ÉRIC FAYE: Mbi ‘Muzgun e perëndive të stepës’ të Kadaresë

Eric Faye

Poema “Llora” (1961) përbën, në njëfarë mënyre, tullën e parë të romanit “Muzgu i perëndive të stepës”. Një vit pas këtyre vargjeve intime, krejt shpërfillës për rrethanat gjeopolitike, Kadareja shkruan kreun e parë të “Muzgut”: “Një verë në Dubulti”, i përbërë prej dyzet faqesh e që doli në shtyp në vitet ’60. Të tjera poema, gjithashtu, kujtojnë kohën e studimeve në Bashkimin Sovjetik, siç është vjersha “Në gjirin e Rigës” (1959) apo “Tunelet” (1960). Është fjala për filiza të shpërndarë, të cilët, të rimbledhur bashkë, do të japin pak nga pak një roman. Dashuria është e gjithëgjendshme nëpër vargjet e tij, ashtu siç do të jetë në rreshtat e “Muzgut”, së paku, në versionin e botuar në Francë më 1981, e pasuruar nga disa pjesë, të cilat në versionin e atëhershëm shqiptar do të dukeshin imorale në sytë e një regjimi fanatik. Vetëm më 1998, pas një përpunimi përfundimtar, këto pjesë u futën në botimin shqiptar. Është i vetmi rast ku Kadareja ka përfituar nga një përkthim për të futur disa shtesa në botimin shqip. Kështu, romani është ndërtuar pak e nga pak, kre pas kreu, gjatë një periudhe pesëmbëdhjetëvjeçare, gjersa doli, më në fund, në Tiranë, më 1978, nën emërtimin modest “tregim”, në një përmbledhje që përmbante gjithashtu “Urën me tri harqe”, “Kamaren e Turpit” dhe “Komisionin e festës”. Për herë të parë në veprën e tij, Kadareja përdor një legjendë, që lexuesi do ta rigjejë te “Kush e solli Doruntinën?” dhe te “Hija”, atë të Kostandinit dhe të Doruntinës, qerthulli i së cilës është nocioni themelor i “besës” – apo fjalës së dhënë. Student, Kadareja bëhet aktori i kësaj balade të vjetër, sepse ai “mishërohet” në Kostandin, duke pasur për Doruntinë një ruse, me të cilën arsyet shtetërore e detyrojnë të ndahet. Në mënyrë të tërthortë, gjatë shtjellimit të romanit, shkrimtari lë të nënkuptohet që, duke ngjallur legjendat, ai i bën ballë trysnisë së realizmit socialist. “Ah, ç’legjenda dhe hyjni keni ju, ballkanasit, krejt si ne, lituanezët. Po ç’e do, s’na lë realizmi socialist t’i shkruajmë”, thotë një nga shokët e kursit të tij, lituanezi Mackjavicus.
Në këtë krijim me ngjyra të forta autobiografike, ku ndeshen mitologjitë shqiptare e sllave, historia shfaqet aty-këtu dhe ne notojmë në atmosferën e “Dimrit të vetmisë së madhe”, ku fatet rrokullisen të përfshirë nga shtjellat e ideologjisë. Me penelata të kursyera përshkruhet çarja në gjirin e kampit socialist. Kjo shkëputje është përjetuar këtu si një ndarje e dhimbshme midis qenieve njerëzore dhe jo nga këndvështrimi politik. Por te “Muzgu” më e rëndësishmja nuk është kjo. Kryesorja është portreti karikaturial i botës letrare sovjetike, që është kaq mbytës, saqë arrin t’ia zvjerdhë përfundimisht Kadaresë dëshirën e të shkruarit. Dhe kjo arrin deri në atë pikë, sa studenti i Institutit “Gorki” nuk guxon t’u pohojë mikeshave të tij që ai është shkrimtar! Madje, ai e përshkruan banesën e këtij instituti si një ferr dantesk me rrathë (kate), ndër të cilët shkrimtarët janë ndarë sipas shkallës së bindjes dhe aftësisë “për të zvetënuar” veprat e tyre, duke shkruar të kundërtën e atyre që mendojnë. Përtej botës sovjetike, “Muzgu” jep alarmin duke denoncuar hipokrizinë e realizmit socialist, që zotëronte gjithë universin e “socializmit real”.
Personazhet e këtij libri janë krejtësisht reale dhe mbajnë emrat e tyre të vërtetë. Gjatë udhëtimeve që Kadareja mundi të bëjë gjatë viteve ’80, ai do të kërkojë gjurmët e disave prej tyre, në Greqi, në Lisbonë apo në Stokholm. Por nga shokët e tij të kursit ai do të marrë veç lajme të trishtuara. Jeronim Stullpansi: i vetëvrarë. Të tjerët, të zhdukur. Deri pak më parë kujtonte se poeti grek Anteos kishte vdekur, por rasti e solli që ai të rilidhej me të e ta takonte në Athinë, në fillim të vitit 1998, dyzet vjet më pas…

Pak nga pak, në këtë pëlhurë personazhesh merr formë përmasa politike e romanit. Në këtë vorbull të kulturës moskovite, ku përzihen shkrimtarët e tundrës, Azisë Qendrore apo të Armenisë, Kadareja bie një ditë mbi një dorëshkrim: “Doktor Zhivago”. Ndonëse midis Lindjes e Perëndimit marrëdhëniet janë disi të shtendosura, në Moskën e fundit të viteve ’50 atmosfera artistike mbetet mbytëse. Destalinizimi nuk është ndier ende në sferat letrare. Në një atmosferë të denjë për “Vdekje në Venetik”, ndërkohë që një epidemi përhapet nëpër rrugë, një furtunë e egër shpifjesh shpërthen kundër Boris Pasternakut, i cili në faqet e “Muzgut” shfaqet si një hero pozitiv, sa kohë që vepra e poetit rus denonconte stalinizmin. Pasternaku është i vetëm përballë makinës sovjetike. Kadareja, duke pasur kartë të bardhë për të kritikuar BRSS-në, me të cilin Tirana ka prerë çdo lidhje, mund të denoncojë cenet e sistemit, pa ngjallur zemërimin e hapur të kritikës shqiptare. Ja gjithë paradoksi i këtij romani, me të cilin shkrimtari i lejon vetes që me një ton satirik, madje fort të hidhur, të kritikojë tërthorazi mekanizmin e qeverisjes së Shqipërisë, duke folur për Moskën. Por edhe pse “politikisht korrekt”, meqenëse ai kritikonte Bashkimin Sovjetik hrushovian, romani priti disa vite para se të kishte fatin të shihte dritën e botimit. Titulli i tij, nën një maskë vagneriane, a nuk të kujton djegien e një Walkurie socialiste? Formula “muzgu i perëndive të stepës” nuk do të mund të shërbente në vitet 1990 apo 1991 për ndonjë studim mbi shembjen e bllokut komunist?
1997, * Éric Faye është shkrimtar dhe analist i njohur francez.