IBRAHIM KADRIU: MISIONI RUS (3)

5.

Ishin orët e pasmesnatës, dy ose tre. Kisha dëshirë ta dija saktë, por një orë dore që e kisha, më mbeti te mjeshtri në Beograd. I pata treguar se kisha rrugëtim, por ai nuk arriti ta ndreqte. Më tha se i mungonte një pjesë për të cilën duhej pritur derisa t’ia sillnin porositë nga Zvicra. Më erdhi keq që nisesha pa orë. Në kupenë tonë doktori dhe tyxhari bënin gjumë. Njësoj edhe mësuesja ruse Tatjana Vollovna, e mbështetur nga dritarja e kupesë. Ajo kishte orë, por e kishte pikërisht në dorën që e mbante të futur nën kokë. Orës i shihej vetëm rripi. Duhej ta lëvizte dorën që t’ia shihja numrat, në atë gjysmë drite të kupesë. Ajo ndoshta edhe nuk flinte, kush e di? Mirëpo unë, derisa ia shihja sytë e mbyllur, e konsideroja të fjetur, prandaj hoqa dorë nga ajo orë e saj. Treni vazhdonte lëvizjen, herë më shpejtë, herë më ngadalë. Kjo kuptohej nga rrëshqitja errotave mbi binarë, Ndonjëherë dukej sikur ndalej treni. Në këso gjendje që isha, pa gjumë, kisha siklet. Aq shumë e dëshiroja gjumin që do të më ndihmonte ta kapërceja natën më shpejt. Koha e pas gjysmës së natës për mua paraqiste ngarkesë, meqë, me sa mund të kuptoja, jo veç në kupenë time, por edhe në kupetë e tjera të gjithë udhëtarët ishin në gjumë. Ndjeja nevojë për bisedë.  Me bisedë rruga kapërcehet më shpejt. E shikoja Tatjanën. Përnjëmend dyshoja se ishte në gjumë. Njëherë vendosa ta thërrisja me ngadalë, ose ta prekja që të kuptoja ishte në gjumë, apo jo. Ia përmenda emrin me pëshpërimë, në kohën kur dy të tjerët, doktori dhe tyxhari, kërritnin. Ajo nuk dha shenjë se ishte e zgjuar. Thirra edhe njëherë emrin e saj me zë të ulët. Prapë heshtje. U shtyra një çik kah ajo; e preka në këmbë kinse rastësisht. Ajo prapë nuk reagoi. U binda se ishte e fjetur. Kureshtja që të dija se çfarë kohe ishte, më mbeti peng. Afrova fytyrën te dritarja dhe shikova andej përtej. Më mbeti shikimi në errësirë. Ndenja për pak kohë me fytyrë nga dritarja; pritja të kapërcenim përskaj ndonjë stacioni të vogël dhe të shikoja orën e stacionit. U mërzita në atë pozitë. E ktheva shpinën nga dritarja, që të ulesha në vendin tim, që tashti e kisha nga ana e derës. Në atë moment ndodhi një shndritje e kupesë nga dritat e një stacioni të vogël, të cilin nuk e pashë, sepse shpejtësia e trenit bëri që ai stacion lokal kapërceu shumë shpejt. U nevrikosa. U tensionova dhe u mbështeta të provoja gjumin. Nuk di sa ka zgjatur ajo pagjumësi imja, por e di se kur ndodhi e trokitura në derë, kisha qenë në gjumë dhe u zgjova trembshëm. Njësoj u zgjuan edhe dy bashkudhëtarët e mi dhe bashkudhëtarja. Trokitja ishte e fortë.

-Çka u bë? – pyeta zëshëm.

-Nuk e di! – u përgjigj doktori.

-Dikush është te dera… – tha tyxhari.

Tatjana Vollovna nuk foli fare. U tërhoq nga pozicioni i gjysmështrirë. U ulë dhe u mbështet.

-Ndoshta nuk ka trokitur në derën tonë… – thashë sa për të folur diçka.

-Hapeni derën! – u dëgjua zëri nga jashtë.

Ne e kishim frikën nga sulmuesit, prandaj e mbanim derën e mbyllur, meqë e kishim të kryer edhe kontrollin e konduktorit. Urdhri që vinte nga korridori për ta hapur derën mund të ishte i ndonjë përgjegjësi.

-Kush është? – pyeta zëshëm.

-Xhandarmëria! – tha ai që qëndronte te dera.

Kur tha xhandarmëria, mund të kuptohej se ishin më shumë se një. Meqë isha te dera, mua më takonte ta hapja dhe e hapa. Ata ishin dy veta. Pa iu thënë hyni, ose pa i pyetur se çfarë dëshironin, njëri prej tyre tha shkurt:

-Kaçakët na kanë sulmuar…

Mësuesja ruse Tatjana Vollovna pyeti me ngadalë:

-Kush janë kaçakët?

-Ata janë rebelët shqiptarë. Të tillë që nuk pajtohen me ne janë nëpër male dhe, shpesh, organizojnë sulme kundër xhandarëve dhe ushtarëve tanë.

kuptuam se treni ishte ndalur gjatë kohës kur kishim qenë duke fjetur. Kishin ardhur shumë xhandarë brenda trenit, të cilët kontrollonin çdo kupe. Secilit ia kërkonin dokumentet.

-Ku janë kaçakët? – pyeta unë.

-Pse pyet ku janë? Ata e kanë sulmuar trenin…

-Unë jam ushtar, po shkoj në ushtrime ushtarake, prandaj po pyes.

-E kanë shkëputur nga kompozicioni i trenit vagonetën e fundit, atë vagonetë që ishte plot armë. I kanë marrë armët, kurse vagonetën e kemi gjetur disa kilometra pas nesh. A kuptove? – më pyeti xhandari, i cili shikonte dokumentet e Tatjana Vollovnës. – E ti, moj, ruse je?

-Po, – iu përgjigja unë në vend të saj. – Ruse është, mësuese ruse e kanë caktuar me detyrë në Prishtinë. Kjo udhëton deri në Bujanovc. Aty e presin.

-E, moj ti, – i tha ai, – a nuk gjete vend më të mirë për punën tënde? Ku erdhe në këtë zjarr?

-Nuk kam ardhur vetë. Më kanë caktuar… – u përgjigj ajo.

-Ani mirë, veç thashë. Detyra ime nuk është të të mësoj ty, veç thashë.

Xhandari ia ktheu dokumentet Tatjana Vollovnës, gjithashtu edhe neve na i ktheu me porosi që të rrinim brenda. Ata dyshonin se, në tren, mund të ketë mbetur ndonjë kaçak…

Në mëngjesin e 5 shtatorit treni u ndal në stacionin e Bujanocit. Nga treni dolën një numër udhëtarësh, në mesin e të cilëve edhe Tatjana. Ajo u përshëndet me ne miqësisht, duke shprehur dëshirën të takoheshim prapë. Pas saj doli edhe tyxhari. Ne nuk e dinim se ai do të zbriste në Bujanoc, as e kishim pyetur. Iu afrova dritares të shikoja jashtë, më saktë, të shikoja se a kishte dalë ndokush ta priste mësuesen ruse. Duke shikuar andej nga peroni i stacionit, vërejta një burrë që iu afrua Tatjana Vollovnës. Folën diçka, pastaj ai burri ia mori çantën dhe vazhduan tutje. E pashë edhe tyxharin, i cili ma bëri me dorë. Edhe unë e përshëndeta njësoj dhe i tregova doktorit, i cili fare nuk luajti nga vendi. I tregova për Tatjanën, për njeriun që, vërtet, kishte dalë ta priste. I thashë edhe për tyxharin. Pas pak treni fishkëlleu. U nis me ngadalë. Në kupenë tonë hyri një burrë me moshë, mbi pesëdhjetë vjeçe.

-Keni një vend të lirë?

-Po, urdhëroni! – i thashë dhe i ndihmova ta vendoste një arkë druri mbi rrjetin që ishte në pjesën e sipërme të kupesë. – Ku kështu? – e pyeta.

