1947/LUFTA CIVILE GREKE, VIKTIMAT E POPULLSISË DHE TË ARRATISURIT POLITIKË SHQIPTARË TË KRETËS (shqip-greqisht)

Stavri Dajo

Në kapërcyell të vitit 1946 dhe në ag të 1947-ës, qindra të arratisur politikë shqiptarë ishin instaluar në kampe të ndryshme refugjatësh në Greqi ose jetonin relativisht të lirë në banesa të braktisura ose rehabilituar shkel e shko në zona rurale, të cilët patën fatin të shpëtonin nga tehu i “oligarkisë së kuqe shqiptare” që po lindte (siç karakterizohej regjimi komunist shqiptar nga shtypi perëndimor i kohës) duke vënë në rrezik jetën e tyre dhe duke përmbysur mëdyshjen fobike të vdekjes ose lirisë, në favor të lirisë. Bashkë me ta dhe shumë shqiptarë të Kosovës, numri i të cilëve arrinte në më shumë se 200, jetonin në të njëjta kushte. Të gjithë këta zgjodhën Greqinë si vend strehimi, sepse besonin se Greqia u siguronte atyre garanci më të madhe për jetën se vendet e tjera fqinje, ku rreziku i dëbimit ose i zhdukjes fizike ishte eminent (Neshat Bilali, “Me Muharrem Bajraktarin drejt Greqisë: Historia e një udhëtimi 25 gusht-13 shtator 1946”, Zgjedhur dhe përgatitur nga Petrit Palushi, f. 24).

Greqia, më anë tjetër, ishte zhytur në një konflikt tragjik civil, për të cilin qeveria greke fajësoi tre vendet fqinje të epërsisë sovjetike, Shqipërinë, Bullgarinë dhe Jugosllavinë -dhe jo padrejtësisht- si stacione furnizimi për rrebelimin komunist kundër regjimit konstitucional të vendit.
Bash për këtë, në shtator të vitit 1946, qeveria greke protestoi energjikisht pranë OKB-së për stimulimin e kryengritjes së komunistëve grekë nga fqinjët e saj veriorë (Kyros, “Sulmi i ri kundër Greqisë: Problemi Grek para OKB-së, janar 1946-dhjetor 1948”) dhe më 3 dhjetor, Kryeministri i saj Konstantinos Tsaldaris denoncoi raste flagrante incidentesh dhe shkelje të kufijve dhe të sovraniteti kombëtar. Në kundërpërgjigje, ambasadori jugosllav në OKB Sava Kosanović -i cili gjithashtu përfaqësonte regjimin shqiptar në bisedimet e OKB-së- akuzoi ashpër Greqinë për strehimin e “mijëra tradhtarëve dhe kuislingëve” nga tre vendet. Këta tradhtarë e çetnikë, theksoi ai, bashkëpunojnë me policinë greke dhe terrorizojnë popullatën, në mënyrë që të nxisin urrejtjen entike. Vetëm në shkurt të vitit 1945, 40 kriminelë shqiptarë të organizatës fashiste të pushtimit italian “Balli Kombëtar”, themeluar në Shqipëri dhe me metastaza në Jugosllavi, u arratisën për në Greqi (“Rizospastis”, 19 dhjetor 1944).
Partia Komunsite Greke (PKG) në propagandën e saj birësoi me besnikëri pikëpamjen jugosllave. Së bashku me PKG, Partinë Komuniste Italiane dhe të gjithë shtypin e majtë, cilësonte të arratisurit politikë nga Shqipëria si “kriminelë lufte”. Shtypi shqiptar fyente egërisht gjithaq të arratisurit shqiptarë, cilësuar “bashkëpunëtorë të gjermanëve, kriminelë të etur për luftë, gjakatarë, banditë dhe renegatë të kombit”, që kanë si qëllim tjetërsimin e sovranitetit kombëtar të atdheut.
E drejta ndërkombëtare nuk kishte institucionalizuar ende një suazë të veçantë mbrojtëse për refugjatët. Vetëm UNRRA rrekej frymëshuar për t’i shpëtuar, por edhe ajo i pezulloi aktivitetet e saj mirëbërëse në vitin 1947.
Për të gjitha këto, më 19 dhjetor 1946, Këshilli i Sigurimit i OKB-së, për shkak të protestave dhe deklaratave verbale dhe kërkesave zyrtare, si nga Greqia, ashtu edhe nga tre fqinjët e saj veriorë, vendosi ngritjen e një Komisioni Hetimor.
Komisioni vizitoi jetimoren Hatzikyriakeio në Piraeus më 17 shkurt 1947 për të hetuar 400 të arratisur politikë shqiptarë që strehoheshin atje përkohësisht. Krerët kryesorë që u pyetën ishin: Fiqiri Dine, Hysni Dema, Muharrem Bajraktari, Alush Leshanaku, Prenk Pervizi dhe Abaz Ermenji të cilët patën luajtur rol në politikën shqiptare gjatë pushtimit italian dhe gjerman, si titullarë në ushtri dhe administratën publike. Përndyshe, Fiqiri Dine shërbeu edhe si kryeministër për një kohë të shkurtër. Të gjithë këta deklaruan njëzëri se ishin antikomunistë dhe se po të kishin qëndruar në Shqipëri, regjimi shtetëror do t’i kishte vrarë. Muharrem Bajraktari madje shtoi se Greqia është një vend i lirisë dhe demokracisë së mirëfilltë dhe i paraqiti një memorandum Komisionit duke hedhur poshtë akuzat e Kosanović-it dhe përfaqësuesit shqiptar Nesti Kerenxhi.
