Sadik Bejko: A duhet shkelur kufiri mes të gjallëve dhe të vdekurve?

Në këngët popullore arbëreshe kësaj pyetjeje i jepet nje përgjigje. Le ta shohim më poshtë në shqyrtimin e dy ‘rapsodive’: ‘Konstandini dhe Garentina’ dhe ‘Cili është mëkati yt.’

Konstandini dhe Garentina është balada me subjekt ngritjen e të vdekurit nga varri, ngritjen e një të vdekuri ngaqë ka mbetur peng i fjalës së dhënë. Motivi është ndër më të njohurit dhe në popuj të tjerë të Ballkanit. Është folur dhe shkruar shumë se kjo baladë sjell motivin e besës, një institucion i kodit të lashtë shqiptar të fjalës së dhënë. Të bëheshe dorëzanë, të jepje besë e vije veten në një nyje tragjike. Besa merrte vlerë përmbi jetën a mirëqenien tënde. Në këtë baladë besa është një peng që nuk zgjidhet as nga vdekja. Edhe i vdekuri mbetet besëprerë kur nuk e ka mbajtur një premtim të dhënë. Ndaj duhet të ngrihet nga varri.

Po çfarë ndodh me jetën kur një i vdekur ngrihet të bëjë punët e të gjallëve?

Kjo baladë na thotë se ndërhyrja e vdekjes në jetën e gjallë, ngritja e përkohshme e të vdekurit për të vënë në vend një premtim, sjell si pasojë shtimin e vdekjeve. Në fund të baladës vdesin nëna dhe e bija, dy të vetmet që kishin mbetur gjallë.

Qoftë edhe nga një rezultat i tillë tragjik, besa përsëri ka fituar, fjala e dhënë është mbajtur. Besa kështu afirmohet dhe se mbajtja e fjalës së dhënë ka mbjellë mort. Besa lartësohet deri në apoteozë, ngrihet e sigurt mbi jetën dhe mbi vdekjen e secilit.

Në një kuptim të dytë, siç është thënë e shkruar, kjo baladë risjell një dashuri të paplotësuar nga ndërhyrja e vdekjes. I vdekuri thyen ligjet e natyrës, ngrihet nga varri, rigjen dashurinë e gjallë, e merr mbi shpatullat e vdekjes, e merr mbi kalin e vdekjes. Në përputhje me mendësinë e mjediseve patriarkale të kohëve, dashuria burrë-grua, këtu në baladën tonë është zëvendësuar nga dashuria e vëllait për motrën. Për hetimin e kuptimësisë së baladave duhet përdorur si çelës zbërthimi i simbolikës. Edhe në këtë rast lënda e baladës është e mbushur me simbolikë, me ‘logjikë’ të ngjarjeve si në subjektet e ëndrrave të gjumit. Nëse në ëndrra ke udhëtuar me një grua\burrë të vdekur, ke realizuar një dashuri të pamundur, ke shlyer një peng zemre që të mbante lidhur.

Mbase, si në rastin e shpjegimit sipas motivit të besës, si në të dytin me plotësimin e një dashurie të pamundur…ende nuk i kemi thënë të gjitha. Mund të duhet dhe një shpjegim i tretë, që mund të titullohet: ‘Mirësia që vjen prej vdekjes’. Në një situatë të dendësuar nga vdekjet (nëntë djem, nëntë nuse, nëntë nipa) vdekja, si e penduar, do të bëjë një të mirë: nis njërin nga të vdekurit të bashkojë nënën me të bijën, dy gratë, të vetmet që kanë mbetur gjallë nga familja. Rezualati është tragjik, e kundërta e synimit: vdesin edhe këto të dyja. Misionari nga bota e të vdekurve sjell me vete virusin vdekjeprurës. Këto botë, ajo e të gjallëve dhe ajo e të vdekurve, nuk duhet t’i shkelin kufinjtë ndarës midis tyre.

Edhe nga sa thamë më lart, mendojmë që kësaj balade kurrë nuk do t’ia kemi shterrur kuptimësitë. Ajo mbetet një thesar me peshë të rëndë në kulturën tonë. Misteri i kuptimësive ende të pazbërthyeshme mbase e prodhon dhe larminë, dhe shumësinë e varianteve të saj në Jug e në Veri, andej e këndej brigjeve.

Motivi i përzierjes së të vdekurve me të gjallët del edhe në një rapsodi tjetër të sjellë nga De Rada.

