Jeronim De Rada: RAPSODI TË NJË POEME ARBËRESHE (2)
LIBRI I TRETË
- FRYN NJË ERËZË
Fryn, një erë, një erëzë,
fryn e hollë dhe vorbullon,
lehtë më hap derën
dhe më tund djalin
të varur në kunjë,
ma tund e ma zgjon.
-Këtu, këtu biri im,
u la vallja e vjen jot ëmë,
vjen me gishtat plot unaza,
plot me lule qafën,
të jep sisë, të ve në gjumë.
- LIGJËRONIN DY TË RA
Ligjëronin dy të ra,
dy të ra dhe gjitone
të sapomartuara.
Thoshte e reja e zonjës Agat:
-Kam unë stoli të arta,
korale e margaritarë,
kam pellushe e mëndafshra
ndër sënduqe dhe dhomave
kam shërbyse që më binden,
m’i dha të gjitha zoti im.-
– Unë vet jam më e lumtur:
në kokë kam shami qiellin me yjet,
dielli është kurora ime,
kam për fustan detin
dhe froni im dheu i gjerë,
ku fle ose rri zgjuar.-
Ju kthye në të qeshur zonja:
-Po sa fatlumtur që jam,
kam në djep djalin e parë,
që kur qesh ose kur qan
mua zemrën ma rrëmben.
-Dhe unë kam vashëz te djepi
më gugat si engjëllith,
ka vështrimin plot hare;
malli të zë kur pranë s’e ke.-
E ç’do të bëjë kur të rritet?
– Do vjedhë zemrën e tim biri,-
u gjegj zonja e menduar.
- VASHA QË KISH HUMBË TË ZONË
Vasha që kish humbë të zonë,
të zonë e shoqin e saj,
e s’e ndjente në shtëpi,
po e dinte në burg,
në duar të turqve,
kur të gjithë ishin të lumtur
ra e mundur keq nga malli.
Fshehura la shtëpinë,
çau borën gjer në brez,
akullin deri në gju,
mbrapa la malet e saj,
takoi të dashurin në burg,
e nxori atë dhe hyri vet.
Pastaj u vu t’i lutej:
-O ti zot, mizori im,
mos më le të mykem
se më myket xhokja
që e kam shënuar,
prerë e qepur vet.
Po ti zoti im mizor
mos më le të mykem
se më myket gërsheti
që e kam të pleksur,
pleksur me fije ari
te pallati i zotit tatë.
- BIJË E HËNËS
Porositi kontesha kontin:
-O ti kont e biri im,
në gjithë malet ti të gjuash,
në mal të kuçedrës mos gjuaj,
se del kuçedra e të ha,
të ha e të përpinë.-
Trimi mëmën s’e dëgjoi,
po dëgjoi të bukurën:
-Në asnjë mal mos gjuaj, trim,
në mal të kuçedrës gjuaj.-
Si u ngjit ai në mal,
doli kuçedra ta hajë.
I trembur djali ju lut:
-O kuçedër, stërkuçedër
lemë të shkoj te nëna ime,
që t’i lyp uratën.-
-Nëm ti besën, pastaj ec.-
Vrapoi tek e ëma:
-O ti mëmë, mëma ime,
nëm uratën e vdekjes.-
Nëna i dha uratën.
Shkoi dhe te e bukura:
-Të falem, zonja ime,
se iki e s’shihemi më.-
-Dua të vij dhe unë me ty.-
Hipi ajo në kalë të bardhë,
ai hipi në kalë të zi,
dhe vanë në mal të kuçedrës.
Sa i pa që larg kuçedra
zuri të gëzohej:
-Lumja unë, lumja kuçedër,
kisha një dhe bëra dy.-
-E mjera ti, e mjera kuçedër,
kishe një dhe s’ke asnjë.-
foli vasha, u afrua
dhe e ngriu, e lidhi në vend.
-Nga ç’gjiri je ti vashë?-
-Jam e bijë e hënës,
kam për at diellin:
vet jam vetëtima e qiejve
që bie mbi male,
mbi male e mbi fusha,
mbi fronin e së ligës.
-Vashë mbi vashat e dheut,
shko ti mirë e me shëndet,
trashëgoje trimin tënd.
- NUSJA E SKËNDERBEUT
Mblodhi Krujë Skënderbeu
bujarinë e priftërinë,
të kuvendonte me ta
nga ç’anë ta merrte nusen.
-Merre, zot, napolitane –
-Ato vashëzat e Napolit,
të njoma e delikate
gdhihen e ngrysen,
po mundi i shtëpive tona
i mërzit edhe i mvrejt.
-Ka në Pulje, më afër-
-Bujaresha të hijshme
ka në Bari e Taranti-
-Të mësuara të shetisin
nëpër sheshe veç me lule,
u ngushtohet zemra
te rrethi i maleve tona.-
– Dërgojmë në Sicili,
ka aty mbreti të bijat.
-Nga vapa dhe afshi i detit
e ardhur në shkëmbinj me borë
zonja vashë e humb shëndetin.
Unë e di ç’duhet të marr.
Vajzën e dua arbëreshe
nga gjuha dhe zakonet.
Prandaj, zotër, në doni,
te pallati i Arianitit
dërgojini fjalë zonjës
Donikë Marinëza.
- ZOTIN NXITONTE VASHA
Zotin nxitonte vasha,
-Hidhu shpejt, zoti im,
ta kaluan gjithë shokët,
edhe mbrapa ti të lanë.
Aq me nxit na iku trimi
sa harroi kordhën,
kordhën dhe lahutëzën.
