Intervistë me Ilir Ikonomin, biografin e Faik Konicës, Ahmet Zogut, Ismail Qemalit dhe Esat bej Toptanit

 

Nga Beqir Sina

Ilir Ikonomi punon prej dy dekadash si gazetar i Zërit të Amerikës në Uashington. Më parë ka qenë përkthyes në Radio Tirana, pastaj korrespondent i agjencisë prestigjoze të lajmeve, Reuters.

Së fundi z. Ikonomi na befasoi duke iu paraqitur opinionit tonë edhe si shkrimtar – ai është autor i librit “Faik Konica, jeta në Uashington”.

Libri është pritur mjaft mirë nga kritika si edhe tek lexuesi shqiptar në Shqipëri, Kosovë, viset e tjera shqiptare dhe në diasporë.

 

Ju keni qenë aktiv në këto dy dekadat e fundit si gazetar i “Zëri i Amerikës” në mbulimin e shumë ngjarjeve, por nuk ju kishim parë të botonit libra. Çfarë ju nxiti të shkruanit biografinë “Faik Konica, Jeta në Uashington”?

Ilir Ikonomi: Shtysa e parë që më bëri t’i hyj kësaj pune ishte zbrazëtia e madhe, e pajustifikueshme në informacionin që ekzistonte për këtë periudhë të rëndësishme të jetës së Faik Konicës. Ndërsa gjatë 20 viteve të fundit ishte shkruar për veprimtarinë e Konicës në Evropë në kapërcyell të shekullit, si dhe për kohën e tij në Boston, pak flitej për jetën e tij në Uashington si ambasador i Zogut në SHBA, pra, nga viti 1926 deri më 1942. Mendoj se ekzistonte një përshtypje sikur Konica në Uashington nuk kishte bërë gjë tjetër veçse kishte mburrur Mbretin Zog dhe kishte jetuar në luks. Edhe ata që kishin mendim më pozitiv për Konicën e kësaj periudhe ndoshta druanin të shkruanin nga frika se mos i prishnin imazhin. Pra, kjo kishte mbetur një periudhë e errët, plot të panjohura. Ky mister në fakt e kishte burimin te hija e thellë që regjimi komunist i Shqipërisë kishte hedhur për dekada të tëra mbi këtë figurë të rëndësishme shqiptare. Në kohën e komunizmit, ishte gati e ndaluar të flisje për Konicën. Kishte ndonjë studiues të rrallë në Shqipëri që ishte marrë me revistën Albania, por kjo mbetej në kufijtë e kuriozitetit. Përsa i përket periudhës së Uashingtonit, nuk bëhej fjalë, pasi Konica kishte qenë ambasador i Mbretit Zog, dhe Zogu shihej nga regjimi obskurantist i Hoxhës si “armiku i madh” i popullit shqiptar.

 

Dhe çfarë zbuluat pasi i hytë studimit?

Ilir Ikonomi: Zbulova shumë fakte që më bindën se Konica ishte një patriot i padiskutueshëm, përveçse një dijetar i klasës së parë. Mburrjet e tij për Mbretin Zog nuk ishin lëvdatat e një ambasadori servil. Përkundrazi. Konica shquhej për pavarësinë e mendimit që ia jepte dija e tij e thellë. Kur lavdëronte Mbretin Zog, ai në të vërtetë lavdëronte Shqipërinë. Në atë kohë, Shqipëria shihej si një vend i varfër, i parëndësishëm dhe mbi të gjitha i paqendrueshëm. Gazetat amerikane flisnin shpesh me ironi për shqiptarët dhe për mbretin e tyre. Ideja e Konicës ishte t’i tregonte botës se, ndonëse një shtet i sapokrijuar, Shqipëria ishte tashmë një entitet i qendrueshëm që kishte një njeri të mençur dhe të fortë në krye të saj.

 

Ky libër nuk i ngjan një monografie të zakonshme me renditje datash dhe faktesh, por ka edhe një dimension artistik. Përse zgjodhët një mënyrë të tillë paraqitjeje?