Në poezinë më titull ‘Cili është mëkati yt’ prapë shkelet kufiri mes të gjallëve dhe të vdekurve, por në kah të kundërt me baladën e ‘Konstandinit dhe Garentinës’. Patkoi i kalit të djalit çan mermerin e varrit, bie drita në varr, ‘shkund vdekjen’ dhe zgjohet vasha e bardhë. Me erën e mykut e të dheut vasha do puthjet e të gjallit. Puthen tri herë. Djali është infektuar nga vdekja: retë e qiellit i lënë hije në zemër. Rrëfehet dhe kungohet në kishë. Prifti i thotë: Harroje bir, se edhe zoti do të harrojë.

Edhe në këtë rast, sipas logjikës onirike, kemi përmbushjen e një dashurie të ndërprerë nga vdekja. I gjalli është kaq i dashuruar, sa guxon ta ndjekë edhe në varr të vdekurën. Ta puthë pa fund edhe me erën e mykut e të dheut. Nuk është nekrofili, është dashuri. Prifti anashkalon mëkatin dhe i jep të riut të dashuruar një këshillë prej filozofi: harroje të vdekurën, jeto me të gjallët. Shkelja e kufirit vdekje-jetë mund të sjellë vetëm vdekjen. I vdekuri nuk kthehet. Të gjallin mund ta marrë me vete.

Nga shqyrtimi i të dy poezive del se motiv për ngjalljen e të vdekurve nuk mund të jetë besa. Dashuria po. Nëna thotë ‘besa jote nën dhe’. Pra, vdekja të ka çliruat nga fjala e dhënë. Dhe në fund të baladës nëna thotë ‘Konstandini ka vdekur’: nuk pritet besë nga i vdekuri.

Atëherë kush i shkul gurët e varrit?

Është aspirata e vjetër e njeriut, dëshirimi: “Ah të shihemi edhe një herë, të flasim, të takohemi prapë” me të dashurin që e kemi humbur për gjithmonë. Kjo e ngjall të vdekurin. Në art dhe në ëndrrat e gjumit kjo dëshirë e vjetër sa njeriu vazhdon ende t’i thyejë kufinjtë midis vdekjes dhe jetës.

Në botën e sotme të globalizmit, në klimën e hedonizmit dhe të konsumizmit , mbase nuk shtrohen më pyetje për thyerjen e kufinjve vdekje-jetë. Në epokën tonë nuk ke kohë të kthesh kokën pas, lëre të merresh me të vdekurit. Mbase … por motivi themelor në të dy këngët është dashuria. Dashuria sot ka ndryshuar? Njeriu i sotëm pa dashuri është?

(Fragment nga një ese mbi “Rapsodi të një poeme shqiptare”, botuar nga De Rada, 1866)

Sadik Bejko – Gusht 2015

KOSTANDINI E GARENTINA

Ish një nënë shumë e mirë,

kish nëntë djem të hijshëm

e të dhjetën një vashë,

me emrin Garentinë,

për të cilën vinin radhë

bij zotrish e bujarësh

kush me të krushqi të lidhte.

Po ja, erdh një trim i largët,

e s’e deshën kaq mërguar

e jëma me vëllezërit,

vetëm donte e u lutej

vëllai i vogël Kostandin.

-Bëje, nënë, këtë krushqi!-

-Kostandin, o biri im,

pse jep fjalën, pse premton,

që kaq larg do të ma çosh?

Se në e desha për gëzime,

për gëzime s’do ta kem,

se në e desha dhe për helme,

dhe për helme s’do ta kem.

-Shkoj unë vet për të ta sjellur!

E martuan Garentinën.

Erdhi një vit i rëndë, i keq,

dhe i korri asaj zonje

nëntë bijtë tek një luadh.

Ajo veshi në të zeza

ashtu si veten dhe shtëpinë.

Kur e shtuna në përshpirtje

i mblodhi të krishterët,

shkoi e vate ajo në kishë,

ku kish varret e të bijve.

Dhe përsipër çdo varri,

çdo varri të bijve të saj

ndezi e vuri nga një qiri

dhe secilin e vajtoi,

po tek varri i Kostandinit,

dy qirinj e dy vajtime:

-Kostandin, o biri im,

ku është besa që më dhe,

se do sillje Garentinën,

Garentinën, motrën tënde?

Besa jote nën dhe.-

Si u ngrys e u mbyll kisha,

përmes dritës së qirinjve

Kostandini u ngre nga varri.