Kur doli poshtë katundit,
atje shokët ja kujtuan.
-O ju shokëzit e mi,
me ngadalë se ju arrij.-
Dhe u kthye pas sërish,
ngjiti shkallët e shtëpisë.
-Hap derën, e bukura!-
Në e dëgjoi s’iu përgjigj.
E thirri për së dyti.
Në e dëgjoi s’u përgjigj.
I thirri të tretën.
Në e dëgjoi, s’iu përgjigj.
I dha derës një të shtyrë
dhe e plasi brenda pragut.
Atje gjeti vashën e tij
që bridh me një trim të huaj.
Shqiti shpatën nga milli,
shpoi njërin edhe tjetrin
të mpirë e gojëkyçur.
Pastaj ngriti e mbylli derën,
i hoqi trimin e vashën,
këmbë e duar ua preu,
copa e thela i bëri
dhe i mblodhi në dy thasë;
i ngarkoi tek një mushkë,
e i grahu në mulli,
ku i hedh të bluhen.
Kur te dishta e mullirit
i pa në dritën e hënës
u çmend e këndoi në kodra:
-O mulliri im i shpejtë,
bëj ti miell me krunde
siç ish trimi i ashpër,
bëj ti miell të bardhë,
sa ç’ish vashëza e njomë.
- IKU VASHA MUAR MALË
Iku vasha e muar malë,
vetëmith me veten e saj,
duke qarë e duke u çjerrë.
Qenit turk, si mi shpëtoi,
pas e pas ai ju vu,
mal më mal m’e përzu,
tek i treti ja arriu.
E mbërtheu nga gërsheti,
e hoqi në truall përmbys,
m’e lidhi në bisht të kalit,
i hipi e mamuzet ngau.
Ulërimat që nxirrte vasha
gjëmonin përrenjve;
Kur në pritën e një dreri
Kost Mortati e Ndre Turiela,
Janj Frashini e Nik Peta,
mbajtën vesh dhe e dalluan,
e dalluan mu tek vinte
ashtu mbi kalë kaluar,
që zvarriste arbëreshen.
Një prej tyre doli para,
shkrehu i pari dhe nuk e zuri,
shkrehu i dyti, gjithashtu,
gjuajti i treti, nga nxitimi,
ajo dorë m’e gënjeu.
Atëherë qenit turk,
me murxharin të lëshuar,
udhën i preu Nik Peta
dhe ja shkrehu mu në zemër.
Ra me faqet për tokë,
Ai vate e rrëmbeu kalin
te frerët dhe e mbajti:
po si e pa vashën,
njohu të shoqen tek vdiste.
- DJALI I HEDHUR NË PUS
Luante djali në derë
me një zile të argjendë
mbi sheshin e Lopes.
I ati rropatej larg
për begati e fat.
Shkuan armiqtë andej,
armiqtë e të atit.
-Ky bir gjarpri,
sa i bukur, aq i helmët!-
E rrëmbyen dhe e hodhën
në një pus e shkuan e vanë.
Djali poshtë në ujë,
duke rënë e duke u falur:
-Shënmëri e Karminit,
mos më lër të mbytem,
as edhe të lagem,
se është te mesha zonja mëmë –
Shënmëria e dëgjoi.
Notonte e ngjitej lart
mbajtur mbi ujthin,
e dëgjoi e ëma që shkonte
bashkë me bujareshat,
i dëgjoi të falurit e tij.
Vrapoi te pusi i thellë,
-Merrmë, lalë, ashtu më ruash,
se të jap, ç’ do të duash.-
U ndë mbi pusin e thellë,
gjersa e hoqi e i ra në dorë
djali, e qafën i shtrëngoi,
e buzën m’i puthi, faqes
lotët mi rrokullisen.
- SKËNDERBEU E BALLABANI
Hapi shatoret Skënderbeu,
nën hije shumë të gjera,
ulur rrinin ushtarët e tij
ndanë një lumi të kulluar,
duke ngrënë e duke pirë,
kur na panë një lajmëtar
të vinte nga Turqia.
-Tek ti, Perëndi e Arbërve,
më dërgoi Zoti i Madh,
ku do të ndesheni bashkë?
-Ec e thuaji të më vijë.-
Si u kthye lajmëtari,
Muhameti, u ngrit në këmbë,
bëri e u ranë daulleve
të mblidhte zyrtarët.
-O, ju ministrat e mi,
cilit zemra i thotë,
të më sjellë Skënderbeun,
o të gjallë, o të vdekur?-
Të gjithë dëgjuan e s’u ndjenë.
U përgjigj veç Ballabani,
tradhëtari arbëresh:
-Cila është dhurata ime?
-Nëntëqind mijë dukate
dhe qytetet e Arbërisë.-
-Sonte e ke, vrarë o lidhur.-
Edhe hynë në luftë.
po në mes të udhës,
nga vinte Skënderbeu,
del dhe i qaset para
ai qeni tradhëtar.
-Tani, o qen tradhëtar,
o do çosh ti kokën time,
o do çoj unë tënden! –
……………………………………
Vringëlliu Skënderbeu
dhe i ra freri nga dora;
vringëlliu tradhëtari
dhe i plagosi krahun,
krahun edhe kalin.
Ra në këmbë Skënderbeu.
Oshëtinë me brohorimë
të gëzuar muslimanët
dhe e rrethuan në mes.
Ngriti sytë trimi në qiell:
-Tani më ndih Zoti Krisht,
që më nxorre për së vogli
nga dora e armiqve të tu.-
Qasi krahët në një lis.
