Fatbardh Rustemi: Ati poet, i biri studjues në pritje të hyut
I sapokthyer nga “toka e premtuar”, në shtëpi më prisnin dy zarfa me një premtim të mbajtur. Taip Sulko më dërgon librin e tij poetik “Portat e qiellit”, së bashku me librin me studime “Shqyrtime poetike”, të djalit të tij, Erlindit. Mysafirët e rinj të bibliotekës sime ishin: atë e bir.
Teksa i lexoja, shihja një ndërvarje enësh komunikuese dhe, si shoqërim idesh: më erdhi në mend Prespa e Madhe me Prespën e Vogël. Zgjodha liqenin, ngaqë: atë e bir, ndihen lasgushianë, larg dallgëve të detit dhe rrëmbimit të lumenjve, në kufirin ndarës të ditës me natën, që është muzgu.
Nëse i referohemi moshës, kemi një raport të anasjelltë: babai poet dhe i biri mentar, studjues, duke lënë pezull idenë e të qënit: i vonuar apo i parakohshëm, që do e marrë përgjigjen përgjatë kësaj eseje. Tek e fundit e ardhmja e gjykon të shkuarën, por djali nuk ka për objekt studimi të atin, secili është në rrugën e tij, por a dalin në të njëjtën qafë? (Mjekët nuk marrin përsipër të operojnë të afërmit).
Pavarësisht se Erlindi shkruan për autorët e preferuar: Fatos Arapin, Frederik Reshpen, Azem Shkrelin, Jamarbër Markon, Ervin Hatibin, Rilken, Xhorxh Trakl, indirekt reflektohen perceptime dhe shije të ndërsjellta: atë e bir, duke mos kuptuar se nga anon varësia.
Gjithsesi një lëvizje brenda vetes, në kuptimin e të njëjtit gjak, ku djali rritet në sytë e babait dhe babai zbardhet në sytë e fëmijës, duke shkëmbyer eksperienca. Një rënie e lirë brezash në shtratin e bashkohësisë, ku mosha nuk reflekton gjurmët e sistemeve dhe regjimeve respektive: diktaturë-demokraci, por, tranzicion. Botimi i librave në të njëjtën kohë fshin kufirin e moshës dhe kohës, pa krijuar uniformitet.
Referuar Aurel Plasarit, ndaj të cilit nuk e fsheh adhurimin, Erlindi shkruan: “E vërteta është se shumica e shkrimtarëve që janë formuar gjatë periudhës komuniste, pavarësisht dëshirës së tyre të madhe për ta kritikuar komunizmin, kanë ngelur të burgosur nga vetë ai regjim.” Tek kjo shumicë shkrimtarësh, veç autorëve të përmendur më sipër, a shihen gjurmë prangimesh tek i jati? Mos vallë katarsis u është lënë të tjerëve, duke i rezervuar vetes refleksionet?
Të distancohesh me të shkuarën, nuk do të thotë se je i imunizuar prej reminishancave të saj. (Në librin autobiografik “Intervistë me vetveten” Petro Marko plak interviston Petro Markon e ri”, ku, i biri, Jamarbëri, nuk është i përfshirë. Mrekullia e atij libri është, që plaku dhe i riu, nuk i fshehin asgjë njëri-tjetrit. Një rast i rrallë ky se si monologu shfaqet si dialog.)
Më qëlloi që, librin poetik “Portat e qiellit”, ta lexoja në “Natën e Kadrit”, kur hapen qiejt. Meqë më ndodh të fluturoj me orë të tëra në qiell, avioni më përngjan me Pegasin, ndjesi që thellohet: kur lexon poezi kushtuar hyut, ndaj të cilit, veç të atit është i tërhequr dhe i biri: “Nëse shtrohet pyetja: “Për çfarë na duhet Poezia?” në këtë kohë kaq të shkretë, braktisur prej hyjnive. Jemi në pritje të hyjnive, që ende nuk po vijnë, duke u rrezikuar të zhytemi në humnerë.”