Ilir Ikonomi: Dëshira ime ishte që ky libër të lexohej jo vetëm nga historianët. Për Konicën ka një kuriozitet të madh te shqiptarët, qofshin njerëz që e njohin historinë por edhe tek më të rinjtë, të cilët janë natyrisht më larg asaj pjese të historisë dhe më afër informacionit që vjen nga mjetet e teknologjisë moderne si FaceBook, YouTube, etj. Prandaj, unë e konceptova librin në formën e një tregimi për historinë e Shqipërisë, ku lexuesi, i vjetër apo i ri, të gjejë veten e tij, pra ta shohë veten si pjesë e kësaj historie. Desha të tërhiqja edhe atë pjesë të lexuesve që janë indiferentë ndaj historisë sonë por të cilëve nuk u mungon dëshira për të patur në dorë një libër të mirë artistik. Prandaj, “Faik Konica, Jeta në Uashington”, është konceptuar për një kategori të gjerë lexuesish. Libri jep sqarime për kohën kur zhvillohen ngjarjet dhe, aty ku unë e ndjej se lexuesi nuk e përballon dot informacionin e shumtë, ndalem dhe e lejoj atë të marrë frymë duke kaluar në rrëfime për jetën personale të Konicës, ose në fakte të tjera më pak të lodhshme. Me pak fjalë, ky libër është konceptuar që t’i shërbejë eksluzivisht lexuesit dhe aspak autorit.

 

Çfarë burime arkivore të “paprekura” keni shfrytëzuar për të shkruar këtë libër dhe a janë shterruar këto burime?

Ilir Ikonomi: Kryesisht këto kanë qenë burimet arkivore në Amerikë dhe në Shqipëri. Arkivi Kombëtar amerikan në Maryland ka qenë një burim i pazëvendësueshëm për mua, sepse aty kam gjetur një pjesë të korrespondencës së Legatës amerikane në Tiranë me Sekretarin amerikan të Shtetit, ku përmendej edhe Konica, drejtpërdrejt ose tërthorazi. Në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, kam gjetur korrespondencën e Mëkëmbësisë Mbretërore me Ministrinë e Jashtme italiane ku flitej mbi përpjekjet e italianëve për ta bërë për vete Konicën në vitin 1940. Ndërsa në Qendrën e Studimeve Shqiptare në Londër gjeta dokumente për marrëdhëniet e Konicës dhe Zogut. Natyrisht, gjurmimi i dokumentit nuk ka qenë punë e lehtë por nuk duhet ta fsheh se edhe fati më ka ndihmuar. Duhet të pohoj se, më e vështirë se sa zbulimi i një dokumenti është të jesh në gjendje ta vlerësosh atë dhe ta vendosësh në kontekstin e të gjitha ngjarjeve. Një dokument historik është si një pjesëzë e lojrave “puzzle” – ai të fut në mendime se cila duhet të jetë pjesëza tjetër me të cilën ajo lidhet. Ai të bën të kërkosh më me ngulm detajin tjetër që mungon për të plotësuar të tërën. Prandaj i gjithë ky kërkim për Konicën më çoi në disa arkiva, në Uashington, Filadelfia, Nju Jork dhe Çikago. Ato që ishin shkruar deri tani për Konicën, unë i merrja si referencë, por parim im në këtë punë ka qenë që të mos i besoja asgjëje që kisha lexuar apo dëgjuar pa e parë me sytë e mij dokumentin. Jam i bindur se burimet arkivore për Konicën nuk janë shterrur, sa më shumë të kërkosh aq më shumë do të gjesh. Meqenëse Konica kishte korrespondencë me shumë personalitete të kohës dhe e kishte zakon të shkruante letra, jam i bindur se se duhet të ekzistojë një mal i madh korrespondence ende të pazbuluar, që i takon periudhës së tij në Uashington.

 

Përse ishte Konica një ndër diplomatët më të pëlqyer të Uashingtonit, ku normalisht shtetet e botës akreditonin ambasadorët më të mirë?

