Damiano Guagliardi: “Java e Kulturës Shqiptare”, ngjarja që shënjoi identitetin arbëresh

“Isha mosbesues ndaj asaj që po vëzhgoja: mijëra njerëz i ndoqën artistët moment pas momenti me kostumet e tyre skenike kur performuan në skenë, në sheshin e mbushur me spektatorë, asgjë nuk mund të dëgjohej përveç tingujve të orkestrës dhe zëri sublim i Vaçe Zelës, i cili ndërthurej me këngëtarët e tjerë. I magjishme ishte tingulli i violinës së maestro Ethem Qerimaj. Ishte në ato mbrëmje në Prill që unë kuptova dimensionin e një fenomeni që papritmas tronditi identitetin e popullit tim Arbëresh dhe na zgjoi nga një gjumë para-agonizues si një bubullimë e fuqishme”.

Kam lexuar me një vlerësim të sinqertë artikullin për “Javën e Parë të Kulturës Shqiptare” të botuar në “Diaspora Shqiptare” më 8 Dhjetor. Autori i artikullit, megjithëse në një tekst të shkutër, dha një kronikë të saktë të asaj ngjarjeje, e cila u pasua nga dhjetë botime të tjera, duke përfunduar midis dhjetorit 2003 dhe shkurt 2004. Ai i mijëvjeçarit të ri ishte i vetmi që u realizua nën sistemin e ri politik shqiptar.

Jam i kënaqur me artikullin sepse ishte ajo ngjarje, e njohur si “Java e parë e Kulturës Shqiptare”, që shkaktoi zgjimin dhe krenarinë e identitetit në të gjithë popullsinë Arbëreshe, e cila në dekadat në vijim na lejoi të luftonim në mbrojtje të specifikës sonë laike kombëtare dhe vazhdojnë të prodhojnë kulturën arbëreshe brenda territorit italian, siç është bërë gjithmonë në pothuajse gjashtë shekuj të pranisë shqiptare në Itali.

Sigurisht që merita është pothuajse ekskluzive për At Giuseppe Faraco, i cili në kronikën e ngjarjes (Zjarri, n. 1-2, viti IX, 1977) shkruajti se “Atëherë, duke lidhur problemin e mbrojtjes së kulturës arbëreshe me një pamje më gjithëpërfshirëse të kulturës bashkëkohore shqiptare, ne donim të ndiqnim një rrugë shumë specifike, në të cilën qëllimi ynë i vendosur është të shkojmë deri në fund, sepse duke vendosur marrëdhënie gjithnjë e më të ngushta me institucionet kulturore të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë dhe Republikës Autonome të Kosovës (Jugosllavi) mund të japim një kontribut të vlefshëm dhe serioz për ‘çështjen arbëreshe’, domethënë, për problemin e mbrojtjes së identitetit tonë gjuhësor dhe kulturor “.

At Giuseppe Faraco, kishte krijuar për herë të parë një klub kulturor të quajtur “Zjarri” dhe, pothuajse rastësisht, në 1969 një revistë me të njëjtin emër. Ai ishte një fetar që e jetoi misionin e tij fetar me seriozitet dhe besim, por ai dinte të bëhej promovuesi më i madh i iniciativave kulturore në mbrojtje të gjuhës dhe identitetit historik. Krahasuar me shumë fetarë si ai, të cilët ishin të interesuar për çështjet arbëreshe, ai e kuptoi mirë paraprakisht se ishte e nevojshme të thyheshin zinxhirët e ndërtesës së izoluar në të cilën ishin mbyllur disa intelektualë të dekadave të mëparshme, të cilët kishin pak dialog me popullsinë shqipfolëse (arbrisht), dhe shikoheshin ndryshe në institucionet kulturore shqiptare që tashmë kishin marrëdhënie me prelatët e Eparkisë së Ungra (Lungro), të tilla si At Giuseppe Ferrari, At Emanuele Giordano, At Francesco Solano dhe ai vetë.

Në vitin 1970, iu dha jetë grupit të parë të vërtetë folkloristik arbëresh të San Demetrio C., Grupi “Zjarri”, i cili me kalimin e kohës u bë vendi ku u formuan dhjetëra e dhjetëra të rinj, të cilët sot janë autentikë personaliteti në studimet e albanologjisë. Për provat e shfaqjes ai kishte vënë në dispozicion një dhomë në famullinë e “San Demetrio” aty ku jepte mësim shoku ynë At Giuseppe, së bashku me ambientin në dispozicion ishin këngët tradicionale, alfabetin dhe gramatikën shqipe të prof. Francesco Solano.