Asnjëri nuk guxoi
shpatën që t’ja ngulte.
Po, saora, u lëshuan,
u lëshuan dymijë trima,
gjithë trima të zgjedhur
në malet e Arbërisë,
që i printe Dukagjini,
Dukagjini e Liveta.
Çanë në mes e i shtrinë,
sipër tyre shkelën.
Kur i pa Skënderbeu,
vuri buzën më të qeshur:
-O ti zoti Dukagjin,
veç krahët ti më ruaj,
të luftoj me këtë qen,
të shoh shpatën si e luaj,
flamurin si e valëvis.-
Bëri kryq e u lëshua,
me rrëmbim duke i ndjekur
si zjarri në kallamishte,
gjersa udhët e hendeqet
me koka e kufoma mbushi.
Vetëm një e la të lirë,
atë qenin tradhëtar,
që lajmin ta shpinte:
veshin e djathtë ia preu,
ta mbante për shenjë.
Po Muhameti kur e pa:
-Ballaban, kryeplaga,
Ç’u bënë mburrjet e tua,
se këtu ti Skënderbeun
gjallë a vdekur do ta sillje?
-O ti Zot, Zot i madh,
dëgjomë pak e më kupto,
nuk është krahu që e ndihmon,
po është dora e Perëndisë.-
-Dhe tani sillmi kryet
mbushur tradhëti besimesh
që të nxjerr dufet e mia.-
E rrëmbejnë, e mbi kërcu
kryet i venë e ia presin.
- VASHA FARMAKOS VËLLANË
Vashë, në do të duhemi,
farmakose tët vëlla.
-Si mundem unë ta farmakos?
-Të them unë si ta bësh:
Nesër më të gdhirë
dil në një udhëkryq,
prit të shkojë gjarpri i zi,
helmatisës, që s’gjen ilaç,
preji kokën dhe bishtin
dhe m’i shtyp në mes dy gurëve,
hidhja në kupën me verë
tët vëllai, mbrëmanet,
prite dhe jepja ta pijë.-
Vasha bëri siç dëgjoi,
priti të vëllanë në derë,
tek kthehej nga lufta.
-Mirë se vjen, vëllau im!
Merr e pi qelqen me verë,
se më vjen djersitur,
djersitur e i këputur.-
Tre gllënka ai hodhi,
tre fjalë arriti e tha:
-Mjerë, kush i ka besë
motrave të pamartuara!-
E më ra i bërë akull.
Vasha duke u stolisur,
trimi duke dhënë shpirt.
Dhe pastaj i ktheu krahët,
fluturoi tek i dashuri:
-Trim, unë e mbajta fjalën.-
-Shporru tutje, bushtra mizore,
tët vëlla në farmakose,
ç’mund të më bësh ti mua?
Siç kish ardhur bardhakuqe,
vasha erdh e u nxi sterrë,
duke hequr xhoken zvarrë.
- AJO ZONJË, E REJA E GJIKËS
Ajo zonjë, e reja e Gjikës
u afrua tek pasqyra.
Atje hyri mëndesha,
ditëshkurtër e m’i foli:
-Sonte mbrëma qysh nga dje
çehrja vashë t’u ndërrua.
Menate dje më skuqeshe,
sonte mbrëma, zbardhëllohesh,
sikur ethet të të kenë zënë.
Ëndërre turkun e u trembe?-
-Nuk pashë turkun, as ju tremba,
porse zemra s’më ze vend,
si një ditë e si një javë,
zotin sa ma lenë në shpi,
se pas tij vjen dhe lajmi
që e duan për në luftë.
Kur u nis në mëngjes herët,
zemra gulshe më hodhi,
helmi i hidhur më helmoi
dhe një ankth më zbardhëlloi.-
Kur ashtu i fliste vasha,
trokiti lajmësi tek dera.
Shoi me vrap që ta hapte.
-Ç’është lajmi që më sjell?-
-Lajm të zi të kam prurë,
zotin tënd e kanë vrarë.-
- I ERDH NJË LETËR TRIMIT
I erdh një letër trimit
të arrinte Skënderbeun
te lufta në Turqi.
Dhe të jëmën porositi:
-Mbama mirë të bukurën-
-Shko i qetë, biri im,
jam unë për të bukurën.-
Trimi sa kaptoi malë,
ajo mori gërshërët,
vashës i preu gërshetin
dhe e veshi burrërisht
e me shollë në këmbë,
për t’i humbur bardhësia,
që i biri ja lakmonte,
e dërgoi të ruante lopët
poshtë në fushë me të vobektit
dhe i dha urdhër të prerë
që shtëpisë të mos i qasej,
pa kaluar nëntë vjetë.
Shkuan pesëdhjetë javë,
i bëri dy muaj armëpushim
Skënderbeu shokëve
dhe nga lufta me potere
në portë erdhi i biri.
-Hape derën, zonja mëmë.-
-Kush je ti, biri im?-
-Pra, yt bir jam.-
dhe derën hapi mëma.
-Ku më vate ime zonjë?-
-Sa ti bir kaptove malë,
zonja jote më vdiq.
Qysh se shkoi një latin
ajo pas tij bëri krah.-
Duke thënë këto fjalë,
vasha trokiti në portë:
-Hape derën zonja mëmë!-
-Kush je ti, bujareshë?-
-Mirë unë bujareshë jam,
porse zot unë nuk kam.