Ilir Ikonomi: Faik Konica ishte një njeri mjaft i kulturuar. Kishte një edukim të larmishëm që e kishte marrë në shkollat e Evropës si dhe më vonë, në Harvard. Dinte shumë gjuhë të huaja – disa thonë 14 – disa prej të cilave dimë se i përdorte shkëlqyeshëm. Njihte mirë linguistikën, letërsinë, artin, historinë, etnografinë. Veç kësaj kishte një emër të madh si njëri prej udhëheqësve aktivë të lëvizjes kombëtare shqiptare. Kjo kulturë e gjerë perëndimore dhe përvojë e Konicës e bënte atë të shihej me respekt në Uashington nga zyrtarët, diplomatët dhe gazetarët, aq sa për të qarkullonin edhe anekdota. Habia e madhe ishte se, një shtet i vogël dhe i varfër si Shqipëria, kishte si ambasador një njeri kaq të ditur. Por Konica nuk ishte thjesht diplomati erudit. Ai e shfrytëzonte kulturën e tij për të reklamuar vendin e vet me çdo mënyrë. Ai jepte intervista në radion kombëtare amerikane ku fliste për Shqipërinë, të kaluarën dhe kulturën e saj të vjetër, jepte ligjërata nëpër universitete për historinë dhe etnografinë shqiptare dhe shoqërohej me diplomatë dhe gazetarë të njohur të kohës.

 

Dy nga personazhet kryesore të librit tuaj, Konica dhe Mbreti Zog, kanë patur marrëdhënie dinamike, herë me miqësi e herë me armiqësi mes tyre. Por nga libri është e vështirë të nxjerrim një vlerësim për secilin prej tyre në këto marrëdhënie. A nuk meriton lexuesi të dijë qëndrimin tuaj?

Ilir Ikonomi: Këto kanë qenë marrëdhënie shumë interesante dhe të ndërlikuara. Zogu dhe Konica kanë patur miqësi qysh gjatë Luftës së Parë Botërore, kur të dy ndodheshin në Vjenë. Zogu ishte rreth 20 vjet më i ri se Konica dhe e quante atë “professor”. Këta ishin dy personalitete mjaft të ndryshme nga formimi kulturor por i bashkonte dashuria për Shqipërinë, dëshira për ta parë vendin e tyre sa më mirë. Siç ndodh rëndom, ngjarjet e mëdha dhe rrethanat e vështira i afrojnë ose i armiqësojnë njerëzit, i bëjnë ata të kenë ndonjëherë dyshime ndaj njëri-tjetrit, qoftë edhe ndaj atij që dikur e kanë quajtur mik. Shqipëria nuk kishte kohë që ishte krijuar si shtet dhe përballej me dilema të shumta. Në libër, jam përpjekur t’i jap portretet e Konicës dhe Zogut ashtu siç kanë qenë, pa zbukurime, pra tërësisht mbi bazën e dokumenteve. Mes të dyve ka patur periudha acarimesh. Në periudhën 1922-1924, Konica e ngjyente penën në helm kur shante Ahmet Zogun. Më vonë, kur u bë ambasador, publikisht ai e ngrinte në qiell Zogun, me mendimin se i bënte reklamë shtetit shqiptar, ndonëse tërthorazi shfaqte pakënaqësi ndaj disa sjelljeve të tij. Pas vitit 1939, kur Shqipëria u pushtua nga Italia, Konica i nxorri në shesh këto pakënaqësi, por në fund të jetës, në vitin 1942, kur të dy panë rrezikun e madh që i kanosej së ardhmes së Shqipërisë deri në mundësinë e shuarjes së saj si shtet, vendosën të bashkëpunojnë përsëri. Siç shihet, përplasja mes të dyve, që sigurisht duhet të ishte edhe një përplasje egosh, u bë e parëndësishme kur mendon se të dy ata dëshironin të mirën e vendit. Kur Konica vdiq, Zogu shprehu hidhërim të sinqertë, madje mori përsipër të gjitha shpenzimet e varrimit, ndonëse Vatra nuk pranoi. Unë si autor kam dashur ta lë në dorë të lexuesit për të gjykuar dhe nuk kam marrë përsipër të jap vlerësime personale për këto dy figura. Detyra ime ka qenë të jem i paanshëm dhe i balancuar në mënyrën e paraqitjes së fakteve historike.