-Në ushtrime ushtarake! – më tha.

-Çfarë ushtrime, ore njeri!

-Pse jo? Ja ku e kam letrën që më është dërguar nga komanda.

-Ma jep ta shoh!

E lexova. Ishte njëfarë Stojko Trajkoviq.

-Po ti qenke i vjetër, o njeri. Ti nuk je për ushtrime ushtarake…! – i thashë duke e shikuar me habi. – Prej nga je? – e pyeta.

-Jam prej Parallovës, prej komunës Parallovë rrethi i Gjilanit.

-Po ti qenke i vjetër, or burrë!

-Unë i vjetër, është e vërtetë, por gruan e kam të re. Kryetari i komunës më ka futur në listën e pjesëmarrësve në ushtrime ushtarake. Për inati më ka caktuar.

Bashkërisht me Stojkon dhe doktorin arritëm në stacionin e Shkupit. U përshëndetem me doktorin, kurse Stojkut i thashë se, më tutje, do të bashkudhëtonim. Ai më shikoi miqësisht, pa fjalë. E kuptova se i erdhi mirë, meqë, gjatë bisedës deri në Shkup, kishte një lloj shtrëngese, natyrisht nga frika. Rrugën prej Shkupit e tutje drejt Kaçanikut, por edhe në vazhdim nga Prizreni, ia kishin përshkruar si shumë të rrezikshme. Kur e mendonte se duhej të kalonim edhe në Shqipëri, i humbnin të gjitha shpresat se do të kthehej ndonjëherë. Kjo vërehej nga qëndrimi i tij, nga heshtja e vazhdueshme. Dukej i harruar krejtësisht. Derisa e shikoja ashtu të humbur, e kisha parasysh takimin në tren, dyshimin e tij ndaj gruas së re, që e kishte lënë, dhe vendimin e kryetarit të komunës së tij, për ta dërguar në ushtrimet ushtarake. Mosha e tij mbi pesëdhjetë vjeçe nuk ishte për ushtrime, kurse bashkëshortja e re e tij, e bukura Svetlana, kështu më tha se e kishte emrin, sipas dyshimit të Stojkut e kishte joshur kryetarin e komunës. Më dukej rast i çuditshëm, veprim bastard i kryetarit, po qe se ishte e vërtetë çfarë thoshte Stojku. Edhe nëse ishte e vërtetë simpatia e kryetarit të komunës ndaj gruas së tij, Svetlanës, ishte i pakuptimtë pranimi i Stojkut për atë lloj imoraliteti. Më interesonte të dija se a ishte siç thoshte, apo ndoshta bënte shaka. E pritja momentin ta pyesja sa ishte i vërtetë rrëfimi i tij për kryetarin. Kur hipëm në trenin që çonte prej Shkupit drejt Ferizajt, ku na priste një makinë të na përcillte deri në Prizren, e pyeta:

-A ishte shaka ajo që the për kryetarin e komunës, i cili të ka caktuar për ushtrime ushtarake vetëm pse e ke gruan e re?

Stojku për pak çaste më shikoi pa lëvizur qerpikët, pastaj m’u drejtua:

-A po të dukem njeri që bëj shaka në këtë moshë?

– Jo! – i thashë, – por motivi i caktimit tënd për ushtrime ushtarake më dukej i poshtër.

Ai qeshi dhe më shikoi prapë me ngulm:

– Mirë e the, motiv i poshtër, por kjo është e vërteta, sado që është e hidhur. Unë jam viktimë e kësaj të vërtete…

Treni doli prej Shkupit në drejtim të Kaçanikut, Ferizajt dhe tutje. Ishte plot udhëtarë të moshave të ndryshme. Më thanë se ai tren gjithherë ishte i ngarkuar; kishte shumë lidhje mes Shkupit dhe qendrave të Kosovës, e sidomos ato lidhje ishin me Kaçanikun. Ishte edhe tregtia ajo që i bënte njerëzit të udhëtonin, meqë Shkupi ishte dhe mbetej qendër furnizimi me mallra. Shumica e Njerëzit zinin vend në korridor të trenit, ndërsa për të arritur në kupe ishte punë e vështirë, duhej bërë hapat me kujdes, që të mos shkeleshin udhëtarët, shumica e të cilëve ishin pleq dhe plaka, të ngarkuar me strajca.

-Këta të gjithë duhet të jenë shqiptarë? – pyeti Stojku, sapo me vështirësi arritëm te kupeja jonë.

-Po. Këndej shumica e banorëve janë shqiptarë, madje edhe në Shkup numri më i madh i banorëve janë shqiptarë. Kështu na kanë thënë në orët politike oficerët e ushtrisë sonë, duke kërkuar të jemi sa më të kujdesshëm ndaj tyre. Meqë ra fjala, po të ndodhte diçka e ngjashme te shqiptarët, sikur të ka ndodhur ty me kryetarin e komunës, tragjedia do të ishte afër. Siç na kanë thënë, për moral shqiptari e lë kokën, ose ia shkurton jetën tjetrit.

-Sa kisha pasur dëshirë të isha shqiptar dhe të veproja si ata. Do të çlirohesha shpirtërisht. Nuk do të bëhesha viktimë e shqetësimit tim, sepse nuk më hiqet mendsh Svetlana, pafytyrësia e saj ndaj meje dhe afria me kryetarin.

-Këtë e thua nga thashethemet, apo ke fakte?

-Sikur të mos kisha fakte nuk do të vuaja. Më herët pëshpëritjet e të tjerëve i kuptoja si thashetheme. Më vonë vetë isha dëshmitar. Një mbrëmje kryetari ishte mysafir imi. Ai, e vërteta, mbrëmjeve shkon mysafir te shtëpiakë të ndryshëm. Më kishte ardhur radha mua. Përmes shërbëtorit të vet më lajmëroi se vinte në darkë. I tregova Svetlanës. E vërejta se i erdhi mirë, kurse mua më vete mendja te thashethemet. Kënaqësia e saj për ardhjen e mysafirit ishte vreri im, por nuk kisha se si të kundërshtoja. Kryetari Simeun Jovanoviq erdhi në mbrëmje. Svetlana e kishte përgatitur darkën. Ngritëm dollinë, pastaj Svetlana shtroi tavolinën e darkës. Unë nuk e dija çka kishte përgatitur. Kur e solli tepsinë me një gic të pjekur në të, mbeta pa fjalë, sepse ne nuk kishim gica. Simeuni ishte me humor të mirë. E përcillja çdo lëvizje të tij dhe të Svetlanës. Buzëqeshjet që ia dhuronin njëri-tjetrit ishin domethënëse. Më vinte të bërtitja, të shaja; po të kisha pasur forcë dhe trimëri menjëherë do ta nxirrja jashtë kryetarin Simeun, por ai më nxori mua. Në të vërtetë kërkoi nga unë që të shkoja deri në ndërtesën e komunës. Ma dha çelësin e zyrës së tij, më tha të merrja një dhuratë që e kishte blerë për shtëpinë tonë, por, siç tha, e kishte harruar. Unë, budallai, në vend se t’i thosha që dhuratën ta merrnim të nesërmen, dola prej shtëpisë të shkoja te komuna, e cila ishte pak si larg nga shtëpia ime. Atje takova rojën e natës dhe i thashë për porosinë e kryetarit. Ai nuk hezitoi, por fillimisht qeshi. Në fillim ajo qeshje e tij m’u duk pa lidhje. Por kur më tha: edhe për juve ka dhuratë? Nisa të dyshoj. E konsideroja vetën si gomarin kur mbetet në baltë. Sigurisht, thashë me vete, derisa ngjiteshim shkallëve të komunës për të arritur në zyrën e kryetarit, që gjendej në katin e dytë, kjo qenka mënyra e kryetarit për të bërë qejf. E mora dhuratën e mbështjellë mbi tavolinën e kryetarit. Pa ia hequr mbështjellësen, dola prej zyrës së tij dhe shkova drejt shkallëve të zbrisja. Mbrapa meje ecte i heshtur roja e natës. Në dalje nga ndërtesa e dëgjova të më thoshte: Natën e mirë. Nuk di a ia kam kthyer përshëndetjen, apo jo. Të më vrasësh nuk më kujtohet. Vazhdova me hapa më të shpejtë një copë rruge, duke e mbajtur dhuratën e mbështjellë nën sqetull. U ndala ta shikoja çka ishte ai send. Ia hoqa mbështjellësen. Ishte një kuti me këpucë femrash brenda. U nevrikosa, meqë pritja ndonjë dhuratë për shtëpi, e jo për gruan time. Sinqerisht të them mendoja se brenda asaj kutie ishte ndonjë enë kuzhine, por… E mbështolla prapë dhe vazhdova rrugën. Kur hyra në oborr, dëgjova qeshje brenda shtëpisë sime. Zëri i Svetlanës dallohej, sepse shpërndahej si me psherëtimë. Uh, nënën e rrospisë, shava me vete. Para se t’i afrohesha derës së shtëpisë, u ndala te dritarja. U tmerrova. Simeun kryetari ia kishte ulur kokën e ngritur fustanin nga mbrapa. I mëshonte idioti, herë më shpejt, herë më ngadalë, kurse ajo lëshonte zërin e kënaqësisë, bre nënën e rrospisë.

