Mario Bellizzi: ALBANESI MATERIALET ETHNOLOGJIKE

CONFINI SACRI – KRATOPHANI LITIKE DHE SCORITË NUCLE

Dihet nga studimet etnologjike për arbëreshë se “Gjitonia” është hapësira e ndarë, të gjitha projeksionet e brendshme të shtëpive jashtë, socializimi i prodhuar prej tij dhe brenda saj i rafinuar, transmetimi i njohurive horizontale, me të ftuarin aneksuar që është e shenjtë. Pak dihet për hapësirën rurale, kufijtë, ndarjet e fushave, kufijtë ekzistues në atë që nuk urbanizohet, por që përfaqëson rezervuarin e ushqimit, marrëdhëniet midis fermerëve dhe krahasimet në kohë dhe në gjeografinë ballkanike midis këtyre dhe Gjeronit të Tokës, edhe më pak ne dimë për hapësirën ‘femërore’ të banesave dhe hapësirës së banuar nga forcat më të vjetra dhe të fuqishme, ku kufijtë, kufijtë janë të shenjtë sepse gëzojnë marrëdhëniet midis identitetit dhe dallimeve dhe shumë fantazma qarkullojnë atje [cf. F. Cassano, Mendimi Meridian, 1996 ]. Refugjatët në shekullin e 1996-të, dmth emigrantë shqiptarë në Itali, pa tokë dhe pastaj me toka ku fillimisht nuk kishte më aktvrasës dhe pakt, sakrificë, duket vlera e pashlyeshme e kufijve, e ideja për një kufi kaq të shënuar në Kanun, Shqipëria Veriore është bërë e demagnetizuar në psikikë. Fetarja B. Palaj [Studime dhe Tekste, 1943] argumenton se rasti i shfaqur në Kanun nuk ka asnjë të barabartë, për gjallëri dhe ekspozim klasik dhe lakonik, në çdo tekst tjetër, qoftë Bibla ose tabela XII e Romakëve të lashtë. Një kontribut që mund të hedh dritë mbi disa kapituj të Kanunit, është V. Dorsa:

Ata ende ruajnë nga magjia kafkat e gomarëve dhe markave, brirët e oksenit apo rams, të cilat barinjtë i vendosin në lartësinë e ovilit të tyre, mijëvjeçarët në çatinë e mullinjve dhe ortodoksët në kopshtet e tyre. Palladio flet për një besim të tillë dhe përdorim te romakët. Sa i përket grekëve, Schoemannn shkruan: “Me ata popuj fshatarët shpëtojnë nga të këqijat që varnin kokat ose eshtrat e shumë llojeve të kafshëve nga pemët para shtëpive ose në fusha”. Kujtojnë kokat dhe gjymtyrët e kafshëve dhe kafshëve dhe fushave”, burra të patundur në kohë barbare me perënditë, dhe të pezulluar duke pozuar pemët nëpër rrugë. Të lashtat në kujtim të sakrificës së bërë për perëndishmërinë gozhduan kokën e viktimës të stolisur me lule në prag të derës.

Durand raporton idenë e Wernert se për primitivin, koka është qendra dhe parimi i jetës, forca fizike dhe psikike dhe njëlloj pritje e shpirtit. Kulti i kafkave do të ishte pra shfaqja e parë fetare e psikizmit njerëzor. Kapitulli XIII i Kanunit, në nenin 57, mban titullin KUFÎNI (kufiri) dhe si nëntitull Kufijt dhe tokes nuk luhen, kufijtë e tokës nuk kërcejnë, nuk kërcejnë, nuk janë valltarë, dmth, ata janë janë të palëvizshëm. Materialisht ‘kufijtë’ shënohen nga gurët e mëdhenj dhe të mprehtë (picigjatë) ngecin si në tokë ashtu edhe në sipërfaqe dhe kanë rreth gjashtë ose dymbëdhjetë dëshmitarë (gjellmitarë) dmth gurë të vegjël (letërdhokë) varrosen”. Numri i dymbëdhjetë gurët ndoshta kujtojnë dymbëdhjetë perënditë, siç janë quajtur që nga shekulli i shtatë midis Delos, Olimpisë, Athinës dhe Cos [G. Pooo, M. Detienne, Jeta e përditshme e perëndive greke, 1989]. Kjo praktikë mitologjike është ndër ritualet e ngritura: gurët e hollë dhe të gjatë janë mjete për të arritur qiellin, litikë, diellorë, uranikë dhe galicë kratofanias; termi kompleks Pici+gjatë do të thotë ‘faull i gjatë’. Në simbolikën e objekteve të përdorura gjatë varrimit të të vdekurve, raporton A. Shtipçeviq [Simbolet dhe kultit te Ilirët] është depozitimi rreth gropave të një sërë gurësh që formojnë një lloj kurore. Kjo porosi gjendet, jo vetëm në territorin ilir dhe varion nga parahistoria deri në periudhën e bronztë dhe më gjerë. Nuk ka dyshim se rrethi i gurëve kishte një funksion simbolik ose të paktën ishte i lidhur me ndonjë lloj adhurimi ose magjie. Pavarësisht nga unifikimi jo interpretues i adhurimit mes popullsive të ndryshme, Shtipçeviq ende shkruan, mund të thuhet se varri i të vdekurve të etheve të larta, për shembull, ishte rrethuar me gurët e bardhë të lumit, të rrumbullakët dhe të lëmuar, ‘guralca’, me qëllim mbrojtjen e të gjallëve nga ndotja e sëmundjes vdekjeprurëse. Por nga materiali etnografik i mbledhur në Ballkan dhe gjetkë, është e qartë se ‘guralca’ personifikoi shpirtrat e të vdekurve dhe gjithashtu kishte fuqi të veçanta magjike. Sa më shumë rëndësi i jepet pozicionimit të të vdekurve, krahasuar me pikat kardinale të Tokës, domethënë orientimi i varrit sipas aksit perëndimor-lindje ose anasjelltas; supozohet se ilirët kishin lidhje mes vdekjes, adhurimi i diellit dhe udhëtimi ditor i diellit i krahasueshëm me rrugën e njeriut që e bart atë në gropë. Isomorfizmi diellor, mashkull, gravitimi rreth gurëve të meteorëve dhe majave, është ajo që i emërton ata në Belen God. Sllavist M. Bagiolo raporton një ‘Boemorum kronik’ nga Cosmas Pragensis (1045-1125) [Besimet fetare të sllavëve para-krishterë, 1968], ku ka edhe gjurmë të kultit të gurëve dhe në Kronikën III shkruhet:

“Princi i mençur shfuqizoi institucionet supersticioze që fshati, ende gjysmë pagan, vëzhgoi (…) dhe gjithashtu ndaloi rreptësisht varrosjet në fusha dhe vetë (…)”.

Momenti i vendosjes së gurëve përgjatë kufijve ishte moment solemn, i ngarkuar me pasoja, prandaj pleqtë e fshatit (pleqt e katundit) duhej të ndërhynin dhe sa më shumë fëmijë e fëmijë në fshatrat fqinje, që të mbanin kujtesa e tyre sa më gjatë. Midis shtëpive, fushave, vreshtave, kopshteve, drunjve, etj., e fshatrave ka kufij që, në një rast të veçantë, mund të jenë edhe momentale; në fakt, në pritje të epidemisë, një sëmundje serioze, fshati mbrohet duke përshkruar një rreth magjik që e mbështjell, linja e mbyllur e gërmuar nga dy oksen binjak me çan dhe e zhvilluar nga dy vëllezër gjithashtu binjakë. Por kufiri, në momentet themeluese, dikur i ndrequr, mbetet përgjithmonë i palëvizshëm (Kufini i ngulun një, nuk luhet m â), gurët vërtetojnë besëlidhjen midis njeriut dhe Zotit, ose midis njeriut dhe njeriut, shkruan M. Eliade [Traktati i Historisë së Fesë, 1976] dhe citimi i Pausanias (VII, 23,4), për Hermes, na kujton se në parim ky karakter ishte vetëm një teofani guri dhe gurët e vendosur në anët e rrugëve për ‘Mbrojtjen e tyre’, duke i ruajtur dhe duke i fekonduar, ata quheshin ‘hermai’ dhe vetëm më vonë një ‘hermes’, një gur i punuar ‘argoi lithoi’  kaloi në imazhin e perëndisë. Zgjidhja e vendosjes së segmenteve të përkohshme të tre brezave, duke llogaritur se gjuha nuk ndryshon mes gjyshit dhe nipit, për të kaluar në konventën semiotike të gurëve kufitarë, nuk u konsiderua mjaftueshëm jetëgjatë me kalimin e kohës, pasi ajo presupozonte vazhdimin social dhe territorial dhe kjo është si ishte Kanuni ligjvënësit u kthyen në lashtësi, duke krijuar mite, legjenda dhe supersticione rreth vijës kufitare! Tabutët efektivë mbështjellën kujtesën e fjalëve dhe gurëve, mureve të funeralit dhe kjo u mishërua në tabunë e të vdekurve, në eshtrat e tyre, kufijtë midis trupit dhe shpirtit, midis të dukshmes dhe të padukshmes. Si guri është i pakorruptueshëm, pretendon M. Eliada, pra shpirti i të ndjerit duhet të zgjasë pafundësisht, pa u shpërndarë (simbolika eventuale fallike e gurëve parahistorikë e konfirmon këtë kuptim, sepse faulli është simbol i ekzistencës, forcës, kohëzgjatjes). Dhe Propp shkruan [festa agrare ruse, 1978] se:

“Në konceptimin e popujve të lashtë, vdekja nuk kuptohet si transformim i plotë i qenies. Ata besuan se i vdekuri vazhdonte të jetonte në tokë dhe kishte një fuqi më të madhe mbi të se bujku (…)”.

Eshtrat e varrit dhe guri i kufirit janë e njëjta gjë. “Lëvizja e kufrit është si lëvizja e eshtrave të të vdekurve”, Kanuni (Eshtent e vorrit e guri i kufinit faqe Kanunit janë paraz. Me luejt kufinin asht nji si me luejt me eshtent dhe të dekunve). E njëjta zgjidhje është propozuar nga semiologu T. A. Sebeok në vitin 1984 për qeverinë amerikane për të kaluar rrezikun e një zone ku mbetjet bërthamore janë varrosur [U. Eco, sachet e Minervës, në L ‘Espresso, 10 janar 2002 ]. Ai që do të jetë përgjegjës për vendosjen ose restaurimin e gurëve kufitar, “do të duhet ta bëjë atë në shpirt” ( do t a marë në shpirt). Ai do të duhet të marrë një gur dhe një gjymtyrë mbi supe dhe, duke paraprirë dy familjet ose dy fshatrat, ose dy flamujt në kundërshtim, vuri shenjat e kufijve të rinj në tokë, por para se ta bëjë këtë do të duhet të marrë një betim i shenjtë (tuj kallxue sh êjet).

Nga libri i Mario Bellizzit: “Anemone e kuqe dhe zogjtë e De Radës”, ed. Gjëra, 2006.