 

A mos jeni treguar më i ashpër sa duhet në trajtimin që i bëni Konicës dhe Nolit, duke i mëshuar së tepërmi armiqësisë mes tyre, e cila në fund të fundit rezultoi të ishte e përkohshme?

Ilir Ikonomi: Dokumentet historike janë kokëforta. Ato tregojnë pa mëdyshje se Konica dhe Noli kanë qenë armiq për një periudhë jo të shkurtër kohe. Nga viti 1925 e deri më 1937, ata thuajse nuk i kanë folur njëri-tjetrit. Kjo nisi si një polemikë me shkrime në shtyp kur në fuqi në Tiranë erdhi Ahmet Zogu, i cili përmbysi qeverinë e Nolit. Pra, shkak i armiqësisë u bë çështja nëse duhej mbështetur apo jo Zogu. Por në vitin 1931-32, polemika degjeneroi në sharje, madje Konica, i cili tashmë ishte bërë ambasador i Mbretit Zog në Uashington, ndërhyri pranë autoriteteve të larta amerikane që Noli të mos lejohej të shkelte më në Amerikë (sepse Noli jetonte në Hamburg dhe vinte në SHBA me vizë të përkohshme). Edhe kjo periudhë është paraqitur në libër pa mbajtur anën e askujt. Duhet theksuar se, si Konica edhe Noli, ishin njerëz mjaft të ditur, ishin përjashtime mes shqiptarëve të kohës, si në Shqipëri ashtu edhe mes emigracionit. Por nuk ka pse të na duket çudi që dy personalitete, edhe pse mjaft të kulturuara, të mos kishin trillet e tyre të karakterit, inatet dhe egot e tyre. Mendoj se përshkrimi i hollësishëm i këtij rivaliteti të ashpër nuk e ul aspak figurën e tyre, përkundrazi e bën më të prekshme nga lexuesi dhe i jep atij një përfytyrim më të saktë të realitetit të asaj kohe.

 

Në bazë të dokumenteve që keni gjetur, a duhet të arrijmë në përfundimin se polemika mes të dyve ishte ajo midis një komunisti dhe një anti-komunisti?

Ilir Ikonomi: Argumenti që Konica u paraqiti zyrtarëve amerikanë ishte se Noli qe një komunist, por në të vërtetë, armiqësia kishte të bënte me politikën shqiptare – Konica ishte pro Zogut, pasi sipas tij, Mbreti Zog përfaqësonte qendrueshmërinë, ndërsa Noli, si revolucionar, donte përmbysjen e regjimit, me të cilin kishte hesape të vjetra. Lidhur me çështjen nëse ishte apo jo Noli komunist, ka patur mjaft diskutime. Vërtet Noli e simpatizonte Moskën dhe kishte qenë i ndikuar nga ide të majta, bolshevike, por ashtu siç dilte edhe nga raportet që Departamenti i Shtetit kishte marrë rreth tij, ai nuk ishte anëtar i ndonjë partie komuniste madje në një rast ai ishte shprehur se më mirë të mos e kishte fare mbështetjen morale dhe financiare të bolshevikëve, sepse ata nuk pëlqeheshin në Shqipëri. Më pas, kur erdhi në Amerikë, ai i deklaroi një gazete të Bostonit se e tërë ajo që thuhej për të si bolshevik “ishte një shaka”, pra se ai nuk ishte komunist. Pavarësisht se ç’ide kishte Noli në kokën e tij, polemika dhe rivaliteti me Konicën ishte në thelb për çështje krejt të tjera, siç e shpjegova pak më sipër.