-Nuk më tregove moshën e Svetlanës?

-Çka po të duhet? Ajo e ka moshën më të mirë të saj, tridhjetedy vjeçe. Nuk bën fëmijë, apo nuk dëshiron të bëjë, nuk e di. I kam thënë se shtëpia duhet të ketë trashëgimtarë, kurse ajo a di çfarë përgjigje më pat dhënë?

-Thuaje.

-Ti kërkon trashëgimtarë, kurse unë dua… Nejse, s’po e vazhdoj më tutje. Fort mirë po ma bën, se unë u vonova me martesë dhe, në vend se të gjeja ndonjë të moshës sime, u ngatërrova me moshën e saj të re.

-Ti ishe te dritarja dhe e shikoje, a nuk hyre brenda?

-Po, po. Hyra. Por para se të hyja mu ngrit tensioni. Besa, për çudi, derisa i shikoja më kaploi një ndjenjë e papritur; një etje për seks. Po turpërohem të tregoj, por, merre me mend, desh u çmenda nga dëshira që edhe unë të bëja seks. Kur e shihja atë pisin e komunës se si me dy duar ia mbante belin dhe, nga mbrapa, punonte në ritëm, mua më hipi gjaku, më kaploi dëshira e papërmbajtshme për seks, m’u turbullua mendja e sytë. Me atë rast, po të tregoj, kam bërë siç bëja kur isha më i ri dhe i pa martuar. Jam zbrazur duke ndjerë një kënaqësi të madhe. Po më duket se ajo kënaqësi ishte edhe më e madhe sesa kur bëja punë me Svetlanën. Ti nuk mund ta marrësh me mend. Beso, kur Simeuni i zgjaste duart dhe ia shtrëngonte sisët dhe në të njëjtën kohë e shtynte prapanicën drejt prapanicës së saj, më dukej se edhe unë t’i rehatoja ndjenjat…

Rrëfimin e Stojkos e ndërprenë disa të shtëna, derisa treni kalonte Grykës së Kaçanikut. U ngrita të shikoja në dritare të merrja vesh se çfarë po ndodhte. Desha të hapja dritaren, por u pengova. Në derë u duk konduktori, i cili më tha se ishte rrezik të hapja dritaren. Jemi të sulmuar nga kaçakët. Kështu na ndodh shpesh, por treni nuk ndalet. Mos keni frikë. E kapërcejmë këtë telashe.

-Mandej çfarë ndodhi? A prite ende në dritare derisa ta kryente ai?

-Jo, ore. Por mbeta i trullosur dhe në dilemë: të merrja një sëpatë dhe t’i preja te dytë, apo të bëhesha sikur nuk kisha parë asgjë. U largova nga dritarja, meqë kryetari kreu punë, por sigurisht edhe Svetlana u kënaq. Kur u drejtuan, Svetlana, e cila e lëshoi fustanin te poshtë, bile pa i veshur fare të brendshmet, u kthye me fytyrë nga kryetari dhe ia kapi me dorë. Nuk e kuptoja, a ia fshinte, apo luante me te që të vazhdonin. Kryetari e puthte me afsh. Bëra një shëtitje nëpër oborr. Shkova prapa shtëpisë, ku i kisha drurët dhe sëpatën. E mora sëpatën me njërën dorë, kurse me tjetrën e mbaja dhuratën e mbështjellë. Iu afrova derës së shtëpisë. Isha krejtësisht i shpërqendruar. Shikova edhe njëherë te dritarja, ishte një pamje krejtësisht tjetër. Ishin ulur ballë për ballë, Svetlana me një anë, Simeuni në tjetrën, thuajse s’kishte ndodhur gjë. He bre nënën, më erdhi një psherëtimë. Sëpata më dukej më e rëndë se herëve të tjera. E parafytyrova vetën me sëpatë në krah përball të dyve. Më erdhi një e dridhur, mbase edhe djersitje. Shkurt, u frikësova nga parafytyrimi…

Prapë e ndërpreu rrëfimin. Kësaj radhe fishkëllima e trenit paralajmëronte hyrjen në stacionin e Ferizajt. Që të dy u ngritën përballë dritares të shikonin jashtë. Treni ngadalësoi shpejtësinë. I njëjti konduktor që pak më parë kishte ardhur te dera, prapë e futi kokën brenda:

-Ju zbrisni në këtë stacion, a po?

-Po! – i thashë.

-Merrni sendet që i keni me vete dhe dilni. Treni nuk ka ndalje të gjatë në këtë stacion. Menjëherë nisemi.

-Mirë, – i thashë atij dhe iu ktheva Stojkos, që rrinte i hutuar. – Çka po pret? Merri sendet që i ke me veti, të dalim shpejt.

Në stacionin e trenit priste ai që kishte dalë të më merrte.

-Dëgjo, – iu drejtova Stojkos, – mos harro ku e le rrëfimin. Më tregon më vonë, sepse tashti do të zëmë vend në kabinë të kamionit, me të cilin do të udhëtojmë drejt Prizrenit. Aty është edhe shoferi, nuk mund të flasim në prani të tij. Dakord!

-Po, more burrë, vazhdojmë kur të arrijmë në Prizren.

-Vetëm dua ta di çka bëre me sëpatën.

-Sëpatën e hedha atje ku e kisha marrë.

-Ec tash, të ngutemi. Kamioni, siç më kanë thënë, na pret prapa stacionit.

Kamioni nuk ishte caktuar apostafat për ne. Këtë e kuptuam sapo zumë vend në kabinën e shoferit, në atë kabinë të gjerë ku kishte vend, përveç shoferit, edhe për dy udhëtarë. Për çdo rast ishte edhe rimorkio, i mbuluar me një çadër ngjyrë hiri. Shoferi na tha se prej Prizrenit kishte ardhur në stacionin e trenit në Ferizaj të merrte miellin dhe një sasi të madhe konservash për ushtarët dhe për xhandarët. Shoferi, një djalosh biond, me flokë dredha-dredha që nuk i kishte shkurtuar bukur moti, dukej se ishte i pavullnetshëm për bisedë. Çdo pyetje që ia bëja përgjigjej me mundim. Meqenëse ai ishte ushtar i rregullt, kurse ne të dy ishim rezervistë, që shkonim, siç thoshin, në ushtrime, mund të kishte frikë të fliste, apo ndoshta edhe mund t’i kishin thënë të mos fliste me ndokënd rrugës. Të them të drejtën, unë isha kureshtar të dija çfarë ishin kushtet tashti që kthehesha prapë në vendin e krimit. Përkufizimi ”vendi i krimit” është shprehje e vjetër që i vishet kriminelit. Thonë se krimineli gjithmonë kthehet në vendin e krimit, prandaj e shihja veten tamam kriminel kur i mendoja krimet që i kishim bërë në Shqipëri. Për shkak se nuk kam heshtur, por kam shkruar për ato krime, më kanë detyruar, kësaj radhe, si rezervist të kthehem në ato vise. E vërteta, kishin ndryshuar rrethanat. Ushtarët dhe xhandarët tanë bënin jetë në mjediset shqiptare, mbase këta ishin pajtuar me rrethana të reja. Ne serbët kishimarritur njëfarë marrëveshjeje falë Esat Pashës dhe bashkëmendimtarëve të tij. Ky Esat Pasha ishte një feudal, me detyrë të kryexhandarit.