Përgjigjet i biri nga brenda:
-Do, pra, mua për zot?-
-Përderi sa zonja jote jam.-
-Mëmë. kush është ky djalosh?-
Vasha iu hodh në qafë:
-Vet jam zonja jote.-
Sa ti trim kaptove malë,
mëma mori gërshërët
e më preu gërshetin
e më veshi burrërisht,
e më mbathi shollët,
më dërgoi të ruaja lopët,
pra dhe urdhërin ma dha
të mos qasesha në shpi,
kështu, me bij të vobektish
veçse për tokë fjeta.-
– Ti nuk je mëma ime
që dhunove zonjën time.-
U ndë dhe i ra të jëmës,
e zvarrisi, e nxorri jashtë
dhe kush shkonte thoshte:
-Siç ua bëre, ta bënë!-
- TREQIND LUMBARDHA
Shkoi një trim nëpër rrugë
me një frushkull në dorë,
u përpoq me një vajzë;
ngriti djali frushkullin
dhe i preku gërshetin.
Ndodhi e jëma në dritare:
-Trim, që ngave time bijë,
po s’e dije tani mësoje:
një djalë që nget një vajzë
do ta marrë atë për grua.-
-Taksi pajën dhe e marr.-
Pajën i taksi e jëma:
për cilonin dritën,
ylberin për brez,
gjilpërat te kurora,
yjet e marrë te qielli,
dhe e ndreqi, e bëri gati,
pastaj trimit ja dërgoi.
Trimi e mori për dore
dhe filloi ta porosiste:
– Shihe shtëpinë, e bukura!
ka treqind dritare
dhe në to po aq lumbardha,
në duart e tua i le të gjitha.
Çdo të shtunë ti ushqeji,
ushqeji dhe jepu të pinë;
çdo të diel m’i numëro,
se sa të mungojnë
aq kohë unë nuk vij.-
Vasha e gjegji me tërbim,
vej e vij dritareve.
Kur erdhi e diela,
një për një i mumëroi,
më e mira i mungoi.
-Ç’ti them unë zotit tim,
kur të vijë sontenith?-
Erdhi mbrëmja dhe zoti i saj
nuk u duk e nuk u mblodh.
Vajza qau e psherrëtiu,
po s’pushoi duke e pritur.
Zogjtë ushqeu e u dha të pinë
një për një të shtunë mbrëma.
Po të dielën kur u gdhi
dhe lumbardhat numëroi
pa se tjetra i mungonte.
Javë pas jave,
të gjithë fluturuan e vanë
pas zotit të saj për fare.
Ajo në sallat mbetur bosh
ditë pas dite u lodh
dhe u shua si një qiri.
- SKËNDERBEU DHE VDEKJA
Mëngjes herët kur u nis
Skënderbeu shumë i zbehtë,
shumë i zbehtë e i sëmurë,
dhe luftoi luftën e mbrame,
e përpoqi vdekja,
lajmëtarja e fatit të zi.
-Kthehu nga erdhe, Skënderbe.-
-Kush je ti e nga po vjen?-
-Unë jam Vdekja, që të flas,
jetës sate ju sos filli.-
-Hije, je, a ajër ti,
që nuk ke zemër në gji
dhe njerëzit zë i tremb,
ku e di se unë do vdes?-
-Dje u hap në qiell
libri i të vdekurve
dhe papritur, e zezë, e ftohtë,
diçka si vello, a s’di se çfarë,
u ul e ra mbi kryet tënd,
pastaj shkoi tek të tjerët.-
Tha e u fik ëndërra e jetës.
-Jetë, pra, nuk do të kem më?-
Dhe filloi të mendonte
për vitet që që do të vinin.
Pa të birin si kërthi,
si kërthi e pa baba,
dhe vendin veshur në zi.
Gjithë i nxirrë, aty për rreth
mblodhi shokët e u tha:
-Ushtria ime që s’u mposhte,
po një ditë prej ditësh turku
do ta marrë dheun tonë
dhe ju ve që t’i shërbeni.
Dukagjin, i miri im,
birin tim ma sill këtu
që t’i them, ç’dua t’i them.
Dhe i suallën të birin,
me flokë të arta lëshuar.
– Lulezë e braktisur,
lule e kësaj zemre,
merr ti mëmën dhe tre galera,
nga më të mirat që ke
dhe ik këndej pa humbur kohë,
nëse turku këtu ju gjen,
ti të vret dhe nënën tënde
e rrëmben, e merr me vete.
Si të mbërish, para ikjes,
në zall të detit,
atje është një qiparis,
i hijshëm e plot pikëllim,
atje lidh ti kalin tim.-
Duke dëgjuar këto fjalë,
zunë të qajnë me dënesë,
zotat e bujarët rrotull.
-Mbi kalin, në erën e detit,
hapeni flamurin tim
dhe në mes të flamurit,
lidheni shpatën time.
Kur të fryjë tramundana
gjogu do hingëllijë,
flamuri do valëvijë
dhe shpata tringëllijë
nga qiparisi i vrërët,
turku ta dëgjojë e të trëmbet
duke kujtuar vdekjen
që fle tek shpata ime
dhe mos dijë nga të shkojë.
- PAL GOLEMI
Sontenith me dy orë natë
dëgjohej një rënkim i gjatë;
s’ish rënkim po Pal Golemi
i rënë ndanë kalit,
i plagosur e frymëkëputur
që u lutej shokëve:
-O ju shokë, o ju vëllezër,
po ju lutem, përgjërohem
të më vini nën dhe
dhe ta bëni varrin tim
aq të gjerë dhe aq të gjatë
sa të nxejë bashkë me mua
shqytarët që ranë pranë.