 

Në kapitullin ku përshkruhet vizita e motrave të Mbretit Zog në SHBA, në mars 1938, spikat sidomos pjesmarrja e princeshave në meshën e Nolit në Boston, ku ishte edhe Konica. Ju përshkruani një skenë mjaft interesante pajtimi mes kundërshtarëve të vendosur politikë. A e keni menduar këtë si një mesazh pajtimi për politikën e sotme shqiptare?

Ilir Ikonomi: Kjo skenë gati sureale, ku, në mes të Bostonit, një prift ortodoks bekonte tri princesha muslimane dhe lutej për të vëllanë e tyre, me të cilin kishte qenë armik për vdekje, u bëri përshtypje edhe gazetarëve të kohës dhe ajo është përfshirë në libër krejt natyrshëm, pa idenë për të dhënë ndonjë mesazh. Por ai që dëshiron të lexojë mes rreshtash, mund të dallojë disa gjëra. Dua të them në parantezë se ishte Mbreti Zog ai që e afroi Nolin në fund të vitit 1933, kur i dha para të shërohej nga sëmundja e rëndë, duke bërë kështu një gjest pajtues. Duket se Zogu ia vlerësonte atij aftësitë e mëdha. Të sotmit mund të marrin shembull nga kjo. Noli ia shpërbleu Mbretit duke i pritur motrat e tij me një meshë madhështore, çka vulosi edhe fundin e armiqësisë mes tyre. Raste të ngjashme pajtimi në historinë tonë mund të gjesh shumë. Por edhe në libër ka disa të tillë. Aty flitet, për shembull, për pajtimin e Konicës me Nolin në vitin 1937, si dhe të Konicës me Zogun më 1942. Ashtu si sot, edhe atëherë, politika shqiptare ka qenë mjaft konfliktuale. Por megjithëse është e vështirë të bësh krahasime me një periudhë aq të largët, kam përshtypjen se mjaft nga personalitetet e atëhershëm, Zogu, Konica dhe Noli, por jo vetëm ata, ishin më idealistë dhe më të ndjeshëm ndaj interesave të vendit se sa ç’shikojmë të ndodhë sot. Në ditët tona, kur debati politik duhet të ishte shumë më i kultivuar, sepse politikanët bëjnë mjaft udhëtime në Perëndim, sa në Romë, Bruksel, Strasburg dhe Uashington, dhe ulen në biseda me shumë personalitete botërore, të vjen çudi kur shikon acarime të panevojshme dhe fyerje të hapura për kundërshtarin me betime për të mos u pajtuar kurrë. Besoj se një lexues i kujdeshëm i librit “Faik Konica – Jeta në Uashington”, do të dijë t’i bëjë vetë krahasimet dhe të nxjerrë vetë përfundime.

 

Menjëherë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia më 7 prill 1939, qeveria amerikane vendosi të vazhdojë ta njohë Faik Konicën, por pas dy muajsh ia mohoi privilegjet diplomatike. Përse?

Ilir Ikonomi: Mendoj se SHBA shikonte situatën në një vështrim më të gjerë se sa thjesht interesat e Shqipërisë. Shqipëria ishte e parëndësishme përpara asaj që po afrohej, luftës në Evropë. Në atë kohë, Amerika bënte përpjekje për ta tërhequr Musolinin në anën e vet që ai të mos shkonte deri në fund pas qerres së Hitlerit, i cili po kërcënonte me luftë të përgjithshme. Kuptohet, vazhdimi i njohjes së Konicës do ta komplikonte këtë politikë të amerikanëve. Nga ana tjetër, Italia fashiste, duke e aneksuar Shqipërinë, mori përsipër edhe funksionet diplomatike të shtetit shqiptar, pra të gjitha përfaqësitë e huaja në Tiranë u mbyllën, duke përfshirë edhe legatën amerikane. Uashingtoni u detyrua të tërhiqte ministrin e tij fuqiplotë, Hju Grant, nga Shqipëria dhe nuk kishte kuptim që të vazhdonte të njihte përfaqësuesin e Zogut në SHBA. De jure, SHBA nuk e njohën asnjëherë pushtimin italian të Shqipërisë, sepse ai ishte një akt i papranueshëm për moralin e vendeve demokratike. Kjo doli qartë edhe në deklaratën historike pro Shqipërisë të bërë nga Sekretari amerikan i Shtetit, Cordel Hull, më 10 dhjetor 1942, pak ditë para vdekjes së Konicës.