Dy ditë më vonë, më 19 shkurt 1947, komisioni vizitoi kampin e ishullit Siros në Ermoupolis, ku ishin rehabilituar 53 të arratisur politikë shqiptarë. Në Siros, megjithëse kampi funksiononte si vend riedukimi dhe masash disiplinore për të dyshuarit, të internuarit nuk u qanë për ndonjë gjë të keqe, thotë një i arratisur politik shqiptar, pasi popullsia e ishullit ishte shumë mikpritëse. Ata që jetuan atje, ishin me fat. Në gusht të vitit 1946 në Siros kishte 1900 refugjatë nga të gjitha vendet, por më vonë numri i tyre arriti 132. Shumë prej refugjatëve jetonin me familjet e tyre, qarkullonin dhe punonin të lirë.
Ndër shqiptarët e njohur në Siros ishte Ali Nivica, i cili ishte arratisur në tetor 1944, nën presionin e forcave të Ushtrisë Nacionalçlirimtare, dhe Haki Rushiti, i cili gjithashtu u arratis në të njëjtën kohë. Nesti Kerenxhi, zëvendësministër i Brendshëm dhe Drejtori i parë i Sigurimit të Shtetit (1946-1948), i ri dhe agresiv me sy mbular nën syze, i kërkoi komisionit të “ballafaqohej me tradhtarët dhe renegatët shqiptarë” duke i cilësuar ata ” kriminelë të regjur lufte ”dhe kërkoi ekstradimin e tyre dhe dorëzimin para drejtësisë shqiptare.
Po ashtu u hetuan Rexhep Ramadani dhe Luan Gashi, shqiptarë të Kosovës, të cilët thanë se të gjithë bashkatdhetarët e tyre ishin të lirë dhe u jepej një kompesim ditor prej 2.000 dhrahmish. Të tjerët, nënvizoi Gashi, punojnë në ndërtim. U mor në pyetje edhe komandanti i kampit, i cili hodhi poshtë pretendimin se të instaluarit në kamp kishin shprehur vullnetin që të dërgoheshin për të luftuar në kufijtë e atdheut të tyre, siç padiste PKG dhe përfaqësuesit e Shqipërisë, Bullgarisë dhe Jugosllavisë.
Oficeri shqiptar denoncoi gjithashtu se kriminelët shqiptarë të luftës, të cilët ishin strehuar në Greqi, dhe konkretisht Hysni Dema, Alush Leshanaku dhe Prenk Pervizi, morën pjesë aktive në formacionet e përbashkëta ushtarake italo-shqiptare kundër Greqisë në operacionet e tetorit–nëntorit 1940.
Akuzat në fjalë të Kerenxhit, shoqëruar nga Teodor Heba, Kadri Hazbiu, Nuri Huta etj, të ndihmuar nga propaganda komuniste e PKG-së, por edhe nga një pjesë ekstremistësh grekë të prirur armiqësisht kundër ardhacakëve shqiptarë lëshuan një hije të rëndë mbi të arratisurit e pambrojtur dhe e vunë Greqinë në një pozitë tejet të vështirë si vend i tyre pritës, i cili duhej t’i mbronte të arratisurit. Për pasojë, të gjithë ata përjetonin një gjendje të nderë pasigurie dhe kërcënimi për t’u dëbuar, si rezultat i padisë së shtetit të tyre. Sidoqoftë, komisioni hetimor nuk u bind nga “provat” e përfaqësuesit të sigurimit shqiptar dhe arriti në përfundimin se të mbajturit nëpër kampe gëzonin liri të plotë, u lejohej të lexonin libra dhe gazeta, dhe letërkëmbimi i tyre zhvillohej lirshëm përmes PTT-së së Greqisë. Të gjithë të arratisutit hodhën poshtë pretendimin absurd se merrnin udhëzime ushtarake ose politike nga ndonjë mision ose autoritet i huaj.
Në kampin e Siros, të arratisurit kishin afishuar një parrullë të madhe: “Shpëtoni Shqipërinë nga terrori i kuq, çlironi një milion shqiptarë të Kosovës nga tirania e tmerrshme e kuqe e regjimit jugosllav. Zhdukni Hoxhën e ndyrë dhe bandën e tij nga Shqipëria”.
Disa nga të arratisurit shqiptarë, kryesisht shqiptarë të Kosovës, u gjetën në kampe ose kazerma të improvizuara ose në shkolla në Ierapetra në Lassithi të Kretës. Ierapetra shërbeu gjithashtu si kamp riedukimi për të dyshuarit dhe kundërvajtësit e rregullave të kampit.
Ndërkohë, lufta civile në Greqi po bëhej e ashpër dhe bashkëpunimi midis komunistëve shqiptarë dhe gueriljeve grekë po forcohej. Pjesa më e madhe e ndihmave staliniste lindore u kanalizua në frontin e luftës (Gramoz-Murganë) nga Shqipëria.