Kapërcimi i serishëm nëpër atë rrugë ma shtonte frikën, sidomos në Grykën e Caralevës, sepse në atë pjesë përherë flitej për kaçakët. Kisha drojë, por nuk e shprehja. Më dhembsej shoferi. Ai ishte shumë i frikësuar, duke i pasur parasysh disa ngjarje që kishin përfunduar tragjikisht për ne. Edhe mua më kujtoheshin do ngjarje tragjike të mëhershme, kur kisha qenë herën e parë si ushtar i rregullt, pasi kishim hyrë në Kosovë, kure kishim çliruar, siç thuhet zakonisht nga të gjithë serbët. I kam parasysh rebelimet e shqiptarëve kur togu ynë qe shkatërruar në Lumë. O Zot, më erdhi një psherëtimë, çfarë fati të zi kam, prapë do të rraskapitem rreth Koritnikut. A mos ndoshta jam i dënuar për t’i lënë eshtrat në tokën shqiptare? Aq shumë të vrarë kanë mbetur në ato vise…

Me këso kujtesa të hidhur arritëm në Prizren, në qytetin që më pëlqen aq shumë. Shoferi do të shkonte në periferi të qytetit, ku ushtria i kishte depot, kurse ne na la te ura mbi Lumëbardhë, përballë  xhamisë. Stojko Trajkoviqi i Parallovës, siç më tha, për herë të parë vinte në Prizren. Unë mendoja se vetëm mua më pëlqen Prizreni. Stojko tha se kurrë në jetë nuk kishte parë qytet më të bukur. Unë, meqë e njihja mirë Prizrenin, i thashë të kapërcenim urën, të dilnim në sheshin e kalldrëmtë të pinim ujë të ftohtë nga çezma. Përballë çezmës, iu afruam qebaptores, e cila i kishte katër-pesë tavolina jashtë, thuaja në shesh. Aty kishte mjaft njerëz, por një tavolinë ishte e zbrazur dhe ne zumë vend në të, që ishte afër skarës e cila dukej brenda xhamave. Ende pa na e sjellë porosinë, sikur u ngopem nga era e qebapëve, një erë e mirë që përhapej në tërë sheshin, mbase ajo shtrirje pasonte edhe nga qebaptoret e tjera që ishin përreth. Stojko tha se i pëlqente qyteti, ndërsa mua më dukej se më shumë i pëlqenin qebapët, meqë tërë kohën e mbante shikimin andej nga skara. E shikonte qebaptorin, i cili me mjeshtri rrotullonte qebapët dhe, herë-herë, i spërkaste me ujë ose me vaj. Këtë nuk mund ta kuptonim, njësoj siç ishte, për ne e pakuptueshme, se me çka e fshinte skarën. Nga reflektimi i rrezeve të diellit, brenda xhamave dukej mjegullnajë e tymit apo e spërkatjes, nuk dukej mirë çka kishte në dorë për fshirjen e skarës qebaptori me kapelë prej cohës së bardhë të tekstilit. E shihja se Stojko ishte shumë kureshtar, për çdo gjë, sado që edhe mua nuk më mungonte kureshtja për mjeshtërinë e qebaptorit, i cili ishte shumë i shpejtë dhe nuk shikonte askënd. Kur na i sollën qebapët, Stojku nuk nguroi të pyeste se çka mbante qebaptori në dorë, me se e lyente skarën. Djaloshi i ri, sigurisht ishte në detyrë çiraku, qeshi. Ai tha se nuk kuptonte, kurse unë që kisha mësuar fjalë shqipe gjatë depërtimit në Shqipëri më 1912, e kuptova se ai nuk po merrte vesh. Të njëjtën pyetje ia bëra me atë shqipen time të varfër, e ai prapë qeshi. Kësaj radhe e kuptova se e qeshura e tij kishte të bënte me të folmen time. Por kuptoi çfarë e pyeta. Duke mbajtur tabakanë ma ktheu. Për një çast mori qëndrim serioz, e tha:

– Lyerja bëhet me dhjamë gjedhesh.

Pas kësaj përgjigjeje e ktheu shpinën dhe u largua shpejt.

-E kuptove? – i thashë Stojkos.

-Jo!

Ia shpjegova:

– Ai tha se e lyen me dhjamë, mbase, kujtoj, që të mos djegën qebapët dhe për shije më të mirë.

-Sigurisht për shije më të mirë, sepse qebapë me këso shije nuk kam hëngër kurrë!

-Ti, si duket, këndej çdo gjë do ta provosh për herë të parë. Bile edhe ndonjë pusi, të organizuar nga kaçakët…

-Aman këtë mos ma thuaj, sepse më dhimbset jeta.

-Ke bërë këtë moshë dhe prapë kërkon jetë?

-Më kanë mbetur edhe do punë pa kryer…

-Aha, – ia ktheva shpejt. – Tash po kuptoj. Mendjen e ke te kryetari i komunës. Vazhdo ku e lamë?

Stojko Trajkoviq uli kokën. U kollit dy herë. Kollitja e fundit i erdhi si e gërryer nga fyti, thuajse iu ndal qebapi në grykë. U përtyp disa herë, pastaj mori gotën me ujë dhe e zbrazi në gojë. Prapë u kollit. Mori kafshatën e bukës dhe e ngjeu në pjatën ku ende i kishte edhe tri qebapë, dhe shpejt e mbushi gojën. Iu fryn fbulçitë anësh asaj goje të vogël, që i dukeshin si dy topa të vegjël. Si duket nuk e kishte ndërmend të vazhdonte, apo ndoshta edhe ishte penduar që kishte rrëfyer në detaje për tradhtinë e bashkëshortes dhe poshtërsinë e kryetarit të komunës. Vazhdonte të përtypej, sikur të dëshironte të bënte me dije se nuk kishte kohë të fliste, apo me atë mënyrë të heshtjes të shprehte pendimin  që e kishte nxjerrë për fushe situatën e vet karshi kryetarit të komunës dhe të bashkëshortes.

-Ore Stojko! – i thirra me zë pak si më të ngritur, – çfarë punësh të kanë mbetur pa kryer? E lamë në gjysmë bisedën, aty ku the se kur e kishe parë kryetarin e komunës derisa ia bënte atë punë gruas sate, ti e kishe marrë sëpatën, mandej e kishe hedhur… E çfarë ndodhi më pastaj?

-Harroje!

– Shiko, shiko! Unë do ta harroja, por ti sigurisht se nuk do ta harrosh. Nxirre dhembjen nga brenda, do t’i ndihmosh shërimit të plagës së shpirtit. Njeriu i lënduar ka nevojë të flasë; të bashkëbisedojë, edhe nëse nga ai bashkëbisedim nuk mund të ndryshohet situata që është krijuar. Ajo nuk zhbëhet më. Më kupto, kur e them këtë, mendjen e kam te shqetësimi yt, te brengat që të janë shtuar dhe vazhdojnë të shtohen. A nuk është vazhdim i brengës caktimi yt  në vatrën e zjarrit? Të kanë thënë se do të shkosh në ushtrime, siç më kanë thënë edhe mua. Unë e di se si zhvillohen ushtrimet në këtë tokë që kurrë nuk është e qetë. Edhe mua këtë rrugëtim ma kanë falur si dënim, por unë jam i ri, madje këtë maskarallëk e kam përjetuar njëherë. Unë jam gazetar. Edhe nga fronti mbaj lidhje me gazetën time, kurse ti me kë do të mbash lidhje? Me gruan, siç the edhe vetë, jo. Me kryetarin – jo se jo! Hë, fol e flake dhembjen shpirtërore. Çfarë bëre më tutje? Sëpatën e hedhe, po. Në dorë mbaje pakon, që ishte dhuratë e kryetarit. Ti, sipas urdhrit të kryetarit, shkove në zyrën e tij dhe e more dhuratën dhe, siç the më herët, e çele. Dhurata ishte, një palë këpucë,apo jo? A shikove edhe më tutje nga dritarja, apo trokite në derë.