Pra, ndër këmbë të varrit tim
të më vini flamurin,
flamurin dhe armët.
Pra t’i shkruani e t’i thoni,
të ja thoni mëmës sime,
atje ku më qep këmishën
(duke e spërkatur atë këmishë
me lotët e syve),
të ma terrë atë këmishë
me zjarrminë e zemrës.
I shkruani dhe së bukurës,
në se ende s’është martuar
me të kuqtë e faqeve
të qëndisi vellon
e t’ më vejë në atë kishë,
e të kthehet në atë shesh,
e të shoh shokët e mi,
që ngrefen kur kalon,
e të hyjë në të ftohtën kishë,
të lëshojë një rënkim,
një rënkim e një vajtim,
sa gjith kisha të kumbojë.
- ERDHI ANIJA NGA MESI I DETIT
Erdhi anija nga mesi i detit,
erdhi në portin e Koronit.
Nga gjithë zonjat e Koronit
asnjera nuk hypi,
vetëm ajo, zonja Rinë.
-Mirë se erdhët, marinarë!-
-Mirë se na vjen, ti zonja Rinë.-
-Ku i keni mëndafshërat?
-Hyrë, zonjë nëpër dhomat.-
Zonja zgjidhte stolirat,
të kunatën për të martruar,
zgjidhte dhe i vinte në duart
e shërbyesve, e shërbëtoreve.
Dhe ata lëshuan anijen,
lehtë lehtë pa u ndjerë.
Kur ajo na e pikasi,
ishin larg në mes të detit.
– O ju qenë, o marinarë,
ndaleni për pak anijen,
sa t’i lutem për tim bir
kunatës sime të palodhur,
kur ta lidhi t’i vajtojë:
“Bir, ku të shkoi jot ëmë?
Shkoi e vate në Turqi;
në vend të qumështit që të jip,
ka kush t’ja lakmojë
nderin dhe bukurinë.
Eh, po faqet e sat ëme?
Do t’i bëjnë lule altari,
Eh, po gjirin e sat ëme?
Pasqyrë ku të shihen.”
Po im bir, një copë borë,
është i vogël e do në dorë.
Lermëni, marinarë, të shoh
nga kuverta, shtëpinë time.-
E mundi zonja e pafat
zemrën gur të marinarëve.
Kur e nxorrën në kuvertë,
sa hap e mbyll sytë
u hodh në mes të detit.
Dallgët që e mbytën
e shtynë në plazh të Koronit.
Erdhën të varfërat e Koronit
dhe m’i puthën duart
se qe grua bujare,
erdhën zonjat e Koronit
qanë e u falën,
dhe i ngrenë sipër një kishë.
- VDEKJA E SKËNDERBEUT
Shkoi një ditë e mjegulluar,
mjegulluar e me dhimbje,
sikur qielli të vajtonte.
Kur u gdhi dita me shi,
një ulërimë u ndje nga tregu
që hyri dhe futi zinë
ndër zemra e ndër pallate.
Ishte Lekë Dukagjini,
ballin rrihte me një dorë
dhe me tjetrën shkulte flokët.
-Tundu nga themelet, Arbëri,
eni zonja e bujarë,
eni të varfëra e ushtarë,
eni qani dhe vajtoni,
se qysh sot jetimë ngelët,
pa prindin që ju këshillonte,
ju këshillonte e ju ndihte,
dhe nuk ka më kush tu a ruajë
hijeshinë e vashave,
gëzimin e gjitoneve:
prindi e Zoti i Arbërit,
këtë natë ka vdekur,
Skënderbeu, s’është më.-
Dëgjuan shtëpitë e u dridhmuan,
dëgjuan malet e u çanë,
këmbanaret e kishave
vetmevete kumbonin zi:
po në qiejt që hapeshin
hynte Skënderbeu i pafat.
- KËNDOJ E ZGJUAJ UNË TIM ZOT
Këndoj e zgjuaj unë tim zot
po ta zgjoj, ç’mund t’i them?
po t’i flas për helmet tona,
t’i nxjerr gjumin, vallë më e zë?
- ISH NJË ZOT SHUMË I ASHPËR
Ish një zot shumë i ashpër
ish me një të lidhur.
Askush s’guxonte t’i fliste
po një vajzë bujareshë,
kuturisi dhe i foli:
-Zot, në je ti kaq i fortë,
të vemë një kusht bashkë:
cili nga ne të dy
më shumë gota verë pi.
Ti vë bast të lidhurin,
unë ve shtratin e qëndisur
me fijet e mëndafshta.-
Zoti pranoi me kënaqësi.
Vasha porosit shërbyset:
-Kur t’i shtini verë turkut,
plot ju kupën mbushjani;
kur të shtini verën time,
kupën plotë mos e bëni,
po çurka uji hidhmëni.-
Pastaj, në krye të tryezës
ajo e kuqe, duke qeshur,
sa mori qelqin me verë,
i hedh brënda borën e bardhë.
Zoti, i nxitur nga kjo hare,
duke pirë e mbushur kupën,
lehtë në fron u kumbis
dhe ngadalë e zuri gjumi.
Zonja vashë, të lidhurit
armë i dha e u nis me të
drejt e tek zalli i detit.
Hypi në anijen që e rrih era
dhe në bregun tjetër zbriti.
Si shkeli në zall të huaj
ngeli si e shastisur
dhe i u kthye detit:
Mori e bukura More,
siç të le, më s’do të shoh!
Atje kam unë tim vëlla,
atje kam unë zotin tatë,
të mbuluar nën dhe,
O e bukura More,
siç të le më s’do të shoh!