Më 9 maj 1947, tre muaj pas vizitës së Komisionit Hetimor në Greqi, në Veria gueriljet u lëshuan në një sulm vrastar në një lagje civile ku pati përleshje dhe disa viktima, në Elassona pati përleshje të armatosura, ndërsa në Lamia një grup gueriljesh sulmuan dhe rrëmbyen popullsi civile, ndërsa plaçkitën fshatin Monastiri të Domoko-së dhe Agrinion. Në zona të tjera, u hodhën në erë fabrika, termocentrale dhe ujësjellësa. Në të njëjtën ditë, një grup gueriljesh sulmuan stacionin hekurudhor Kalamon, treni i të cilit përveç transportit të udhëtarëve të rregullt, transferonte dhe 28 komunistë të dyshuar, të shoqëruar nga xhandarmëria. Gjatë përleshjeve u vranë 8 oficerë të xhandarmërisë, ndërsa të gjithë komunistët u hodhën në arrati.
Por komunistët grekë konsiderojnë operacionin e Kretës si suksesin më të madh operacional të pranverës së vitit 1947. Në të njëjtën ditë, pra më 9 maj 1947, një njesit gueril prej 100 personash nën drejtimin e kapedan Ioannis Podias sulmuan Ierapetra-n një qytezë në Kretë me armë të rënda dhe sulmuan xhandarmërinë, duke pushtuar një pjesë të qytetit. Guerilet u përplasën me forcat e pakta të xhandarmërisë, të cilët u kapën në befasi. Më pas forcat guerile u sulën kundër një kampi refugjatësh ku strehoheshin të arratisur shqiptarë, duke vrarë 11 prej tyre dhe plagosur 6 pas një beteje kacafytëse të ashpër trup me trup. Njëmbëdhjetë veta nga njesiti gueril u vranë dhe tetë u plagosën në përleshje. Kishte të vdekur dhe të plagosur dhe nga ana e xhandarmërisë. Forcat guerile u vunë zjarr depove të plehrave azotike, plaçkitën depot e ushqimeve dhe morën 1.300,000 dhrahmi nga filjali i Bankës Bujqësore.
Situata u agravua dhe përleshjet vrastare mund të përshkallëzoheshin shpejt. Për mbrojtjen e popullsisë civile të Kretës dhe të arratisurve shqiptarë, me urdhër të Ministrit të Transportit Sofoklis Venizelos, u dërgua enkas në Kretë anija destrojere “Kreta” e cila lundroi përgjatë bregdetit dhe u ankorua në portin e Heraklionit për të ndihmuar përpjekjet e forcave lokale dhe për të tërhequr ata që kishin mbijetuar. Për më tepër, një aeroplan ushtarak i forcave mbretërore greke kryente fluturime për mbikëqyrjen e Ierapetra-s dhe për të mbrojtur kazermat e të arratisurve shqiptarë.
“Rizospastis” i karakterizoi viktimat shqiptarë si kuislingë dhe referonte se kishte vetëm 6 të vrarë dhe 6 të plagosur (“Rizospastis” 10 maj 1947).
Më vonë, propaganda e majtë, duke riprodhuar akuzat e Kosanović-it për bashkëpunim të të arratisurve shqiptarë me xhandarmërinë greke, thekson se “kishte mësuar se nazistët shqiptarë kishin arritur deri në Lassithi për t’u atashuar me xhandarmërinë vendëse atje. Ata ishin të vetmit që hapën zjarr ndaj forcave guerile dhe 11 prej tyre humbën jetën “(Maro Douka,” Në shtjellat e mitit dhe historisë. Le të gënjejmë. Roman, Botime Patakis). Më vonë, më 10 shtator 2006, “Rizospastis” njoftonte se midis të vrarëve të forcave kundërshtare ishin 11 shqiptarë, bashkëpunëtorë të vjetër të pushtuesve gjermanë, të cilët tani ishin bashkuar me xhandarmërinë(!).
Në kujtimet e tij, i arratisuri politik Neshat Bilali, i cili u arratis në Greqi në shtator 1946 me Muharrem Bairaktarin, jep versionin e tij: “Para nesh, në nandor të 45-s, kish ardhë në Greqi nji grup shqiptarësh të Kosovës si prej 50 vetash. Fillimisht, grekët i kishin mbajtë mirë n’Athinë. Por kta dikur kishin nisë me u sjellë jo mirë, bile shpesh flinin nëpër stola t’lulishteve dhe ma s’fundi grekët i çojnë në Kretë. I vendosin nëpër kazerma të vjetra dhe u thonë se po të dojshin me jetue, duhej të punojshin. Dalgadalë qe hapë fjala se ishin nacionalista shqiptarë prej Kosove, turkos-alvanos. Nji natë nji grup komunistash grekë u shkojnë natën kosovarëve për t’i vra. Vrasin 21 vetë. U ba zhumrë e madhe. Muharrem Bajraktari shkoi dhe u ankue te Ministrija e jashtme dhe kërkoi që kosovarët që kishin shpëtue t’i binin n’Piré. Ma s’fundi i prunë edhe ata që kishin mbetë në Piré, te Haxhiqirjako. Kosovarët i vendosën në do çadra. Haxhiqirjako ishte nji kullë e madhe, me nji avli shumë të hapët. Aty erdhën edhe do shqiptarë të tjerë që kishin mundë me ikë prej Shqipnije”. (Neshat Bilali, «Shënime mbi historinë», Zgjedhur dhe përgatitur nga Petrit Palushi, f. 73)
Nuk mund të faktojmë ndonjë marrëveshje konspirative midis dy partive komuniste, (PKG dhe PKSH) për këtë keqbërje në dëm të të arratisurve të vobektë shqiptarë, por nuk mund të pretendojmë as të kundërtën.