-Trokita në derë!

–Ti trokite kur ai ende ishte duke kryer punë nga mbrapa?

-Jo. Thashë se kur shikova për dritare, ata qenë të ulur njëri përballë tjetrit, thuajse asgjë nuk kishte ndodhur.

-A e çelën derën?

-Po.

-Kryetari, apo bashkëshortja. Cili e çeli derën?

-Bashkëshortja.

-E kryetari?

-Ishte i ulur në karrige. Pinte i qetë.

-A u shqetësuan kur të panë?

-Jo, fare. Ishin aq të qetë. Te dy ishin veshur, sa që nisa të dyshoj në vete. Në një çast mendova, edhe u binda gati, se më kishin bërë sytë.

-Kryetari të tha gjë?

-Më pyeti për dhuratën. Ia  lëshova mbi tavolinë. Ai e mori kutinë dhe nisi ta hapte.

-E bashkëshortja?

-Asgjë. Shikonte pakon; ia shikonte duart derisa ai e hapte pakon. Dukej shumë kureshtare…

-E çuditshme.

-Pse e çuditshme?

-Nuk hetoje asgjë te ata, që ta hiqje dyshimin?

-Të thashë, dyshimi u bë i plotë te unë. Për pak desha t’iu kërkoja falje pse kisha ëndërruar diçka aq perverse mes bashkëshortes sime dhe kryetarit të komunës.

-Domethënë nuk iu besoje syve tu?

-Nuk iu besoja. As te ajo e as te ai nuk shihja asgjë që do të më bindte se gjatë mungesës sime kanë mundur të bëjnë diçka.

-E pamja nga dritaret?

-Thonë se nganjëherë njeriu sheh ëndrra edhe kur i ka sytë e hapur…

-U pajtove me ëndrrën?

-U pajtova, por…

-Hë!

-Pasi shkoi kryetari dhe mbeta vetëm me gruan, më dilni para syshpamjet të cilat mendoja se i kisha ëndërruar.

-Po ti the se u pajtove se ishte ëndërr, pse e ngatërroje veten me dyshime të tjera?

-Sepse… më lër, or burrë, ti qenke interesant, bashkëbiseduesit po ia nxjerrje fjalët si me dara.

-Hë, de vazhdo! Sepse, çka?

-Sepse, pas ikjes së kryetarit, vazhdova të pija. Edhe dy gota i zbraza deri në fund në shoqëri me Svetlanën, e cila , , më bëri shoqëri… Mandej më erdhi një vullnet i çuditshëm, ta pushtoja Svetlanën, t’ia tregoja forcën mashkullore.

-E ajo?

-Kur më pa të mërdhezur, bëri një lëvizje, duke dridhur gjoksin. Më nxehu edhe më shumë. I thashë të më afrohej, të më ulej në prehër. Erdhi. Kur e lëshoi prapanicën mbi prehrin tim, ia futa dorën mes këmbëve. Nuk i kishte të brendshmet…U binda se pamjet që i kisha nga dritarja nuk ishin të ëndrrës, sepse e pata hetuar mjaft mirë kur Svetlana u drejtua nga ajo pozitë e kërrusur që ishte, e lëshoi fustanin pa i veshur të brendshmet… Më vonë, dhe kjo më vonë ishte të nesërmen, prapë i besova pamjes nga dritarja. Për këtë më bindi ftesa, apo më mirë të them – urdhri, për ushtrime ushtarake. E mora vesh se ishte kërkesa e kryetarit të komunës. Ai vetë e kishte nënshkruar atë në një anë të ftesës, kurse në skajin tjetër të ftesës ishte nënshkrimi i zyrtarit për mbrojtje. Ja ku e kam ftesën, a do ta shikosh? – më tha duke futur dorën në xhepin e brendshëm të xhupit ngjyrë kafe, me bërryla të shqyer.

-Jo, jo, – i thashë. – Nuk ka nevojë. Po të besoj.

-Po, pra. Mandej e pleqërova këtë punë, pasi që kur i tregova bashkëshortes për këtë rrugëtim, asaj fare nuk i erdhi keq. Veç që s’më tha: The qafën! Kam menduar gjatë për këtë punë. Kam ardhur në përfundim se kryetari ma ka bërë këtë lojë për punë të i gruas sime të re. Ai sigurisht është nevrikosur kur kam trokitur në derë dhe i është dashur të ndërpres kënaqësinë… Kush e di! Sikur të mos ma dërgonte ftesën për ushtrime ushtarake, do të bindesha se krejt çka të pata treguar se kisha parë përmes dritares, ishte pjellë e mendjes sime. Tashti nuk e di çka do të ishte më mirë, pajtimi me pjellën e mendjes sime dhe ata të vazhdonin sa herë të takoheshin, apo urdhri për ushtrime ushtarake që do të ndihmojë lirinë e sjelljeve të tyre, i bërjes dashuri në çdo kohë, dhe ndarja ime nga ajo rrospi.

-Po ti, je ndarë?

-Kur u nisa këndej, i thashë ish-bashkëshortes…

-Ish-bashkëshortes?

-Po, i thashë: këpucët që t’i ka blerë kryetari mbathi dhe ik nga kjo shtëpi. Shko te kryetari ta bën çarën.

-Mos, ore!

-Po habitesh? E ti çfarë do të bëje në këso situate?

-Nuk di. Mos u provofsha.

-Unë u provova dhe ja ku jam.

-Rrëfim interesant, me lejen tënde do ta shkruaja dhe do ta botoja, por pa përmendur emrin dhe vendin se ku ka ndodhur. Por ti më the edhe diçka.

-Kjo ishte e tëra.

– Më the se të kanë mbetur edhe do punë pa kryer…

-Nëse kthehem gjallë, por ti këtë mos e shkruaj, do t’i shkoj kryetarit dhe do t’i them: I poshtër!

-Vetëm aq?

-Nëse ai nxehet do të gjej mënyrë ta ftoh… Edhe njëherë do t’i them: I poshtër!

-Vetëm dy herë?

-Aq mjafton, me dy herë e kupton se është i poshtër.

-Ndoshta edhe pa i thënë ai e di veten se çfarë është…

-Sikur ta dinte nuk do të më takonte mua t’i them – i poshtër!

Qesha duke ulur kokën, të mos më kuptonte se bëja shaka, ndonëse përmbajtja e rrëfimit nuk ishte për shaka. Ishte një dramë që, edhe si imagjinatë, do të ishte joreale. E shikoja me kujdes. Më dukej tip i çuditshëm, aq më tepër kur e shprehte pasigurinë; herë pohonte diçka, herë e mohonte.

 

6.

Jam ndarë nga Stojko Trajkoviq. Ai ka mbetur në Kukës. Nuk ma merr mendja se do të takohem ndonjëherë me të, sado që do të dëshiroja të takohesha dhe të merrja vesh rrjedhën e ngjarjes të bashkëshortes së tij me kryetarin e komunës. Kush e di se si ka përfunduar ajo marrëdhënie me kryetarin, apo si do të përfundojë… Nga biseda dukej se Stojko nuk ishte i vullnetshëm të kthehej. Po të ishte femër, do t’ia gjente vetes çarën, kurse si mashkull në këtë ambient gjysmë të egër, kush e di ku do ta zërë veshin. Do të tretej si shumë të tjerë, pa gjurmë. Askush nuk do ta dijë, as do e kërkojë. Sikur të ishte femër, për shembull, dhe do ta kishte emrin Stojka e jo Stojko, atëherë do t’i gjendej nafaka. Flitet për disa femra që kanë punuar në kuzhinën ushtarake, që u kanë rënë në dorë malësorëve të kësaj ane dhe që i kanë mbyllur nëpër shtëpia. Janë martuar me to, siç ka bërë Xhafer Bislimi.