- NË KËSHTJELLË TË NAPOLIT
Nga qyteti i Napolit
dje dëgjuam një shkundullimë,
si gremisje në det të thellë.
Nga gjëmim i bombardave,
më kumbonin malet-o:
tymi i mushqetave
mjegulloi detin,
tringëllimi i shpatave,
gjethe lisash shkundi,
gjersa në mbrëmjen e zymtë,
në sheshet e Napolit,
me kokë të prera e pellgje gjaku,
u ngrit me mburrje e foli
zoti i madh i qenëve turq:
-Më thuaj,ushtri, besnikja ime,
cilit zemëra ja mban
të çajë dyert e hekurta
në kështjellë të Napolit
dhe të ngrejë flamurin tim?
Të gjithë dëgjuan e s’u ndien,
veçse u përgjegj Vllastari:
-Rofsh o zoti ynë i madh,
mua zemëra ma thotë
të shemb portat e shkel sipër,
tek kështjella e Napolit
të Napolit e të Modones,
e të Koronit me fusha rrotull.
- DOLI E BUKURA NË DERË
Doli e bukura në derë
me kanistrat plot me bukë,
me fiaskot mbushur verë,
dhe me kupën nëpër duar,
të pinin të varfërit,
të varfërit dhe ushtarët.
-O ti i varfër e plot plagë,
që më kthehesh nga beteja,
mos ma pe gjë zotin tim?-
-Zonjë, pashë shumë ushtarë,
zotin tënd nuk e njoha.-
-Ish një trim shumë i bukur,
i bukur e plot shëndet,
me mustaqe përdredhur,
me një kalë që hingëllinte,
paravithet e mëndafshta,
të stolisur me argjend
dhe me flamurin në dorë.-
Duke folë, e bukura,
e njohu kalin e të zot
me kapistrën nëpër këmbë,
me shalën nënë bark,
e me flamurin copë copë.
-O i shkretë e i tromaksur,
po tim zot ti ku e le?-
-Mori zonja, ime zonjë,
të ta them do të helmohesh:
Ish një ditë e mjegulluar
dhe një natë mbushur me tmerre,
kur në mesditën tjetër
dyert e Napolit
krejt u hapën e në sheshe
ndezi lufta aq mizore,
sa dhe shkuma e kuajve
zbardhi gjithë kalldrëmet
dhe gjaku i bujarëve
rrodhi e gërryejti dheun,
llërët e zonjave u bënë
kandile ndanë udhëve.
Zoti im s’u tërhoq,
po luftoi mbi armiqtë
gjersa erdhi nata
dhe qëndroi i pasmi
që të mbyllte dyertë
i vetëm mes betejës.
Më beso, o zonja ime,
këmba mua as m’u pengua,
mua gjuri as m’u përthye,
gjithë sheshet unë i shkela,
gjithë përrenjtë i kapërxeva,
po tek pjaca e Napolit,
tek një kishëz e errët,
përmbi pllakën e mermerit
vura këmbën edhe shkava,
mu hodh sipër qeni turk
dhe më preu krifën.-
- HUMBI RINA RADAVANIN
Humbi Rina të vëllanë,
të vëllanë, Radavanin.
Tri ditë që e kërkoi,
tri ditë me diellin,
tri netë me hënën,
pastaj e gjeti të vrarë,
të vrarë me kokën prerë
në shesh të Napolit.
E ndihmuan të varfërit,
e vunë mbi mushkë të zezë,
dhe u nis mbrapa saj.
Udhës në një përrua,
u prë dhe e uli të mbuluar
me flamurin e vet.
Shkoi hordhi e Arminoit.
-Nëm një pikë uji Rinë!-
-Ujë unë s’kam me se ta jap.-
-Nëma me grushtin tënd, o Rinë.-
-Grushti im plot unaza,
pikë uji nuk mban,
dhe atë pikë që ma mban,
do ta ruaj për zotin tim.-
………………………………..
-O ti qen, e tradhëtar,
ti mos folë kështu me mua,
se në zgjofsha tim vëlla,
copa e thela do’ju bëjë.-
-Po të qofsha falur, Rinë,
sa të lemë këtë mal,
këtë mal e tjetrin.-
Ata ikën e zonja Rinë,
zuri vajin mbi vëllanë:
-Radavan,vëllai im,
edhe tani të tremben,
pa mendo të ishe gjallë.
- OLIMBIA E VLASTARI
Në rezet e trishtuara
të diellit të mbrëmjes,
mblidhte lule vashëza,
mblidhte te sheshi i Koronit
manushaqe të reja.
Mblidhte lule e këndonte
duke vajtuar fatin e vet.
Kur ja, i erdh përsipër
s’di se nga qeni mysliman
e zuri nga gërsheti
dhe e çoi tek një zot,
sa i bukur aq mizor.
Pastaj, në natën me hënë,
pa një zogë krahëzezë,
që sillej rrotull
shatores së këtij trimi
dhe ofshante e qante:
-Mjera unë, e mjera zogë,
puth i vëllai të motrën!-
I zbehur djali i thotë vashës:
-E ç’gjirie je ti vajzë
që zemrën e mbushe me lot?-
-Jam nga fis shumë i lartë,
nga princat e Mirditës.
Mbi anije, tek deti ynë,
tim vëlla ka katër vjet,
e rrëmyen e e vranë kusarët.
I njëjti fat më sjell dhe mua
në këto duar rrënimtare
që e shuan derën tonë.
-O mallkim i padëgjuar!