Detyra e poetëve, sipas Heidegger, të cilit Erlindi i referohet, është: “të zbulojë gjurmët e hyjnive të ikshëm dhe të na afrojë drejt së hyjnishmes.” Kështu që sytë duhen mbajtur nga portat e qiellit, ku janë ngritur dyshime të mjaftueshme nga vijnë alienët dhe në mungesë të tyre: shohim të rikthehen astronautët. (Në muzeun e hapsirës në Nju Jork ka një peshore, ku ti kurjoz shkon të dish peshën tënde në Hënë. Poetët që gjithë jetën i kanë kënduar hënës, cilën peshë duhet t`ia njohin vetes?
Në këtë kuptim ati dhe i biri, duhet të kenë peshore të ndryshme, ku Erlindi i dhënë pas stilizimeve, ma do mendja se parapëlqen peshoren e farmacistit, i bezdisur nga simboli i gjarpërit, por i prirur pas autorëve me shpirt të helmuar nga fati apo nga koha.)
Titulli i librit “Portat e qiellit”, natyrisht të intrigon, kur gjëja e parë që has në aeroporte, është gjetja e gate (portës), nga ku pret të nisësh fluturimin e radhës. Sipas miteve, në Olimp kishte disa vrima, që dukeshin si gryka pusi, të mbuluara me kapakë floriri, ku Zeusi i hapte, sikurse Enveri, që lexonte letrat nga populli në kutinë e ankesave.
Ja se ç`lutje shkonin në vesh të perëndisë: “O Zeus, u bëfsha mbret!” Ky duhet të jetë Ahmet Zogu. “O Zeus, më mbifshin qepët dhe hudhrat!” Do ia uronin vetes fshatarët e vendlindjes së poetit. “Dalsha fitues në gjyq!”- ndoshta do t`i shkonte Erlindit dhe vëllait të tij, të akuzuar nga një media se kishin abuzuar me pozitën prej diplomati të babait, duke përdorur pasaportën diplomatike jashtë afateve kohore.
Zeusi ngre kapakun e pusit tjetër dhe dëgjon betimet, që hyu të zbresë në tokë. Si lutjet dhe betimet i drejtohen Zeusit, por si poeti dhe studjuesi, nuk është ky hyu, që presin të vijë. Zeusit ia rrëzuam shtatoren. “Nga guri kam dalë, por jam shpirt përqafimi.” Si një shëmbëlltyrë e Hyjit poeti s`e prish fytyrën që ia kanë dhënë Perënditë”, sepse: “çka kthehet në dritë më nuk prishet”.
Erlindi duhet ta ketë parasysh këtë varg ta babit poet, në hulumtimet e tij, me meditime muzgu. “Si fisnik do qesh edhe me blama goditjesh”, i bindur se anija me të cilën udhëton: “s`ka frikë nga zemërimi i dallgëve.” Gjithsesi vegimi nuk është mirazh. “Xhordano po digjej, sa u bë flakë, dritë rënkimi./E, atëherë, Jezusi e kapi prej dore/dhe ata ikën të dy lart, në qiell.” Që Jezusi i gozhduar në kryq, merr Xhordanon e përflakur duke u ngjitur në qiell, është sfida më e madhe, që i bëhet inkuzicionit, territ mesjetar.
Kësaj dysheje i bashkohet dhe Amstrong, njeriu i parë që shkeli në Hënë. Në shoqërinë e të treve, duhet kërkuar hyu i pritshëm, ku Jezusi është qiellor, ndërsa Bruno dhe Amstrong janë tokësorë, me lidhje të forta me qiellin, që nis me pasionin e Galileut për teleskopin. Heroi poetik i këtij dimensioni iluminist, është hyu, që babai portretizon pa nevojën e një ndriçimi hyjnor. “Ti je brenda meje, je më shumë se unë.”-shkruan babai poet, duke iu referuar së dashurës, por a lë ajo vend për tre heronjtë e mësipërm, e privelegjuar të zërë hapsirën më të madhe?
Poeti është gati “të braktisë magjinë e fjalëve”, joshur prej tërheqjes së trupave, që shkrihen në shtrat. Për pasojë, në një poezi tjetër kemi këtë shfaqje: “Mjegull isha, retë ëndërroja.”, ku fluiditeti, duke i dhënë prioritet “magjisë së fjalës”, a e rrezikon shenjtërinë e saj? Babait poet i drejtohet Hyut si një mëkatar: “Edhe dashuria ime qënka me plagë?/Kot i jam trimëruar vetes se do vdes si hero?!” Ndaj lulet bëhen trishtim dhe “pëshpërima e qetësisë endet krahëlehtë.” Kësisoj mbrëmja bekohet “me krahët e ngrohtë si frymë e Hyut”.