 

A u befasuat kur zbuluat dokumente që flisnin për marrëdhëniet e fshehta të Konicës me fashistët italianë në Uashington në vitin 1940? A ju shkoi mendja se Konica e shiti veten për para tek italianët?

Ilir Ikonomi: Të them të drejtën u befasova kur zbulova se në mars të atij viti, italianët i dhanë Konicës para, të cilat ai ua kishte kërkuar vetë. Në qarqe të caktuara, madje edhe në ndonjë libër të botuar gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri, është folur se Konica paguhej nga italianët. Mirëpo, duke qëmtuar nëpër këto dokumente, fillova të zbuloj se e vërteta nuk ishte aq e thjeshtë sa dukej. Më lejoni t’jua shpjegoj. Pas pushtimit italian të Shqipërisë, legata shqiptare në Uashington u zhyt në borxhe të mëdha. Faturat e saj nuk ishin paguar qysh para pushtimit dhe këtu hynte edhe rroga dhe pensionet e Konicës, i cili u vu në një pozitë financiare të vështirë. Konica në fillim i kërkoi Zogut që t’ia paguante këto borxhe (Zogu në atë kohë ishte larguar nga Shqipëria), sepse ato ishin një detyrim i shtetit shqiptar. Zogu pagoi vetëm një pjesë të vogël dhe kjo e zemëroi Konicën. Pas disa muajsh, Konica i shkroi letër Musolinit. Ai u tha italianëve se këto borxhe ishin një detyrim i tyre sepse ishte pushtimi italian që kishte shkaktuar ndërprerjen e funksionimit të qeverisë shqiptare. Italianët pranuan të paguajnë, Konica i falenderoi dhe u premtoi se do të shikonte mundësinë për të qenë i dobishëm në të ardhmen. Këtë thonë dokumentet italiane që kam zbuluar.

 

A u bë ai i dobishëm për ta?

Ilir Ikonomi: Kjo është një histori interesante. Konica shkroi në atë kohë broshurën “Sfondi i Konfliktit Italo-Grek”, ku, në bazë të dokumenteve historike, shpjegonte se si ishte helenizuar me dinakëri Epiri, dikur shqiptar, dhe se si grekët ishin përpjekur të ndryshonin raportet e popullsisë në Çamërinë që banohej në pjesën dërrmuese nga shqiptarë. Kjo broshurë u pa me interes nga italianët, të cilët në atë kohë përgatiteshin të sulmonin Greqinë dhe u kishin premtuar shqiptarëve se do t’ua kthenin Çamërinë. Kështu, Konica u bë i dobishëm për italianët, por në të vërtetë ai po e shfrytëzonte këtë rast për të shprehur, përmes një studimi historik, pikëpamje që nuk ishin thënë ndonjëherë në mënyrë kaq të artikuluar. Dhe të mos harrojmë se këto pikëpamje shpreheshin nga një njeri me mjaft autoritet mes amerikanëve. Ky është një studim brilant i Konicës që, për fat të keq, nuk është përmendur shumë, pasi është parë nga historianët si propagandë pro-italiane. Pra, në këtë rast nuk kuptohej se kush po e shfrytëzonte tjetrin, italianët Konicën, duke i kërkuar të shkruante kundër Greqisë, apo Konica italianët, duke u marrë para për të shlyer borxhet dhe njëkohësisht duke paraqitur hapur pikëpamjen se Çamëria duhej t’i kthehej Shqipërisë. Konica e thoshte edhe vetë, duke cituar Garibaldin, se për të shpëtuar atdheun, nuk kishte rëndësi nëse bashkëpunoje edhe me djallin.