Një muaj pasi u informua për ngjarjet makabre të Kretës, më 19 qershor 1947, qeveria shqiptare u kërkoi qeverive të Britanisë së Madhe dhe Shteteve të Bashkuara që të ekstradojnë kriminelët e luftës dhe kuslingët -me një listë të gjatë emërore bashkëngjitur- për daljen e tyre të menjëhershme para drejtësisë popullore shqiptare. Më 28 shtator 1947, ajo i përsëriti kërkesën e saj Komisionit Ndërkombëtar për Zbulimin e Kriminelëve të Luftës. (AMPJ, V. 1951, D. 205, Fl-169, Letra nga Mihal Prifti drejtuar Presidentit të Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, Padilla Nervo). Më vonë qeveria e Tiranës përsëriti kërkesën disa herë, por organizatat ndërkombëtare nuk u bindën dhe Greqia asnjëherë nuk i dorëzoi të arratisurit politikë, përveç disa rasteve, pas vitit 1959.
Si përfundim, nën terrorin e diktaturës së proletariatit, populli shqiptar po provonte çdo ditë kufijtë e dhunës dhe moralit institucional. Prishja e këtij ekuilibri i bënte ata ose heronj ose lodra të bindura në duart e diktaturës komunsite. Zgjedhja e parë, pra mohimi i predikimeve të diktaturës, ishte i vështirë, por i bënte ata të lirë para ndërgjegjes së tyre, ndërsa alternativa e dytë, skllavërimi moral ishte një formë e limituar e të jetuarit.
Në kushte dhe rrethana të pafavorshme, e detyruar të ekuilibrojë reagimet agresive të brendshme dhe të jashtme, por kryesisht të oligarkisë së kuqe të vet shqiptarëve, Greqia e varfër dhe veçanërisht populli i saj i urtë dhe i drobitur nga Lufta civile vazhdoi të mirëpresë të arratisurit shqiptarë që përvidheshin kufijve të rreckosur, mbeturina skeletore nga mjerimi dhe terrori si të përndjekur politikë nga qeveria e tyre, deri në rënien e regjimit në vitin 1991 me bukën e pakët që kishte.
Thënë shkurt, Greqia vijonte të përkujdesej për ata shqiptarë të cilët atdheu i tyre i kishte etiketuar si “mashtrues pa pasaportë” ose, më keq, “si jashtëqitje të kombit”.

——————————-

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΑΜΑΧΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΒΑΝΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΦΥΓΑΔΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ (1947)

Στις αρχές του 1947, στην Ελλάδα ήταν περιορισμένοι σε διάφορους προσφυγικούς καταυλισμούς ή διαβίωναν σχετικά ελεύθεροι σε οικήματα ή αποκαθιστάμενοι σε αγροτικές περιοχές εκατοντάδες αλβανών πολιτικών φυγάδων, οι οποίοι μπόρεσαν να γλυτώσουν από το λεπίδι της αναδυόμενης «αλβανικής ερυθράς ολιγαρχίας» (όπως αποκαλούσε ο αστικός τύπος της εποχής το αλβανικό κομμουνιστικό καθεστώς) με κίνδυνο της ζωής τους, ανατρέποντας το φοβικό δίλλημα ‘θάνατος ή ελευθερία’ υπέρ της ελευθερίας. Μαζί μ΄ αυτούς είχαν διαρρεύσει και πολλοί Αλβανοί του Κοσόβου, ο αριθμός των οποίων υπερέβαινε τους 200. Όλοι αυτοί επέλεγαν την Ελλάδα ως χώρα καταφυγής, καθώς πίστευαν ότι η Ελλάδα θα τους παρείχε μεγαλύτερη ασφάλεια σε σχέση με άλλες όμορες χώρες, στις οποίες ο κίνδυνος απελάσεως ή αφανισμού ήταν υπαρκτός (Neshat Bilali, “Me Muharrem Bajraktarin drejt Greqisë: Historia e një udhëtimi 25 gusht-13 shtator 1946”, Përzgjodhi dhe përgatiti Petrit Palushi, fq 71).
Η Ελλάδα, όμως, είχε συρθεί η ίδια σε μια ανείπωτη εμφύλια σύρραξη, για την οποία η ελληνική κυβέρνηση εγκαλούσε τις τρείς γειτονικές χώρες της σοβιετικής υπερίσχυσης, ήτοι την Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία ‒και όχι αδίκως‒ ως σταθμούς ανεφοδιασμού της κομμουνιστικής ανταρσίας.
Για τον λόγο αυτό, τον Σεπτέμβριο του 1946, η ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε ενώπιον του ΟΗΕ για την ενίσχυση της στασίασης των ελλήνων κομμουνιστών από τους βόρειους γείτονές της (Κύρου, “Η νέα επίθεσις κατά της Ελλάδος: Το ελληνικόν πρόβλημα ενώπιον του Ο.Η.Ε. Ιανουάριος 1946 – Δεκέμβριος 1948”), και την 3η Δεκεμβρίου ο πρωθυπουργός της, Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, κατήγγειλε κραυγαλέες περιπτώσεις μεθοριακών προκλήσεων και παραβιάσεων. Απαντών στον ΟΗΕ, ο Γιουγκοσλάβος πρέσβης Σάβα Κοσάνοβιτς (Sava Kosanović) ‒ο οποίος εκπροσωπούσε και το αλβανικό καθεστώς στις συζητήσεις του ΟΗΕ‒ κατήγγειλε την Ελλάδα για τη φιλοξενία «χιλιάδων προδοτών και δωσίλογων» από τις τρείς αυτές χώρες. Οι προδότες αυτοί των τσετνίκων, τόνισε, συνεργάζονταν με την ελληνική αστυνομία και τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό, για να προκληθεί εθνικό μίσος. Όπως διατεινόταν, μόνον τον Φεβρουάριο του 1945, κατέφυγαν στην Ελλάδα 40 αλβανοί εγκληματίες της φασιστικής οργάνωσης της ιταλικής κατοχής ‘Μπαλ Κομπετάρ’ (Ball Kombëtar) που είχε ιδρυθεί στην Αλβανία και είχε μεταφερθεί και στη Γιουγκοσλαβία. («Ριζοσπάστης», 19 Δεκεμβρίου 1946. σ. 1-4).