Xhaferin e njoha në Kukës. Ishte një burrë i tmerrshëm, me peshë prej 130 kilogramësh. Ai ishte komandues i Çetës së Parë të Batalionit të Pestë Shqiptar.  Ai, në përballje të drejtpërdrejtë me tanët para dy vjetësh, përveç një numri të mirë të ushtarëve që i kishte zënë peng dhe i kishte futur në një burg të improvizuar, e kishte zënë edhe  një ushtarake me gradën e majore,  me të cilën ishte martuar. Thonë se atë ushtarake tanët kurrë më nuk e kishin parë, sado që Xhaferi, me shaka ose pa shaka, shpesh iu kishte thënë tanëve dhe, edhe sot iu thotë, nëse dëshironin ta shihni bijën e juaj, ejani. Ju pres si miq. Për majoren thonë se qenka shumë e bukur dhe e dashuron Xhaferin. Siç thashë, Xhaferin e takova sot në Kukës, derisa  vazhdoja rrugën për Bicaj, prej nga pastaj, sipas programit që ma kanë dhënë, do të vazhdoja drejt Kullës së Lumës.

-Më thanë se ti je gazetar, – ma priti  Xhaferi derisa kaloja përskaj dhe e përcjellja me shikim, i habitur se si arrinte të lëvizte shpejt me gjithë atë peshë.

-Këtu nuk jam në cilësinë e gazetarit. Jam ushtar, si të tjerët.

Ai  me mati me shikim prej koke deri te këmbët. Ktheu kokën si anësh, duke më shikuar vëngër. Jepte të kuptohej se nuk më besonte, mbase që më parë, derisa isha në Prizren, ai kishte siguruar informata për mua, për profesionin tim.

-Ju gazetarët e pëlqeni paraqitjen e rreme. Keni shumë informacione dhe mbledhin të tjera kudo që shkoni.

Kjo ishte e vërtetë çfarë thoshte. U habita me atë njohuri që kishte për gazetarët, derisa unë e çmoja për një xhandar të zakonshëm, që mund ta kishte marrë uniformën e xhandarit me forcë. Në shikim të parë më dukej arrogant. Ndoshta këtë përshtypje e kisha nga pamja e tij korpulente.  Ishte shumë i veçantë jo vetëm në Kukës, por sigurisht edhe në tërë rajonin ku, përgjithësisht, njerëzit ishin të hajthëm. Janëveç asht e lëkurë. Kurse Xhaferi, në mesin e tyre, dukej si katallan.

-Kur e bëjmë punën e gazetarit është e vërtetë se interesohemi për sa më shumë informata, por nuk rrejmë. Nuk di prej nga jeni të bindur se gazetarët rrejnë…

-Nuk thashë se rrejnë, thashë se gazetarët e pëlqejnë paraqitjen e rrejshme.

-Unë nuk kisha nevojë të paraqitesha si gazetar, meqë, thashë, këtu jam vetëm ushtar. Kam ardhur i caktuar nga instancat ushtarake.

-I caktuar, apo i urdhëruar, i detyruar?

-Kuptojeni  si të doni.

-Keni qenë edhe përpara këtu?

-Po. Edhe në nëntorin e vitit 1912.

-Atëherë kur unë jam bërë dhëndër i juaj?

U bëra sikurnuk po kuptoja, kinse nuk e dija se ai e kishte  bërë grua një udhëheqëse ushtarake tonën.

-Nuk po kuptoj! – i thashë habitshëm.

-Do to kuptosh. Të dëshiroj qëndrim të këndshëm! – më tha duke qeshur, ngase ky urim i tij ishte ironik dhe unë e kuptoja këtë lloj ironie.

-Mirë, dhëndër! – ia ktheva  pa e zgjatur.

Prapë më shikoi si në fillim, duke më matur nga koka deri te këmbët.

-Shihemi! – më tha duke ngritur dorën, dhe eci.

-Ditën e mirë! – ia ktheva pa luajtur vendit, por ai nuk e ktheu më kokën, kështu që mbeta pa e ngritur dorën, siç e kisha ndërmend.

E shikova më gjatë derisa ecte me shpinë të kthyer nga unë. Uniforma që e mbante, uniforma e xhandarit, më dukej e rrejshme. Atë e parafytyroja të ishte në ndonjë pusi, siç ishin edhe bashkëvendës të tjerë të tij, sado që ne mendonim se ishim pajtua me shqiptarët dhe se ishim marrë vesh të mos sulmoheshim. Pavarësisht fjalimeve të eprorëve tanë, të cilët e kishin për qëllim ngritjen e moralit luftarak te ushtarët, rreziku nga sulmet e shqiptarëve ishte më afër se shpëtimi ynë. Për këtë isha i shtrënguar të mos ndërmerrja asnjë hap pa qenë shumë i sigurt. Unë e kisha përvojën, prandaj para meje fjalimet nuk ishin bindëse, siç nuk ishte bindës edhe lojaliteti i Xhaferit, i cili e kishte detyruar majoren tonë të hiqte uniformën dhe të bëhej nuse e tij.

Figura e Xhaferit më intrigonte të bëja portretin tij për gazetën time “Progres”, por e kisha të ndaluar të shkruaja derisa isha në shërbim ushtarak. Ndjehesha keq, sepse kisha mundësi të bëja shumë rrëfime interesante dhe në shumë aspekte. Terrenet e lëvizjeve tona ushtarake ofronin mundësi të gjetjes së temave ekskluzive. Një nga temat interesante do të ishte sikur të gjeja mundësi të afrohesha te shtëpia e Xhaferit dhe të kontaktoja me majoren tonë. Më thonë se ajo i ishte  përshtatur jetës në atë mes, se edhe sikur t’i krijohej mundësia të largohej, nuk do të pranonte. Thonë se e kishte mësuar edhe gjuhën shqipe, njësoj sikur edhe  oficeri rus Ruslan Nikollai, i cili gjithashtu thoshin se ishte zënë nga shqiptarët dhe mbahej diku i izoluar. Do të përpiqem ta gjej. Më thanë se, jo veç për rusin dhe majoren, është një burrë që kishte shumë informacione. Për fat të mirë ai kishte qenë dhe është në anën tonë. Mendjen e kam te Gani Lika, i Lumes. Ai ka një kullë te e cila njerëzit tanë përherë gjejnë konak. Edhe mua ma kanë dhënë adresën e tij. Isha në dijeni se Gani Lika ishte shtylla mbrojtëse e tanëve andaj. Të them të drejtën, më shkohej te ai. E kisha parasysh gjestin e tij të shpëtimit, kur shqiptarët i kishin zënë pisk ushtarët tanë, një togë të tërë e kishin asgjësuar, ndërkaq  të mbeturit gjallë nga toga tjetër Gani Lika i kishte marrë dhe strehuar në kullë. I kishte mbajtur aty me javë, i kishte shëruar të plagosurit dhe i kishte ushqyer. Ai kishte edhe medalje nga shteti ynë.

Para se të nisesha, në Kukës ma kishin dhënë një kalë. Ecja asaj rruge të vështirë, me gurë të shpërndarë dhe, vende-vende, me pjerrtësi  të bëra nga shirat. Më dukej e çuditshme, askund asnjë kalimtarë, thuajse nuk kishte njeri të gjallë andej. Madje nuk kishte as ushtarë tanë patrullues. Më tutje, rrëzë brigjeve, kishte gjurmë jete, mure të prishura e kulme të djegura. E njihja këtë terren nga vitet e mëparshme, kur patëm kaluar dhe qemë përballur me rezistencën. Ato katunde qenë shkretuar aso kohe. Mendoja se do të jetë kthyer jeta andej, por krejt kishte mbetur zbrazët. E dija se një pjesë të madhe të popullatës tanët e kishin vrarë e djegur. Më mbante shpresa se ndokush prej tyre kishte mundur të shpëtonte duke ikur dhe ma marrte mendja se do të jenë kthyer për të vazhduar jetën, por… në katundet e shndërruara në gërmadha s’kishte jetë dhe, në këso kushtesh, as që mund të pritej  të ketë.