Olimbi, motëra ime,
jam vet Vlastari, yt vëlla.
- LAMTUMIRË, DHEU IM!
Krejt e veshur në të zeza,
doli një vashë nga qyteti,
shkoi të marrë uratën,
uratën e dheut të saj.
Takoi manin e zi
dhe këputi degën me fletë,
takoi mollën dhe këputi
degën me mollë të bardha;
mblodhi lule në prëhër
pastaj nisi që të qante
pamjen e dheut të saj.
-Oh, lamtumirë, dheu im,
të përshëndes se po të le
e të të shoh s’do mundem më,
nuk kam vend unë ku të vete,
pa qytet ku të vonoj,
pa shtëpi ku mund të mblidhem!
Këto degë e këto lule
vyshken me t’u larguar
po asgjë mallin nuk ma shuan.
- TRI GALERAT E ZOTIT NDRE
Mjelma e bardhë, e bardhë,
lëshoi fërshëllimëzën
të shkrifërohej deti:
Bëri gati zoti Ndre,
bëri gati tri galera
për jetimët e Arbërisë.
E para e anijeve
u ngarkua plot me vasha,
e dyta e anijeve
u ngarkua plot me trima,
e treta e anijeve
ish ngarkuar bukë e mëndafsh.
Tani u nisën ato e vanë
nga perëndimi, në dhe të latinëve…
Kur në breg të zallit të huaj
ishin shtangur të kthyer këndej,
gratë e të huajve
shkuan t’i njohin nga afër
dhe një mall i fshehtë
u rritet në zemër,
dhe një lotë i bukur
u pikon syve.
- PJETËR SHINI
Qëndruar me shumë pak
në mes të turqve zoti Pjetër,
shpatën s’e futi në brez,
vet luftonte me një kope,
si në këmbë dhe kaluar.
Papushim vinin andej
nga saraji i Zotit të Madh,
të qarat e turkeshave.
U ngrit pra Zoti i madh
shkroi e dërgoi në qytet
e për gjithë dheun, tellallët
zunë e thirrën sa u gdhi:
– Çdokush që t’i përgjigjet
zoti i madh premton e jep
dhjetë katunde të begatë
e të bukurën zonjë,
të shoqen e Pietër Shinit,
kur të gjallë o të vdekur
të sjellë Pietër Shinin. –
Erdhi mbrëmja plot me mjegull
kur një shok, një kushëri,
s’di si e zuri zotin Pietër
dhe ua dha qenve turq.
Si e shtinë ata në dorë,
i përdrodhën mustaqet,
në qafë ja lidhën kryq,
e shpunë te Zoti i Madh.
Foli e i vunë dy frona,
njërin për zotin Pjetër
dhe tek tjetri u ul vet,
zuri për ta pyetur:
-O ti zoti Pjetër Shini,
të vërtetën më thuaj:
kaq vite që më luftove,
sa të vrarë e të plagosur
më kushtoi inati yt?
– Do të them të vërtetën:
Janë njëzetë e katër vjetë
që luftova ushtrinë tënde,
për nderin e gjakut tim;
dhe kanë rënë nën shpatën time
dy mijë e katërqind.-
-Atëhere, unë, zoti Pjetër,
vetëm njëzet e katër ditë
dua të të le të varur
mbi det, tek një shtyllë.-
– Bëj si të duash, Zoti i Madh,
e di se nuk më munde vet:
po jo mbi detin
por në mes të qytetit tënd,
shpatën ma ver tek brezi,
tek ninullë e ajrit,
se ajo nga tundja tringëllin,
kur turkeshat ta dëgjojnë
shkrëngojnë të bijtë në gji
e u thërrasin të zotëve,
t’u mblidhen në shtëpi.
- BIJA E GARADINIT
Ra turku, po ku më ra?
ra me pesë galera të shpejta
tek ishin vashat arbëreshe
ishin e tëharnin vreshtat.
Si më ra, ai më rrëmbeu
të bijën e Marqianoit,
me atë nusen e Kandrevës
e vashën e Garadinit,
drita e syve të të jatit.
Garadini, aq i dhimbsur,
nga trishtimi u bë murg,
shkoi dherave dhe detit,
nga qyteti në qytet,
arriti deri në Selanik,
tek bëhej një panair.
Në shesh para pallatit
ish një turk që vrente tregun.
Kur të huajin atje e pa,
dërgoi e thirri të shoqen:
-Eja e shih një kallojer,
një kallojer të krishter,
që të kujton të largëtit vise.
-Bobo, i veshur si kallojer,
Garadini, zoti tatë –
– Thirri të ngjitet lart.-
– Hipu at, tek ky pallat.-
Hypi nga shkalla në shkallë,
shkoi në dhoma e salla,
ku gjeti të bijën
që i shtronte tryezën.
Pirunjtë ishin të artë,
ato thika xixëllinin,
qelqet të qëndisura
me lule e zogj.
Mbi pjatancat e ergjëndt,
vunë ketra e shapka,
dhe sollën tek tryeza
bukë të situr nëntë herë.
-Zot edhe ati im,
ulu dhe shuaj urinë
se më vjen i lodhur,
në kërkim të bijës humbur,
që më gjete e prapë s’më gjete.-
-S’dua të ha, as dua të pi
në këtë shtëpi nuk prek asgjë.