Το ΚΚΕ στην προπαγάνδα του υιοθετούσε πιστά τη γιουγκοσλαβική άποψη. Μαζί με το ΚΚΕ, το ΚΚ Ιταλίας κι όλος ο αριστερός τύπος χαρακτήριζαν τους πολιτικούς φυγάδες από την Αλβανία «εγκληματίες πολέμου». Ο αλβανικός τύπος, επίσης, κοσμούσε προσβλητικά τους αλβανούς φυγάδες, ως «συνεργάτες των Γερμανών, δωσίλογους, αιμοδιψείς εγκληματίες πολέμου, λήσταρχους και μειοδότες του έθνους».
Τα διεθνή νόμιμα, ακόμα, δεν είχαν συγκεκριμένο πλαίσιο προστασίας για τους πρόσφυγες. Μόνον ο Οργανισμός Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (UNRRA) μαχόταν ασθμαίνων για τη διάσωσή τους, αλλά και αυτός ανέστειλε τη δραστηριότητά του το 1947.
Για όλα αυτά, την 19η Δεκεμβρίου του 1946, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ύστερα από γραπτές και προφορικές διαμαρτυρίες και δηλώσεις, τόσο της Ελλάδας, όσο και των τριών βορείων γειτόνων της, αποφάσισε τη σύσταση Διερευνητικής Επιτροπής.
Η επιτροπή μετέβη την 17η Φεβρουαρίου 1947 στο Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο του Πειραιά για να εξετάσει 400 αλβανούς πολιτικούς φυγάδες. Εξετάσθηκαν οι βασικοί ταγοί: Φικιρί Ντίνε (Fiqiri Dine), Χυσνί Ντέμα (Hysni Dema), Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι (Muharrem Bajraktari), Αλούς Λεσανάκου (Alush Leshanaku), Πρενκ Περιβίζι (Prenk Pervizi) και Αμπαζ Ερμένι (Abaz Ermenji), οι οποίοι είχαν διαδραματίσει ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Αλβανίας κατά την ιταλική και γερμανική κατοχή, κατέχοντες θέσεις στον στρατό και στη δημόσια διοίκηση. Μάλιστα, ο Φικιρί Ντίνε χρημάτισε και πρωθυπουργός. Όλοι αυτοί δήλωσαν ότι ήταν αντικομμουνιστές και αν παρέμεναν στην Αλβανία, το κραταιό καθεστώς θα τους είχε δολοφονήσει. Ο δε Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι πρόσθεσε ότι η Ελλάδα ήταν χώρα αληθινής ελευθερίας και δημοκρατίας και επέδωσε υπόμνημα στην Επιτροπή απορρίπτοντας τις κατηγορίες του Κοσάνοβιτς και του αλβανού εκπροσώπου Νέστι Κερέντζι (Nesti Kerenxhi).
Δύο μέρες αργότερα, την 19η Φεβρουαρίου 1947, το κλιμάκιο της επιτροπής μετέβη στο στρατόπεδο της Σύρου στην Ερμούπολη όπου υπήρχαν 53 αλβανοί πολιτικοί φυγάδες. Στη Σύρο, παρότι το κοινόβιο λειτούργησε ως χώρος σωφρονισμού και περιορισμού υπόπτων, οι εγκατεστημένοι δεν διήγαν καθόλου άσχημα, μαρτυρεί αλβανός πολιτικός φυγάς, καθώς ο πληθυσμός της ήταν πολύ φιλόξενος. Όσοι βρέθηκαν εκεί μάλλον τυχεροί ήταν. Τον Αύγουστο του 1946, στη Σύρο υπήρχαν 1900 πρόσφυγες απ’ όλες τις χώρες, αλλά στη συνέχεια απέμειναν μόνον 132. Πολλοί από τους φυγάδες ζούσαν με τις οικογένειές τους, κυκλοφορούσαν και εργάζονταν ελεύθεροι.
Από τους επιφανείς αλβανούς, στη Σύρο βρέθηκε ο Αλί Νιβίτσα (Ali Nivica), ο οποίος είχε δραπετεύσει τον Οκτώβριο του 1944, πιεζόμενος από της δυνάμεις του αλβανικού εθνικοαπελευθερωτικού στρατού και ο Χακί Ρουσίτι (Haki Rushiti), ο οποίος διέφυγε επίσης την ίδια περίοδο. Ο Νέστι Κέρεντζι, υφυπουργός Εσωτερικών και πρώτος Διευθυντής της Κρατικής Ασφάλειας (1946-1948), νέος και επιθετικός, με βλοσυρά μάτια κάτω από τα γυαλιά του, ζήτησε από την επιτροπή να εξετάσει κατ’ αντιπαράσταση τους αλβανούς «αποστάτες και προδότες», τους χαρακτήρισε συλλήβδην «σεσημασμένους εγκληματίες πολέμου» και ζήτησε την έκδοση και την παραπομπή τους ενώπιον της αλβανικής δικαιοσύνης.