Në shkurt 1971, pas një dështimi, ai më thirri mua dhe një mikun tim për të riorganizuar Grupin “Zjarri”, i cili kishte vështirësi për t’u themeluar. Ne i kërkuam që të ishte autonom në vendosjen e programit dhe ai na dha leje. Pastaj lindi një shfaqje e plotë, që zgjati gati dy orë, me valle tradicionale arbëreshe dhe këngë popullore në temat e frymëzuara nga emigracioni shqiptar në Itali, miti i heroit Gjergj Kastriot Skënderbe, ndërtimi ndër shekuj i një kujtese që transmetohej gojarisht brez pas brezi.

Unë bashkëpunova me të për tre vjet gjatë të cilave Grupi pa mbështetjen e tij duke u rritur përtej kufijve kombëtarë dhe ishte gjatë këtij angazhimi të përbashkët që u bëmë miq. Ne biseduam shumë mes nesh dhe shpesh, duke buzëqeshur me zemër të mirë, ai më thoshte se një shfaqje nga Grupi ishte më efektive në zgjimin e interesit të njerëzve të zakonshëm sesa tre numra të një reviste, të cilat, për fat të keq, pak e lexonin.

Por ajo që ai shpesh më përsëriste mua ishte bindja e tij personale se vetëm kontakti me Shqipërinë do të na lejonte të “ringjallim një pyetje arbëreshe”. Fjalë që ai më foli në mënyrë private sepse në ato ditë nuk ishte e lehtë për një fetar të shprehej publikisht në favor të “Shqipërisë Komuniste”. Ne ishim në kohën e Luftës së Ftohtë dhe kundërshtonim ideologjikisht rreshtimet politike dhe kulturore, por me diskrecion ai mbante lidhje me Shqipërinë përmes ambasadës në Itali dhe ishte në një nga takimet me dy trupa diplomatikë që lindi ideja e “Javës Kulturore Shqiptare mes Arbëresheve të Provincës së Kozencës”.

Ideja ishte e thjeshtë. Të mirëpresim një grup muzikor dhe vokal shqiptar në komunitetet tona për të hapur një rrugë të re të njohjes së Shqipërisë. Dhe kështu ndodhi. Një grup i vogël këngëtarësh dhe muzikantësh nga Ansambli të përzgjedhur nga shteti mbërrin falas në Kalabri për të kryer disa shfaqje nga repertori i tyre. Të gjitha shpenzimet u përballuan nga shteti shqiptar, përfshirë dhomën dhe dërrasën. Personalitete drejtuese nga Akademia e Shkencave, si profesorët Eqrem Çabej dhe Jorgo Bulo, ishin gjithashtu pjesë e atij delegacioni artistik.

Për të mbështetur programin intensiv të vendosur nga At Giuseppe Faraco ishte klubi lokal i Shoqatës së Tregtisë dhe Turizmit të provincës së Cosenza dhe Radio Skënderbeu (besoj në vitin e saj të parë të krijimit) e cila mbështeste punën organizative dhe mbështeste propagandën e gjerë me informacion mbi ngjarjet aktuale.

Personalisht nuk isha në gjendje të ndiqja aktivitetet që kishin filluar të Dielën 10 Prill në prani të Ministrit të Turizmit dhe Argëtimit, Nderi i Kalabrisë, Dario Antoniozzi. Unë isha i zënë me detyrimet e shërbimit ushtarak në Cosenza dhe kjo më pengoi të merrja pjesë në ngjarje kulturore.

Në mbrëmjen e së Shtunës, datë 16 u informova për mbërritjen e delegacionit artistik dhe shkencor nga Shqipëria me një telefonatë nga nëna ime. “Vëllezërit shqiptarë” – më tha ajo – ishin pritur në selinë e Radio Skënderbeut që kishte transmetuar të gjithë takimin drejtpërdrejt: përshëndetja e mirëseardhjes nga Papa Giuseppe, ajo e Eqrem Çabej, në emër të delegacionit dhe ngjarja e kënduar e improvizuar e mysafirëve.

Vendosa që të mos humbas ditën e shfaqjes së parë në San Demetrio Corone. Ndër të tjera, duke qenë e Diel, unë isha në gjendje të shijoja daljen falas nga ora e drekës deri në orën 11:00.