Rrasa që mbulonte varrin

u bë një kalë i brimtë

me velenxë të zezë mbi vithe;

unazat që mbanin gurin

u bënë frerë të argjendtë.

Sa i hipi, u bë erë

dhe arriti në të gdhirë

tek shtëpia e së motrës.

Pa në shesh para pallatit

bijtë e së motrës,

që ndiqnin dallëndyshet.

-Ku vate zonja jot ëmë?

-Kostandin, o zoti lalë,

është tek vallja për nën fshat.-

Shkoi tek e para valle,

-Vasha, të bukura jini,

porse hije për mua s’kini-

U qas e i pyeti:

– Këndellu, e bardha vashë,

është me ju, Garentina,

Garentina, motra ime?

-Nga përpara se e sheh

me xhoken që xixëllin

e me cohën kadifeje-

Shkoi tek e dyta valle

dhe të pyeste u afrua:

-Kostandin, vëllai im,-

-Garentinë, eja të vemi,

eja të vemi në shtëpi.-

-Po thuajmë, vëllai im,

se në nisem unë për helme,

shkoj e vishem në të zeza:

se në nisem për gëzime,

shkoj e marr stolitë e mira.-

-Udhëto si të zu hera.

E vuri në vithe të kalit.

Ec e ec udhës së gjatë

heshtjen prishi Garentina:

-Kostandin, vëllai im,

një shenjë të keqe unë shoh,

krahët e tu të gjerë

i ka mbuluar myku.-

-Garentinë, motërza ime,

tymi i dufeqeve

krahët mi mjegulloi.-

-Kostandin, vëllai im,

tjetër shenjë të keqe shoh:

flokët e tua kaçurela

tretur janë e bërë pluhur.-

-Garentinë, motërza ime,

sytë të bëjnë nga tisi

që përhapin udhët.-

-Kostandin, vëllai im,

pse vëllezërit e mi të ndritur

dhe fëmijtë e zotit lalë

nuk po shoh që të na presin?

-Garentinë, motërza ime,

janë atje, përtej në vallet

dhe nuk prisnin që të vinim.-

-Po një shenjë të keqe shoh:

Dritaret e shtëpisë sonë,

janë mbuluar nga bari-

-Ato nga deti, ne i mbyllëm,

se ish moti shumë i vrërët.-

Edhe mbërritën gjer tek kisha.

-Lemë të hyj në kishë të lutem.

Vetëm shkallëve u ngjit lartë

të arrinte tek e jëma.

-Hape derën, mëma ime.-

-Kush më je ti tek dera?-

-Zonja mëmë, jam Garentina.-

-Shporru tutje, bushtra vdekje,

që më more nëntë djem

dhe me zërin e sime bije

erdhe të më marrësh mua.

-Oh, hapma derën, zonja mëmë,

Garentina vet unë jam.-

-Kush të solli, bija ime?-

-Mua më solli Kostandini,

Kostandini, im vëlla.

-Kostandini, po ku është?-

-Në kishë hyri që të lutet-

E jëma hapi portën krejt.

-Kostandini im ka vdekur!-

E u mba e jëma tek e bija,

e u mba e bija tek e jëma,

frymën dhanë që të dyja.

CILI ËSHTË MËKATI YT?

…………………………………………

-Cili është mëkati yt?

-Vajta krushk unë me një nuse.

Udhës nga shkonim

na zuri një rrëpirë shi.

Gjithë ç’ishin u shpërndanë,

kush në mollë, kush nën dardhë,

kush nën kumbullzën e bardhë,

unë i ziu s’pata se ku

po te dera e vendit të shenjtë

dhe e lidha kalin

te pragu, nën stuhi.

Po me patkonjtë e parë

ai i shkretë e i rrëmbyer

çau pllakën prej mermeri

nga firasi drita në varr

edhe zgjoi vashën e bardhë.

“Trim i bukur e plot dritë,

si më shkunde vdekjen

ulu e puthëm një herë

e më nxirr erën e mykut,

erën e dheut të zi.

Trim i bukur e plot dritë,

si më puthe për të parën,

puthëm edhe për të dytën”

Tri herë unë e putha,

tri herë veten mëkatova;

retë që shkonin në qiell,

më linin hije në zemër.-

Prifti ndenji një copë herë,

pastaj i tha:-Harroje, bir,

se dhe Zoti do ta harrojë.

(Sjellë nga arbërishtja në standardin e sotëm nga Agim Mato).