E ndjek këtë tis dhe më pëlqen të luaj me dritën, ngaqë kur kaloj tek i biri, errëtimi shkon deri në mani. I ati i kushton poezi Frederik Reshpes, duke u shkrirë me unin e tij: “Nuk kam mbi vete/Thasë të rëndë mëkatesh”, (poeti Visar Zhiti do e vërë në dukje mëkatin e Reshpes, mos po hyjnizohet heroi), ndërsa i biri, Erlindi, i kushton një ese, ku vë në dukje: “Vepra poetike e Reshpes është një ndarje e vazhdueshme: ndarje nga dashuria, ndarje nga fëmijëria, ndarje nga shoqëria, ndarje nga bota dhe ndarje nga e hyjnishmja… Kjo është mitologjia vetmitare e Frederik Reshpes.”
Pikërisht tek mitologjia vetmitare e Reshpes, shkrihet dhe ndarja nga atdheu, ku Sulkot at e bir, në përgjigje të një media, shkruajnë: “Unë dhe familja ime i kemi dhënë shumë atij vendi, dhe ai vend na ka përbaltur, mohuar dhe fyer.” Atdheu apo media?
Poezitë e Taip Sulkos përngjajnë me një “natyrë të qetë”, në shoqërinë e një “muzike dhome”, në dukje, ku muret nuk i sheh gjëkundi, ku qiell e tokë alternohen falë flatrave të fantazisë. E lë veten, ta marrin dallgët e jetës. Ky mendim m’u përforcua në analizën, që i biri i bën poetit autstriak Xhorxh Trakl, i cili si motiv sundues ka qetësinë e llojit të amshuar, ndonëse perandoria e tij Austro-Hungareze qe e përfshirë në luftë, duke trokoshitur dhe një pacifist, poet devin.
Trakl vuante nga depresioni. Flitet për një inçest me të motrën, sikurse bie në dashuri me një kushërirën e tij. Vdiq nga overdoza në moshën 27 vjeçare. Fantazia e një krijuesi nën ndikimin e drogave, nuk mund të mos ketë një gjendje varësie nga haluçinacionet. Niçe, kur shkruante poemën filozofike “Kështu foli Zarathustra”, edhe pse me dhimbje të tmerrshme koke, nuk përdorte ilaçe, që ndjenjat të rridhnin rrjedhshëm pa pengime apo stimulime.
“Poezia e Trakl shndrin aq njëtrajtshëm saqë shpesh kur e lexon të duket sikur të gjitha poezitë e tij janë pjesëza të thërrmuara të një poeme të vetme.” Sa durim duhet për ta shijuar një poet të tillë, që më shumë e manifeston djali skrupuloz nga i ati i shkujdesur. Estetizohet gjykimi mbi poezinë e Traklit, si “përshfaqje rrëqethëse” dhe ky trithërimë pikaset tek “fluturimi i errët i zogjve që zhduken.”
Në Greqinë e Lashtë orakujt merreshin gjatë me shpjegimin e fluturimit të zogjve, sikurse në shpjegimin e kraharorit të shpezëve fallxhorët, dallojnë shenjat e një praglufte. Kumtet e fluturimit të zogjve shiheshin, si shprehje të vullnetit të perëndive. Sot ndërtohen observatorë të fuqishëm për të kapur sinjale nga kozmosi. (Nuk di, shqiponjat që fluturojnë lart të Kadaresë, a sillnin mesazhe, ku shprehet vullneti i zotit?) Vargje të mbushur me mjegull dhe mugëtirë, lënë gjurmë kënaqësi tek autori i shqyrtimeve poetike.