Ερωτήθηκαν, επίσης, και οι Ρετζέπ Ραμαντάν (Rexhep Ramadani) και Λουάν Γκάσι (Luan Gashi), αλβανόφωνοι από το Κόσοβο, οι οποίοι δήλωσαν ότι όλοι οι συμπατριώτες τους κυκλοφορούσαν ελεύθεροι και τους διδόταν ημερήσιο επίδομα ύψους 2.000 δραχμών. Άλλοι, τόνισε ο δεύτερος, εργάζονται στις οικοδομές. Εξετάσθηκε και ο διοικητής του κοινοβίου, ο οποίος διέψευσε τις πληροφορίες ότι οι κρατούμενοι εξέφρασαν την επιθυμία να σταλούν αγωνιζόμενοι στα σύνορα της πατρίδας τους, όπως είχε καταγγείλει το ΚΚΕ και οι αντιπροσωπείες της Αλβανίας, της Βουλγαρίας και της Γιουγκοσλαβίας.
Ο αλβανός αξιωματούχος τόνισε ακόμη ότι οι αλβανοί εγκληματίες πολέμου που είχαν βρει καταφύγιο στην Ελλάδα, ήτοι οι Χυσνί Ντέμα, Αλούς Λεσανάκου και Πρεγκ Περβίζι, συμμετείχαν ενεργά στα μεικτά ιταλοαλβανικά στρατιωτικά τμήματα κατά της Ελλάδας στις επιχειρήσεις του Οκτωβρίου-Νοεμβρίου του 1940.
Οι συγκεκριμένες κατηγορίες του Κερέντζι περιστοιχισμένου από τους Τεοντόρ Χέμπα (Teodor Heba), Καντρί Χαζμπίου (Kadri Hazbiu), Νουρί Χούτα (Nuri Huta), και συνεπικουρουμένου από την κομμουνιστική προπαγάνδα του ΚΚΕ αλλά και από μια μερίδα ακραίων ελλήνων πολιτών διακείμενων εχθρικά προς τους Αλβανούς, άπλωναν βαριά σκιά στους απροστάτευτους φυγάδες κι έθεταν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση και την Ελλάδα ως χώρα φιλοξενίας τους, η οποία όφειλε να προστατεύσει τους φυγάδες. Όλοι αυτοί, στη συνέχεια, ζούσαν υπό το κράτος της ανασφάλειας και της απειλής της απέλασης. Όμως το κλιμάκιο δεν πείσθηκε από τις «αποδείξεις» του αλβανού ασφαλίτη και συμπέρανε ότι οι κρατούμενοι απολάμβαναν πλήρους ελευθερίας, τους επιτρεπόταν η ανάγνωση βιβλίων και εφημερίδων, και η αλληλογραφία τους διεξαγόταν ελευθέρως διά του ελληνικού ταχυδρομείου. Όλοι τους αρνήθηκαν ότι λαμβάνουν στρατιωτική ή πολιτική καθοδήγηση.
Στη στρατόπεδο της Σύρου, οι φυγάδες είχαν αναρτήσει ένα τεράστιο πανό: «Σώστε την Αλβανία από την ερυθρά τρομοκρατία, ελευθερώστε ένα εκατομμύριο Αλβανών του Κοσόβου, ευρισκόμενων υπό τη φρικτή κόκκινη τυραννία του γιουγκοσλαβικού καθεστώτος. Πετάξτε τον βρομερό Χότζα και τη συμμορία από την Αλβανία».
Μέρος των Αλβανών φυγάδων, κυρίως Αλβανών του Κοσόβου, βρέθηκαν και σε πρόχειρους καταυλισμούς ή παραπήγματα ή και σε σχολεία της Ιεράπετρας στο Λασίθι της Κρήτης. Η Ιεράπετρα λειτούργησε επίσης ως χώρος σωφρονισμού για τους υπόπτους και τους παραβαίνοντες των κανονισμών του καταυλισμού.
Εν τω μεταξύ, ο εμφύλιος μαινόταν και η συνεργασία μεταξύ των αλβανών κομμουνιστών και των ελλήνων ανταρτών συσφιγγόταν. Μεγάλο μέρος της ανατολικής βοήθειας διοχετευόταν προς το πολεμικό μέτωπο (Γράμμο-Μουργκάνα) από την Αλβανία.
Την 9η Μαΐου 1947, τρεις μήνες μετά τη μετάβαση του κλιμακίου της Διερευνητικής Επιτροπής, οι αντάρτες επιχείρησαν στη Βέροια δολοφονική επιδρομή σε συνοικία αμάχων με αρκετά θύματα, στην Ελάσσωνα σημειώθηκαν εχθροπραξίες, ενώ στη Λαμία ομάδα ανταρτών εισέβαλε και απήγαγε άμαχο πληθυσμό μεταξύ των οποίων και αναπήρους, ενώ σημειώθηκαν λεηλατήσεις στο χωριό Μοναστήρι του Δομοκού και στο Αγρίνιο. Σε άλλες περιοχές, σημειώθηκαν ανατινάξεις εργοστασίων, σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και υδραγωγείων. Την ίδια μέρα, ομάδα ανταρτών επέδραμε στον σιδηροδρομικό σταθμό Καλαμών, όπου ο συρμός εκτελούσε ‒εκτός από τη μεταφορά τακτικών επιβαινόντων‒ τη μεταγωγή 28 υποδίκων κομμουνιστών υπό τη συνοδεία της χωροφυλακής. Κατά τις εχθροπραξίες, φονευθήκαν 8 οπλίτες της χωροφυλακής, οποίοι συνόδευαν τους μεταχθησομένους ενώ απελευθερώθηκαν όλοι οι κομμουνιστές.