Arrita te kulla e Gani Likës.

Në atë kullë ndjehesha i sigurt, jo vetëm pse kulla ishte e rrethuar me mure të larta, por pse Ganiu ofronte mikpritje për mysafirët, pastaj iu siguronte edhe ushqime e, mbi të gjitha, ofronte informata për lëvizjet e kryengritësve që, ndryshe, quheshin kaçakë. Kulla e Gani Likës ishte një fortesë interesante. Ajo kishte një arkitekturë që dallonte nga kullat e tjera; ishte një shembull karakteristik i objektit të përshtatshëm të sigurisë së plotë. Rrethimi ishte me mure të larta gurësh dhe me dyer, gjithashtu të larta, prej bungut, që përshkoheshin në mënyrë kryqore me nga disa shirita hekurash të kapura mirë me thumba, koka e të cilave përngjante në pulla të mëdha. Dyert, dy krahësh, kishin drynin përbrenda që mbante dy rrathë, gjithashtu të metalta, dy rrathë me trashësi dhe të dredhur. Brenda kornizës së dyerve të mëdha ishte edhe dera e vogël, e cila hapej për individë, ndërkaq kur vinin mysafirët me numër më të madh, hapeshin dyert e mëdha, sidomos kur vinin ushtarët dhe xhandarët, kur ata kërkonin strehim dhe e shfrytëzonin kullën si bujtinë. Kulla ishte ngritur në tri kate, krejtësisht me gurë të latuar. Në dy katet e poshtme rrinin familjarët e Gani Likës, kurse kati i tretë ishte për mysafirë. Ai kat i kishte shkallët e jashtme, ndërsa hapësira e brendshme kishte një dhomë të madhe që ngjitej me korridorin e shkurtër që i kapej shkallëve të jashtme. Dhoma e madhe kishte një oxhak dhe për shtrojë kishte lëkura delesh. Dhomat i kishin dritarezat, ato që shërbenin edhe për t’u mbrojtur nga ndonjë rrezik i mundshëm. Ishin edhe dy dhoma të vogla në atë kat, në të cilat vendoseshin njerëz të autoritetshëm, siç ishin oficerë ushtarakë, apo ndonjë udhëtar i largët. Kjo pjesë e kullës nuk kishte lidhshmëri me dy katet e mëposhtme ku, në katin e dytë, siç u tha, ishin anëtarët e familjes të Gani Likës, kurse në katin e parë  mbahej drithi në një kënd të rrethuar me dërrasa, ishte oxhaku i madh dhe orenditë që i shërbenin kuzhinës.

Para hyrjes në kullë, te dyert e mëdha prej druri, qëndronte Gani Lika. Kishte dalë të më priste, mbase e kishin bërë me dije se arrija. Atij i kishin thënë se unë vija këndej për së dyti. Zbrita nga kali dhe iu afrova. Më përshëndeti  përzemërsisht me një serbishte të çalë. Nga ai pozicion, ku ishte kulla, dukej një gjerësi ambienti, me kodra e lugaja. Në një largësi jo fort të madhe, rrëzë një shpati, dilte një tym i dendur. Edhe përball saj, në pjesën tjetër të shpatit, gjithashtu dilte tym, por edhe flakë. Ganiu më tha se ato dy katunde digjeshin nga ushtarët tanë, duke theksuar përemrin “tanë” me një ton paksa triumfues. E shikova të vërtetoja se a e thoshte me ironi. Ai e përsëriti “Ushtarët tanë” edhe për disa aksione që, sipas tij, paskan qenë të efektshme. Nga përvoja e mëhershme e dija se kur ndodhnin këso djegie katundesh, ata që shpëtonin iknin maleve, shkrepave…

E pyeta Ganiun:

-Pse kështu? Ç’po ndodhë?

-E po, – ma ktheu ai, – kështu ndodhë kur sulmohet shteti. Ata janë të marrë…

Më larg atyre katundeve të djegura, nëpër disa dhiare, dukeshin lëvizje njerëzish.

-E ata që po lëvizin andej? – e pyeta e Ganiun.

-Ata… – u ndal një çik me shikim andej, – shkofshine kurrë mos u kthefshin!

E shikoja Ganiun dhe mendoja: a e thotë me zemër ky njeri. Çfarë urrejtje kundër bashkëvendësve? Nuk desha të vazhdoja më tutje. I thashë:

-Jam shumë i lodhur, kisha dashur të pushoj!

-Tash ua gjej një kthinë të përshtatshme. Do të jeni të qetë edhe për fjetje, por edhe për ndonjë shkrim që do të bëni. Ju jeni gazetar?

-Kësaj radhe jam vetëm ushtar.

Ai më shikoi më gjatë. Kësisoj shprehte mosbesimin ndaj fjalëve të mia, kurse unë mendjen e kisha te Nikollai. E pyeta:

-Di gjë për Ruslan Nikollain?

-Kush na qenka ai? – u interesua.

Më bëri të dyshoj se vërtetë nuk di gjë për të.

-Ai ishte një oficer rus, humbjen e të cilit e lidhin me majoren tonë, e cila…

-Për nusen e Xhaferit?

-E de, për atë e kisha fjalën.

-Majoren e kam parë njëherë, edhe pse  Xhafer Bislimi e mban vetëm brenda, sipas traditës sonë. Kurse për atë Ruslanin që pyet, nuk di. As kam dëgjuar.

-Në rregull, – i thashë. – Nuk është me rëndësi.

E vërteta ishte tjetër. Ai emër më interesonte, aq më tepër që, herën e parë kur isha, nuk kisha mundësi të takohesha dhe të mësoja më tepër rreth angazhimit të tij në këtë rajon lufte.

U vendosa në atë që ai i thoshte kthinë. Ajo kthinë ishte një dhomë e vogël, në katin e tretë, në afërsi të odës së madhe, që në ballë kishte edhe oxhak, por si shtrojë kishte shumë lëkura delesh. Edhe në atë kthinën time kishte lëkura të shtruara. Ishte edhe një dritare e vogël, shumë e vogël e që  shërbente edhe për t’u mbrojtur nga jashtë. Në mur të asaj kthine ishte një pushkë e gjatë, e cila kishte edhe fishekë.  E mora me mend se, për çdo rast rreziku, edhe mysafirët  duhet të bëheshin mbrojtës të kullës.

Edhe pse Ganiut i thashë se isha vetëm ushtar, kur u shtrina mbi shtrojën prej lëkure, nxora fletoren  dhe lapsin.  Isha i kapluar nga emocione të çuditshme, të cilat, siç ndodhte shpesh, do të më pengonin të flija. Prandaj shkrova:

…Kjo nuk është lufta ime, as ka qenë kurrë, as do të jetë. Sado që arsyet e luftës janë të fshehura, të sajuara atje ku bëhen projekte në fshehtësi, qëllimet e të cilave i dinë pak veta, nuk jam bindur se ato projekte i takojnë logjikës së shëndoshë. Unë nuk i takoj atij organizmi që bën projekte të tilla, as do t’i takoj ndonjëherë. Në këso situate ndjehem i marrë, derisa qëndroj gatitu para eprorit që më jep detyra ushtarake, që ma cakton orarin e lëvizjeve në këtë terren të huaj dhe më urdhëron që armën përherë ta kam të mbushur, të gatshme për të vrarë të padëgjueshmit, ata të cilët e ruajnë pragun e vet dhe e hanë bukën që vetë e sigurojnë. Unë, që dikur kam mësuar për humanizëm dhe kam shkruar për të, detyrohem të humb natyrën e karakterit tim, për ta zëvendësuar me vetitë e egërsisë. Jam ngopur me sjellje të tilla dhe pamjet tragjike për të cilat kam shkruar. Në të vërtetë me shkrime kam protestuar, sepse nuk kam mundur të bindem se gjenerali ynë Bozhidar Jankoviq kishte të drejtë kur thoshte se patjetër do të arrinim në deti, dhe derisa të arrinim atje çdo rezistencë shqiptare do ta mposhtnim me vrasje e djegie, pa dallim moshe e gjinie. Ai e thoshte këtë pa fije turpi, pa ndjenja njerëzore, në mënyrën më të poshtër. Kur e thoshte domosdonë e arritjes në det, pranë e kishte oficerin rus, Ruslan Nikollain, i cili gjithnjë mbante nën sqetull hartën dhe planin e lëvizjeve. Kur e shikoja të gërmuqur mbi hartë, më vinte të pyesja: e kujt është kjo luftë? E imja jo, as ishte as do të jetë ndonjëherë.