Në më do vërtet, o bijë,
bëhu gati të nisemi. –
-Zoti tatë, ec me shëndet,
në se ke ndërmend të shkosh:
unë me ty a s’mund të vij,
ku ato ndrikulla që kisha,
me qesëndisje të më shajnë:
“Shih, e shitura për korale,
e lënë nga qeni turk”
dhe jetën do ta fshija krejt.-
-Bijë, me fjalët e njerëzve je,
më e lidhur se me TynëZotin…
- ASKUSH FATIN S’E LEXON
Vinte një trim rërës së lumit,
vinte duke bredhur;
po nga shkëmbi më i afërt
iu përgjigj një kukuvajkë:
-Në daç bridh, në daç jo, ti trim,
i lumtur me moshën tënde,
je midis jetës dhe humnerës.
Sot e nesër, atje lart
shënohet dita e çdo të gjalli,
pastaj libri mbyllet,
askush fatin s’e lexon.-
- KALLOGREJA
Në një zall të vetëmith,
të vetëm e të trishtuar,
këndonte një kallogre.
Duke kënduar, një lumë lotësh
i rridhte nëpër mollëza.
Shkoi një plak atij deti:
– O ti, kallogre e shenjtë,
pse s’këndon ti në të bardha,
po këndon në të përzishme?-
-O plak, i huaji plak,
si të këndoj unë në të bardha
me llahtarën që më rri
para syve e në gji?
Qyteti ku u linda
plot fisnikë e madhështi
në një ditë të zezë ra.
Kufomat e trimave
mbushën gropat dhe hendeqet.
Kokat e të rinjve
u bënë gurë për kalldrëme.
Qenë vasha të dhunuara,
kërthinj mbushur plagë.
Të shpëtuarit atëherë
në sheshin që lëroi vdekja,
vanë e mblodhën eshtrat,
bënë lule e shandanë,
rrathë për varret
dhe kyçe për dyert.
Dhe ringritën kishën tonë,
kishën tonë të djegurën,
tek çukë e atij mali,
e ndreqën ashtu dhe e hapëm,
thamë meshën e të vdekurve.
E vetme nga të gjithë
tani kujdesem për ta
dhe hapet një herë në vit.
Kur vijnë gjëri e të katundit
dhe i falen me besë
zotit të ngritur nga varri. –
- E VEJA DHE DJALI I PJETËR SHINIT
Me ca shokë, dy kushërinj
dërgoi e veja e Pjetër Shinit
dhe e i zunë pritën qenit,
tradhëtarit të zotit të saj.
Ata e përpoqën në mes
të shërbëtorëve të tij
dhe s’e lanë të nxirrte shpatën
po i prenë kokën,
në përrua e rrokullisën
drejt e brënda një moçali.
Pastaj zonja e pafat,
mori djalin dhjetë vjetësh,
i dha kal dhe para,
e futi në një manastir
të mësojë e të lexojë
në malet e Skllavunit.
Mësuesi si e pa,
nisi që ta pyeste:
-Djal, që erdhe të studiosh,
më thuaj, ç’do ti të mësosh?
Se ne lindëm te ky dhe,
bijë të Zotit që e stisi.
O, sa njerëz këtë qytet
me vepra e ndryshuan!-
-Dua krahëve t’u shtoj fuqinë,
kuajt t’i bëj zap e kalëroj,
dhe shpatën ta zotëroj,
sepse atje poshtë një armik
që më vrau atin tim,
në pallate e mes fisnikësh
rri krekosur me ata që e ruajnë.
31.KU MUNGOVE KAQ VITE
Dëgjohej potere së largu,
hingëllima kuajsh:
mbylla derën nga brënda
prej nga ruajta rrugën
ku vinin krushqit me nuse.
Ai q’i mbante frerin nuses
ishte trimi që më desh.
Me shami më përshëndeti,
frerin që mbante lëshoi.
Renda shpejt e i hapa derën.
Gjindja duke shkuar
dhe unë duke e pyetur:
– Ku më vajte që mungove,
që mungove kaq vite?-
-Rashë unë në dorë të turqve,
dhe zoti më vuri t’i shërbeja
turkeshës së tij të bukur.
Kur ngrihej në mëngjes
duhej t’i vishja të bijtë,
t’i vishja e t’i mbathja,
zjarrin duhej që t’ja ndezja.
Pra të gjitha me nge i bëja,
ajo më buzëqeshte
dhe ikte me zotin e saj.
Dhe unë zbrisja në breg
të detit, shumë të gjerë,
duke qarë fatin e gjorë.
Gjersa u sula në gji të tij
o të arrija te dheu im
o i vdekur të mbaroja.
Mbrrita në zallin ku në hije
tri vasha arbëreshe
kullosnin tri qingja-
-Si u fute, o i pafat,
te kopshti i zotit të madh?
-Oh, ju qofsha falë,
mos më kallzoni vasha,
gjersa të unë të thahem.-
-Shko, ja dhe veshjet!
Shkuan krushit me një dhëndër,
shoqërus më vunë të nuses së huaj.
- LIGJËROI PLAKU ME MALET
Ligjëroi plaku me malet:
– O ju male shumë të lartë,
pse s’më përtërini mua,
vit për vit si veten tuaj?-
Dhe tha me vete i mjeri plak:
-Eh, i ri të isha prapë,
brof të ngjitesha mbi kalë
shpatën të ngjeshja në brez,
prapa shpine dhe lahutën,
jetën ta merrja përpjetë,
stoli e pare të fitoja,
pjesë shokëve nuk u bëja.-
Prapë mendoi i mjeri plak:
-Gaz i botës mos u bëj,
hidhe trastën krahëqafë,
ver kungullin në brez,
merr bastunin në dorë,
edhe dil derë më derë,
duke lypur bukë e verë.-