që në këto vëllime është i shkurtë, aq dëshmojnë 241 fotot e katër faksimile në librin “ Me shqiptarët e Turqisë(V)”, të publikuar, më 2018.
Çka e karakterizon serinë e librave udhë-përshkrues të një publicistike historike të Fatmir Selimit?
Nga tri rrethanat e lartë-shtruara, për ta vjelë e shtruar për shtjellim këtë lëndë të gjerë, e denjë për kërkime institucionale, rrethana e hapësirës së shtrirjes, të vendvendosjes së shqiptarëve, kërkimi për adresim dhe gjetjen e tyre, doemos ishte e lodhshme dhe kishte koston e saj financiare. Sidoqoftë, tek Fatmir Selimi mbizotëroi motivi i fortë për bashkatdhetarët dhe dhimbja për tjetërsimin e tyre.
Autori vendosi lidhje me shqiptarët e Turqisë, të cilët ishin shpërngulur nga të gjitha trevat etnike të Gadishullit Ilirik, që politikisht u kushtëzuan të emërtohen Ballkan. Pra, edhe nga Ballkani Perëndimor, Lindor e Jugor, përkatësisht Serbia jugore e Greqia.
Në kërkimet e pandërprera për vendndodhjet e shqiptarëve në Turqi, ai kishte vërejtur vendbanime kryesisht shqiptare. Tek ato vendndodhje, veçmas në fshatra të zonave të thella malore, ishte konservuar e folura e shqipes së trashëguar, varësisht varianteve përkatëse dialektore të trevave prej nga kishin ardhur folësit e saj. Po ashtu, në ato oaza shqip-folësish, ishte ruajtur dhe mënyra e jetesës patriarkale, e zotëruar nga feja e besimit islam. Natyrisht një gjendje e tillë shoqërore nuk mund të mos ndryshojë, ngase modernizimi i ekonomisë në rrjedhat e tashme të Turqisë, do të sjellë marrëdhënie tjera të ristrukturimit të familjes e të dinamikës së shoqërisë turke.
Autori i këtyre serive udhë-përshkruese është këmbëngulës në qëllimet e parashtruara. Ai i vë lidhjet me të gjitha shtresat e shoqërisë aktuale; me ata që e kanë për nder të ndjehen shqiptarë në Turqi. Lidhjet që kishin peshë më shumë se sa njohja sipërfaqësore, ishin takimet me personalitete intelektuale, me ata që i kishin ruajtur cilësitë e përkatësisë etnike, me të tillët që nuk ngurronin të venin në veprim individë e grupe, të bënin diçka për përkatësinë së cilës i takonin, aq sa mund të bëhej në shtetin unitar të Turqisë.
Fatmir Selimi duke i parë e ndjerë rrjedhat, pos brengës shfaq edhe dritë kënaqësie për kthjellimin dhe përkushtimin e veprimtarëve të atjeshëm për çështjen shqiptare, për Pavarësinë e Kosovës, për zgjimin nga amullia të gjithë atyre, që ende bukës i thonë bukë e ujit i thonë ujë.
Veprimtarë të tillë si Halil Metin nga Komuna e Kërçovës, Qamil Bytyqi nga Sllovia e Lypjanit, Alatin Yçeler nga Manastiri e të tjerë, dëshmojnë besimin për rizgjimin e përkatësisë kombëtare dhe të krenarisë shqiptare, ndonëse hapësira e largët e shtrirjes tyre është rrethanë e papërshtatshme për faktorizimin e shpejtë të kësaj diaspore.
Mund të pohojmë se aty ku depërton arti nuk depërton dot ushtria, sado qoftë e pajisur dhe e fortë. Pohimin e këtillë le ta ilustrojmë me fragmente të shkëputura mbresash nga koncerti i organizuar në Stamboll, në vitin 1993, ku kishin qenë të pranishëm afro 12,000 spektatorë me prejardhje shqiptare dhe të tjerë, turq, boshnjakë…
“Aty ka shfaqur program edhe Ansambli Shota nga Prishtina. Nga solistët eminentë të estradës turke mori pjesë Emël Sajen me origjinë shqiptare nga Shkupi. Ajo këndoi këngën: “Oj Kosovë, oj nëna ime” në gjuhën shqipe, që i entuziazmoi të pranishmit. Kjo këngë pastaj u bë himn i shqiptarëve të Turqisë. Edhe sot këndohet në çdo dasmë ose takim me rëndësi të banorëve me origjinë shqiptare në Turqi”.[1]
Në vazhdimësi Fatmir Selimi zgjon kureshtje për realitetin e shqiptarëve në Turqi. Takoi, bisedoi, njohu, informoi dhe u informua nga persona ndërmarrës, biznesmenë, përfaqësues komunash, artistë, politikanë, veprimtarë, njerëz me dhe pa ndikim, familjarë me mallin e pashuar të vendlindjes së të parëve. Pa shpërpushje të këtij realiteti, figura me famë në sfera të ndryshme të Turqisë me prejardhje shqiptare, ndoshta për shumë kënd prej nesh do të mbeteshin anonime.