Οι κομμουνιστές θεώρησαν μεγάλη επιτυχία την επιχείρηση της Κρήτης. Την ίδια μέρα, ήτοι την 9η Μαΐου 1947, ομάδα 100 ατόμων υπό του Ιωάννη Ποδιά επιτέθηκε κατά της Ιεράπετρας με βαρέα όπλα και στράφηκε κατά της χωροφυλακής, καταλαμβάνοντας μέρος της κωμόπολης. Οι αντάρτες ήρθαν σε συμπλοκή με τις λιγοστές δυνάμεις της χωροφυλακής, οι οποίες συνελήφθησαν εξ απήνης. Στη συνέχεια, στράφηκαν κατά προσφυγικού οικήματος όπου στεγάζοντο αλβανοί φυγάδες και φόνευσαν 11 εξ αυτών, ενώ 6 τραυματίσθηκαν ύστερα από σκληρή συμπλοκή σώμα με σώμα. Στη συμπλοκή φονεύθηκαν και 11 αντάρτες και άλλοι 8 τραυματίσθηκαν. Νεκροί και τραυματίες υπήρχαν και από την πλευρά της χωροφυλακής. Οι αντάρτες πυρπόλησαν τις αποθήκες λιπασμάτων, λεηλάτησαν τις αποθήκες εφοδιασμού και αφαίρεσαν από το κατάστημα της Αγροτικής Τραπέζης 1.300.000 δραχμών.
Η κατάσταση κατέπεσε επικίνδυνα και οι αψιμαχίες μπορούσαν να κλιμακωθούν γρήγορα. Για την προστασία του άμαχου πληθυσμού της Κρήτης και των αλβανών φυγάδων απέπλευσε στην περιοχή, κατόπιν εντολής του υπουργού Ναυτιλίας, Σοφοκλή Βενιζέλου, το αντιτορπιλικό «Κρήτη», το οποίο κατέπλευσε στον λιμένα του Ηρακλείου για να βοηθήσει τις προσπάθειες των εγχώριων δυνάμεων στην περισυλλογή και μεταγωγή των αλβανών φυγάδων που είχαν απομείνει. Εξάλλου, αεροπλάνο της Βασιλικής Αεροπορίας ενήργησε κατοπτεύσεις άνωθεν της Ιεράπετρας για την προστασία του κοινοβίου.
Ο «Ριζοσπάστης» χαρακτήριζε τα αλβανικά θύματα κουίσλιγκς και ανάφερε ότι υπήρχαν μόνον 6 νεκροί και 6 τραυματίες («Ριζοσπάστης» 10 Μαΐου 1947).
Αργότερα, η αριστερή προπαγάνδα υιοθετώντας της κατηγόριες του Κοσάνοβιτς για συνέργεια των αλβανών φυγάδων με την ελληνική χωροφυλακή τονίζει ότι «είχε μάθει ότι αλβανοί ναζιστές είχαν καταφτάσει και στο Λασίθι για να επανδρώσουν τη χωροφυλακή εκεί. Ήταν οι μόνοι που άνοιξαν πυρ εναντίον των ανταρτών και έχασαν τη ζωή τους 11 από δαύτους» (Μάρω Δούκα, «Στις γραμμές του μύθου και τις Ιστορίας. Έλα να πούμε ψέματα» Μυθιστόρημα Εκδόσεις Πατάκη). Έπειτα, ο «Ριζοσπάστης» την 10η Σεπτεμβρίου 2006, ανέφερε ότι ανάμεσα μάλιστα στους νεκρούς του αντιπάλου περιλαμβάνονταν και 11 Αλβανοί, παλιοί συνεργάτες των Γερμανών κατακτητών, που τώρα είχαν προσκολληθεί στη χωροφυλακή(!).
Στις αναμνήσεις του ο πολιτικός φυγάς Νεσάτ Μπιλάλι, ο οποίος δραπέτευσε στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του 1946 μαζί με τον οπλαρχηγό Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι, δίνει τη δική του εκδοχή: «Πριν από εμάς, τον Νοέμβριο του 1945 είχε καταφύγει στην Ελλάδα μία ομάδα Αλβανών του Κοσόβου, ανερχόμενοι σε 50 άτομα. Αρχικά οι Έλληνες τους αντιμετώπισαν καλώς, αποκαθιστάμενους στην Αθήνα. Ούτοι όμως, άρχισαν να μην διάγουν καλώς, μάλιστα συχνά κοιμόντουσαν σε παγκάκια πάρκων και τελικά οι Έλληνες τους μετέφεραν στην Κρήτη όπου τους αποκαταστήσαν σε παλιούς στρατώνες, λέγοντες ότι αν επιθυμούσαν να ζήσουν έπρεπε να αναζητήσουν εργασία. Αργότερα διακινήθηκαν φήμες ότι αυτοί ήταν Αλβανοί εθνικιστές από το Κόσοβο, Τουρκαλβανοί. Μία νύχτα, μία ομάδα ελλήνων κομμουνιστών εισέβαλαν να τους φονεύσουν. Φόνευσαν 21 άτομα. Προκλήθηκε μεγάλη ταραχή. Ο Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι μετέβη στο Υπουργείο Εξωτερικών, εκφράζοντας παράπονα και ζήτησε την επιστροφή των επιβιωσάντων στον Πειραιά. Τελικά, τους μετέφεραν όσους επιβίωσαν στον Πειραιά”. (Neshat Bilali, «Shënime për historinë», Përzgjodhi dhe përgatiti Petrit Palushi, fq. 73)
Δεν μπορούμε να αποδείξουμε κάποια συνωμοτική συμφωνία μεταξύ των δύο κομμουνιστικών κομμάτων ‒Ελλάδας Αλβανίας‒ για την προκείμενη κακότητα αλλά ούτε υπέρ του αντιθέτου μπορούμε να συνηγορήσουμε.