Lukiani në satirën e tij “Pikëllimi”, shkruan se njerëzit i zënë besë Homerit, trillimeve dhe përrallave të tij, të cilat i marrin kallëp, sikurse sendërgjimet e tij, duke besuar në ekzistenën e Hadit, gjoja i mbuluar me errësirë, ku s`hyn kurrë dielli. “Unë atëherë s`kuptoj nga hyn, sipas mendimit të tyre, drita që duhet për të parë se çfarë ka atje?” Rruga për të shkuar drejt misterit ka vetëm një drejtim: nga drita për tek errësira, e anasjellta nuk fuksionon. “Dhe dritë e diturisë përpara do na shpjerë.”-e definon Naimi.
Shpesh këtë dritë e marrin përsipër ta shpërndajnë: iluministët, studjuesit, eseistët, duke estetizuar misterin, por jo duke i dhënë pozita të privelegjuara paqartësisë. “Në rastin e Trakl, më duket një gabim trashanik që të kërkosh nga poezitë e tij më tepër qartësi. Bukuria dhe thellësia e poezive të tij qendron pikërisht tek kjo fshehje dhe paqartësi që mbizotron në të.”-shkruan Erlindi në esenë e tij, gjë që reflektohet te prirja e sotme ndër shumë poetë në modernizimin e vetes.
Tjetër të eksperimentosh dhe tjetër të jetosh në kushte laboratorike. Nëse ka një gjë, që prish harmoninë e artit, është kulti i metaforës, kur figurat letrare kanë të njëjtën vlerë para stilistikës. Dikur përdorej shumë simboli. “Dikush më merr gjithnjë në shenjë,/Mëngjeseve, kur qendroj i menduar kundruall qelqeve të dritares./E di, në shenjë do të jem gjithnjë,/Gjerkur, në retinën e syve, si qelqe të ngrira/Do ngel. Me kryet mbështetur mbi buzëqeshjen time.”
Poeti jeton në një shtëpi prej qelqi, duke i dhënë mundësi të tjerëve, ta shohin. Një poet i mbyllur në guackë, e çon dëm veten. Ndërsa studjuesi që preferon “kullën e fildishtë”, rrezikon të fosilizohet. Stërhollimet nuk janë estetizim. Kur të marrin në shenjë, sikurse “Akilin në thembër”, të pret panteoni, ndërsa kur Vilhelm Teli shenjon mollën në kokën tende, mos e quaj “molla e Adamit dhe Evës”, por thjesht një zbavitje për të fabrikuar heroin.
Fausti nuk ishte një viktimë e dijes, por një hero i saj, por, Fishta, sipas autorit të shqyrtimeve poetike, ndan një mendim të kundërt: “Jo vetëm që Fausti si karakter nuk ka një zhvillim moral, por, ai është tërësisht i pamoralshëm, i pashpirt, i pa fe, i pa turp. Fishta është aq i revoltuar nga Fausti, saqë e quan atë një lugat, një përbindësh.” Në këndvështrimin tim, tek rrasa e priftit, duhet të gjejmë shkakun, që Fishta ngatërron Faustin me Mefistofelin.
Por, ç`mantel ka veshur Erlindi, që sillet ndaj Fishtës, sa kritikat e dikurshme të Kadaresë, të duken të moderuara: “Vepra poetike e Fishtës, pavarësisht se sot ngrihet në qiell për arsye politike, nuk mund të futet as te më të mirat e letërsisë shqipe. Fishta është një njeri me një rëndësi të madhe historike dhe kombëtare, por kjo gjë nuk e bën dhe poet të madh… Fatkeqësisht, “Lahuta e Malcis” është një vepër e mërzitshme historike, tejmbushur me thirrje për luftë, gjë që, mbase, ka kuptim historik, nëse e shikon nëpërmjet rrethanave ku ndodheshin shqiptarët në atë kohë, por s`ka kuptim brenda rrjedhës së letërsisë.”
A rrezikon esteti i këtyre shqyrtimeve, që, “pavarësisht dëshirës së tyre të madhe për ta kritikuar komunizmin, kanë ngelur të burgosur nga vetë ai regjim”? Personalisht, e mirëpres kurajon e tij, duke shpresuar, që hyun ta kërkojë brenda vetes. Nuk gjeta mënyrë tjetër për t`i nderuar mysafirët e rinj të bibliotekës sime, veçse duke i marrë seriozisht./flasshqip