Sipas qasjes së tillë, diskursi publicistik i Fatmir Selimit do të zgjojë kureshtjen e lexuesit, duke apostrofuar befasitë e personaliteteve turke me prejardhje shqiptare, që në njërën ose tjetrën fushë i dhanë nam Republikës së Turqisë:
“Në palestër ka qenë i pranishëm edhe solisti i mirënjohur i muzikës rep në Turqi, Barish Manço. Ai doli para publikut të pranishëm, e mori mikrofonin në dorë dhe kërkoi qetësi nga të pranishmit në palestër. Pasi mori frymë thellë, tha: Unë jam me origjinë shqiptare nga Kosova!… Kjo thënie e tij i stepi të pranishmit(i la pa fjalë), gjë që u prit me interesim të madh nga mediet e pranishme. Pastaj shpërthyen duartrokitjet dhe ovacionet nga të pranishmit në palestër”.[2]
Libri “Të shpërngulurit nga Gjilani dhe rrethina”, botuar në Prishtinë, më 2018, ka një parathënie hyrëse në dy gjuhë: shqip e turqisht dhe është i formatit teknik 24 x 16,5 cm., me 321 faqe tekst. Fillim e mbarim ky libër përmban emra, mbiemra, lokalitete katundesh dhe qytetet prej nga vijnë të shpërngulurit e shumtë shqiptarë, të shpërndarë anë e kënd Turqisë. Pikënisja e gjetjes tyre është Gjilani, por dhe Vitia, Kamenica, Bujanoci e Presheva, pra Pellgu i Luginës së Moravës.
Në këtë libër regjistrash, pos tjerash Fatmir Selimi e pohon se një numër të shënimeve i ka marr “nga monografitë e botuara në Gjilan dhe komunat përreth, si në Viti e Kamenicë.” Sipas tij, numri më i madh i të shpërngulurve janë vendosur në Bursë, Izmir, Stamboll, Manisë, Adapazar, Ankara, Bafra, Inegol e gjetiu.
Renditja e të shpërngulurve në këtë publikim është bërë në dy kolona. Kolona e majtë jepet sipas regjistrave në turqisht ndërsa e djathta në shqip. Në secilën kolonë autori ua thotë emrat atyre që i kanë dhënë shënimet. Me gjithë atë, jo në pak raste, renditja e të dhënave gjuhësore për persona dhe familjarë të shpërngulur është përzier; sepse nga kolona në turqisht i hasim në kolonën shqip. Mbase për të qenë më të qartë regjistrat për përdorimin e tyre praktik, është dashur të mbesin në kolonën përkatëse, të gjuhës përkatëse.
Sido qoftë, gjithnjë është përtrollitur rregulla: kush punon gabon, por nuk përtrollitet e kundërta e saj: kush nuk punon, gabon edhe më shumë!
Këto të dhëna udhë-përshkrimesh të karakterit dokumentar monografik, që i solli në trajtën e librave të këtillë, tre sosh, dr. Fatmir Selimi, me të mirat e të metat që kanë, janë rezultat i interesimeve dhe përpjekjeve të tija shumëvjeçare për bashkatdhetarët, madje bashkëqytetarët e tij të zhvendosur… Zhvendosja e bashkatdhetarëve rrodhi si pasojë e dhunës sistematike, e çdo lloji, e ortodoksisë serbe për zbrazjen dhe zhbërjen e etnisë shqiptare në pjesën lindore, perëndimore dhe jugore të Ballkanit!!! Zhbërja është bërë në mënyra të ndryshme, të fshehta dhe të hapëta. Atëbotë, gjëmën e zhbërjes shqiptare kancelaritë e Evropës nuk e kanë vënë në spikamë?! Injorimi kthehet në bumerang. Serbët do t`ia shkëpusin Hungarisë Vojvodinën!
Janë të njohura elaboratet nam-këqija të Çubriloviq-Andriqit, të zbatuara nga të gjitha qeveritë e Serbisë, për dëbimin e shqiptarëve nga trojet stërgjyshore… Mandej, pandërprerë dhuna serbe mbi shqiptarët mori trajta të ndryshme, deri te Marrëveshja Xhentëlmenë ndërshtetërore: Jugosllavi-Turqi, për të vijuar nëpërmjet dhunës së tërbuar të Rankoviq-Titos në RSFJ. Pastaj, më 1989 dëbimi i mbi një milionë shqiptarëve nga Kosova dhe gjenocidi i policisë, ushtrisë e paramilitarëve serbë ndaj shqiptarëve!!!
Synimet e tilla të Beogradit e të Athinës ndaj shqiptarëve ende janë të pashuara…
Dashamirë të çmuar të librit!
Janë mbresëlënëse dhe emocionale takimet me shqiptarë, të cilët kishin ruajtur gjuhën, kujtimet dhe traditat e paraardhësve. Andaj, në çdo takim të tillë shpalohej malli dhe dhimbja e pashkruar e dhjeta, qindra familjarësh me prejardhje nga Gjilani e rrethina.
Vëllimin e librit “Me shqiptarët e Turqisë(VII)”, pos tekstit përshkrues, e përmbushin edhe 300 (treqind) foto personash, individë trevash, shtresash e nivelesh të ndryshme, ambiente fshatarake e qytetare, gjithandej ku shtegtoi Fatmir Selimi pas kërkimit “të gjakut të shprishur”, si do të thoshin arbëreshët e Italisë.
Jo kot është provuar se gjaku yt të tërheq si një magnet i lëngët…
Mbarësi për autorin dhe diasporën shqiptare kudo në botë!
Gjilan, më 7 Mars 2019
[1] Dr. Fatmir Selimi “Me shqiptarët e Turqisë(V)”; Gjilan, 2018, f. 64-65
[2] Po aty; f. 165