Έναν μήνα μετά, και αφού προφανώς ενημερώθηκε για τα γεγονότα της Κρήτης, την 19η Ιουνίου 1947 η αλβανική κυβέρνηση ζήτησε από τις κυβερνήσεις της Μεγάλης Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών την παράδοση των εγκληματιών πολέμου και των δωσίλογων ‒με επισυναπτόμενο πολυάριθμο κατάλογο‒ για την άμεση προσαγωγή τους σε δίκη. Την 28η Σεπτεμβρίου 1947 επανέλαβε την αίτηση προς τη Διεθνή Επιτροπή για την αποκάλυψη των εγκληματιών πολέμου. (AMPJ, V. 1951, D. 205, Fl-169, Επιστολή του Μιχάλ Πρίφτι προς τον Πρόεδρο της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, Padilla Nervo) Αργότερα, η κυβέρνηση των Τιράνων επανέλαβε πολλές φορές την αίτηση, αλλά οι διεθνείς οργανισμοί δεν πείσθηκαν για τα αίτημά της και η Ελλάδα ουδέποτε παράδωσε τους πολιτικούς φυγάδες, πλην ολίγων περιπτώσεων, μετά το 1959.
Συμπερασματικά, κάτω απ΄ τον τρόμο της δικτατορίας του προλεταριάτου οι Αλβανοί πολίτες δοκίμαζαν καθημερινά τα όρια του φόβου και της παραδεδεγμένης ηθικής. Η διασάλευση της ισορροπίας αυτής τους καθιστούσε είτε ήρωες, είτε βολικά αθύρματά της δικτατορίας. Η πρώτη επιλογή, δηλαδή η άρνηση στα κελεύσματα της δικτατορίας, δύσκολη μεν αλλά τους καθιστούσε ελεύθερους ενώπιον της συνείδησής τους, ενώ η δεύτερη, η υποδούλωση, αποτελούσε μια περιοριστική μορφή διαβίωσης.
Υπό δυσμενείς συνθήκες υποχρεωμένη να εξισορροπήσει επιθετικές αντιδράσεις, εσωτερικές και εξωτερικές αλλά κυρίως της ίδιας της αλβανικής ερυθράς ολιγαρχίας, η φτωχή Ελλάδα κι ιδίως ο απλός και χειμαζόμενος λαός της συνέχισε να φιλοξενεί τους αλβανούς φυγάδες που συνέρρεαν στη χώρα ως πολιτικοί διωκόμενοι από το πιο απάνθρωπο καθεστώς των κομμουνιστών έως την πτώση του 1991 με τα γλίσχρα μέσα που διέθετε.
Εν ολίγοις, η Ελλάδα εξακολουθούσε να περιθάλπει εκείνους τους Αλβανούς που η πατρίδα τους τους αποκαλούσε «απατεώνες χωρίς διαβατήριο» ή και, ακόμη χειρότερο, «περιττώματα τους έθνους».

Ιούλιος 2020

1. Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο
2. Ο πολιτικός φυγάς Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι, Ελλάς 1948
3. Χυσνί Ντέμα, πολιτικός φυγάς στην Ελλάδα
4. Διαμαρτυρίες στην Αλβανία για την παράδοση των «εγκληματιών πολέμου»
5. Τηλεγράφημα του Χυσνί Ντέμα από το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο, 1947
6. Αλβανοί πολιτικοί φυγάδες στην Ελλάδα, 1948: από αριστερά Νεσάτ Μπιλάλι, Μουχαρέμ Μπαϊρακτάρι, Εσάτ Μπαϊρακτάρι, Ταχίρ Βάτα
7. Διερευνητική επιτροπή στο Λούρο της Θεσπρωτίας, 1949
8. Ο Χακί Τερπέζα, φυγάς από το Κόσοβο, Ελλάς 1948
9. Ο Χαλίλ Τερπέζα (δεξιά), θύμα της επίθεσης στην Κρήτη, 1947
10. Οι Αλβανοί πολιτικοί φυγάδες στην Αθήνα, 1949, Νεσάτ Μπιλάλι και Ταχίρ Βάτα
11. Εφημερίδα «Ελευθερία» 11/5/1947
12. Κρήτη, ’40
13. Εφημερίδα «Εμπρός» 11/5/1947
14. Προσφυγικός καταυλισμό Λαυρίου ’50
Ευχαριστώ τον πρώην πολιτικό φυγά στην Ελλάδα Νεσάτ Μπιλάλι για τις πληροφορίες που γενναιόδωρα μου διέθεσε στη συγγραφή του παρόντος πονήματος