Ishte një e Diel e ngrohtë e Prillit dhe arrita të shkoj në sheshin ku po mbahej koncerti, kurioz për të kuptuar se çfarë po ndodhte: u përplasa me një turmë të tejmbushur. Ishin rreth pesë mijë njerëz. Shumë kishin ardhur nga të gjitha bashkësitë italo-shqiptare të krahinës. Isha mosbesues ndaj asaj që po vëzhgoja: mijëra njerëz i ndoqën artistët moment pas momenti me kostumet e tyre skenike dhe kur performuan në skenë, në sheshin e mbushur me spektatorë, asgjë nuk mund të dëgjohej përveç tingujve të orkestrës dhe zëri sublim i Vaçe Zelës, i cili ndërthurej me këngëtarët e tjerë. I magjishëm ishte tingulli violinës së maestro Ethem Qerimaj.

Isha aq i emocionuar saqë vendosa të mos humbas asnjë nga koncertet pasues. Sapo dola në dalje të lirë hipa në makinë dhe u largova për të arritur në katund ku u mbajt shfaqja. Më kujtohen mirë sheshet e Mbuzati (San Giorgio Albanese) Qana (Cerzeto) dhe Spixana (Spezzano Albanese). Ishte atëherë kur takova profesorët Eqrem Çabej dhe Jorgo Bulo (të tjerët). U njoha me diplomatët e ambasadave, përfshirë takimin përsëri me njërin që isha takuar në 1973 me rastin e një ftese për Grupin “Zjarri” për pjesëmarrje në Festivalin e Gjirokastrës.

Ishte në ato mbrëmje në Prill që unë kuptova dimensionin e një fenomeni që papritmas tronditi identitetin e popullit tim Arbëresh dhe i zgjoi ata nga një gjumë para-agonizues si një bubullimë e fuqishme. Ne nuk ishim një kulturë që po vdiste dhe as nuk ishim një kulturë ekskluzive e disave. Ne ishim shprehja e një gjuhe dhe kulture të gjallë. Ne biseduam me “shqiptarët që erdhën nga Shqipëria”, u ndjemë si vëllezër së bashku me vëllezërit e tjerë. Një fenomen i jashtëzakonshëm i komunikimit shoqëror, në të cilin kuptuam se gjithçka që mendonim vetëm e jona (gjuha, këngët, kostumet popullore të grave, traditat) ishte gjithashtu në atë tokë “Larg dhe afër”, siç shkruajti atëherë Nasho Jorgaqi, dhe për të cilën kishim vetëm një imazh të venitur të ndërtuar në imagjinatën tonë dhe asgjë tjetër.

Atë ditë e kuptuam se ishim gjallë dhe se do të vazhdonim të ishim. Sidoqoftë, ishte e nevojshme të kishte një organizim.

At Giuseppe Faraco e kishte parë, edhe një herë, të drejtë!

U fol shumë për atë “Javë të Kulturës”. Kontaktet midis Ambasadës me disa bashki të Arbërisë dhe mikut tonë At Faraco rifilluan në fillim të verës së vitit vijues për të organizuar delegacionin tonë që mund të merrte pjesë në Festivalin Gjirokastër në emër të komuniteteve tona.

Në ndërkohë, me një grup të madh miqsh, shumë prej të cilëve janë anëtarë ose ish-anëtarë të Grupit “Zjarri”, ne vendosëm t’i japim jetë një shoqate kulturore që do të adresonte çështjen e mbrojtjes së identitetit në një mënyrë më moderne dhe shoqërore aktuale. Kështu në shtator 1978 lindi “Qendra Arbëreshe për Dokumentim dhe Kërkim”, së cilës iu bashkuan më shumë se tridhjetë anëtarë dhe e cila ishte baza organizative e disa edicioneve të mëvonshme të “Javës së Kulturës Shqiptare”.

At Giuseppe Faraco mbylli kronikën në “Zjarri” duke shkruar: “Kjo ‘Java e Parë e Kulturës Shqiptare’ ka përfunduar, dhe shpresojmë të bëhet një takim vjetor mes Arbëreshave dhe një mundësi për t’u takuar me shqiptarët e të dy palëve.”

Ai kishte të drejtë! Ai kishte parë larg dhe kishte mbjellë mirë dhe, megjithë përfshirjen e tij progresive jo të drejtpërdrejtë, u zhvilluan dhjetë botime të tjera të “Javëve të Kulturës Shqiptare”, të cilat prekën pothuajse të gjitha vendbanimet Arbëreshe në Italinë e Jugut. Ato javë në njëzet vjet u bënë manifestimet më të njohura të përbashkëta midis arbëreshëve dhe shqiptarëve, të ndjekura nga dhjetëra mijëra spektatorë arbëreshë dhe jo-arbëreshë. Por për ecurinë e tyre do të shkruaj së shpejti.