Detyrimi i serishëm,  prapë të shkelja këndej, ishte i trishtueshëm. Por rregullat e luftës nuk i japin të drejtë mendimit individual të njërit apo tjetrit. Fati im tragjik ishte të bëhesha pre e vendimeve ushtarake, ndryshe do të merrej me mua gjyqi ushtarak, i pamëshirshëm. Këto mendime të kësaj nate më sillen pa ndërprerë, më mbajnë në ethe. E di se i kam të kota, por është një shfryrje, një prehje shpirtërore. Nëse nuk mund t’i bind eprorët se veprimet i kanë jashtë kornizës së logjikës, po përpiqem t’i ndihmoj vetes me bindjen se kjo nuk është lufta ime, as do të jetë ndonjëherë e prirë nga ambiciet për asgjësimin e të tjerëve. Isha dëshmitar i ngjarjeve të mëhershme, kur na vrisnin pse i vritnim; kur ua kthenim mikpritjen me vrasje, prerje kokësh, djegie shtëpish; kur s’i dëgjonim lutjet e atyre që ishin para grykës së pushkëve të  shënjuar për t’i vrarë, që prisnin veç urdhrat e eprorëve për të shtënë, për të prerë, për të djegur… E tash, ç’të bëj? Pse, prapë, shkela në këtë tokë që s’është imja, në këtë tokë të egër, plot frikë? Shoh se kanë ndryshuar rrethanat.

Është arritur një lloj marrëveshjeje e cila, me sa kuptoj unë politikën, nuk do të jetë e qëndrueshme. Njerëzit që kanë lidhur këtë marrëveshje mund të dirigjojnë forcën, por nuk kanë autoritet. Ajo marrëveshje e thënë, e shkruar dhe e nënshkruar prej atyre që, me sa i njoh unë, në këto rrethana nuk kanë peshë, qoftë nga ana e jonë, qoftë nga ana e atyre. Qëllimisht e përmend anën e atyre, e ata janë të njëjtit, të 1912-ës, të cilët besoj se nuk i ka lënë kujtesa. Janë të njëjtit që kanë pritur rafalët mbi kokat e tyre, edhe kur kanë shprehur gatishmëri për mikpritje. Ata janë të njëjtët të cilët, asokohe, më shfaqeshin kudo, në rrugë e rrugica, mes kaçubash, brigjeve, mbi gërdhata derisa kërcenin prej rrase në rrasë  me tytat e pushkëve drejt nesh. Si është e mundur të ketë marrëveshje e dashuri të ndërsjellë, kur njerëzit tanë kërkojnë vetëm dashuri të njëanshme, respekt të njëanshëm. Kjo domethënë se ne dëshirojmë të na duan, por na të mos i duam. Çfarë mund të del nga kjo logjikë? Asgjë e qëndrueshme, sepse respekti dhe dashuria në mënyrën e perceptimit tonë, duhet të jetë e njëanshme. Dëshirojmë të na duan, e të mos i duam. Kjo do të thotë nënshtrimin e tyre,  të jenë të varur prej nesh. Kur kalova nëpër Kukës, efektet e marrëveshjes, që themi ne, i pashë rrugës; xhandarë shqiptarë në shërbim tonin, xhandarë mospërfillës. Kjo vërehej nga qëndrimi i tyre, mbase edhe nga veprimet. Gjatë tërë rrugës drejt kullës së Lumes kemi qenë të përcjellë nga xhandarë të tillë, për të cilët thoshin se  terrorizonin bashkëkombësit e tyre. Kjo shpjegohej me faktin se, pasi e kishin pranuar marrëveshjen me ne, armiqtë i kërkonin brenda vetes. Unë nuk kisha menduar fare se mund të ndodhte që të tillët, që janë mësuar të kenë armiq, nuk mund ta kalojnë jetën pa pasur shënjestrën, pa provuar armën… Kam dëgjuar se shqiptari, që e kishte siguruar një armë të re dhe donte ta provonte, kishte shtënë në një kalimtar të rastësishëm  që kishte qenë në largësi. E kishte vrarë. Bashkëshoqëruesi  e kishte pyetur se a e kishte njohur atë që e vrau, e shqiptari i ishte përgjigjur: Jo! Veç e provova pushkën. Logjika ushtarake jona mendon se do të arrijë t’i zbusë ] këta njerëz. Unë them: kurrë!

Këtë shkrim e mbylla në një zarf, e futa në arkën  ku mbaja gjësendet më të nevojshme për rrugë, me qëllim që të nesërmen ta gjeja mënyrën e dërgimit në redaksi në Beograd. Mundësia e vetme ishte përmes korrierëve, të cilët njëherë në javë merrnin materialet nga shtabi dhe i dërgonin në Beograd. Kur isha herën e parë pata krijuar miqësi të mirë me korrierët  dhe ata m’i merrnin shkrimet dhe i dërgonin në redaksi. Por ato shkrime ishin shkaktarë që ma dhuruan këtë rrugëtim të rrezikshëm, nga i cili nuk di kur dhe si do të kthehem. Sidoqoftë, ky qëndrim i sërishëm në këtë mes, më jep mundësi  të njihem më për së afërmi me këtë botë të cilën, herën e parë kur isha, e pashë vetëm përmes zjarreve.  Kujtimet për atë kohë ma humbin kurajon për jetë, derisa shumë nga bashkëluftëtarë të mi  i kanë lënë eshtrat këndej, që nuk mund të gjenden, njësoj si edhe një pjesë e të mbeturve gjallë, të cilëve u janë dhënë detyra të reja. E di se gjenerali Jankoviq, Bozhidar Jankoviq është kthyer në Beograd, por asgjë nuk di për Kazimir Olenkon, imamin në xhaminë e Sinan Pashës në Prizren, që për njëzet vjet kishte mbajtur vaiz me emrin Mulla Adnan dhe askush nuk e kishte marrë vesh përkatësinë e tij ruse.  Thanë se në fillim të nëntorit të 1912-ës, pasi hynë forcat serbe në Prizren, ishte larguar menjëherë, kinse në drejtim të panjohur. Ndoshta mund të jetë kthyer në Rusi, apo ndoshta mund të ketë shkuar e  si imam  në ndonjë vend dhe xhami tjetër, por nga Prizreni ishte larguar. Edhe për oficerin Nikollai, Ruslan Nikollain, për të cilin rrëfeva më sipër, jam i interesuar të di. Emri i tij vazhdonte të zgjonte urrejtje te shqiptarët. Këtë e kam kuptuar derisa isha në Kukës. Atje sikur nuk kishin dëshirë të flitej për të. Në rastin e parë që e përmenda, pikërisht atëherë kur mora vesh për majoren, më bëhej me dije se shumë nga ushtarët tanë ishin zënë robër dhe se një numër prej tyre kishte pranuar kushtet e shqiptarëve që të bëheshin shërbëtorë; më mirë shërbëtorë se të vdekur. Kishte prej tyre në katunde të largëta malore të Mirditës, të cilët ngarkoheshin me punë të rënda, e edhe me vjedhje të bagëtive për zotërinjtë e tyre.

Për Rusllan Nikollain askush s’fliste, pos që më shikonin me habi kur, qoftë edhe në mënyrë indirekte, interesohesha për të.

 

7.

Sheshi i kalldrëmtë te Shatërvani në Prizren, anësh çezmës, kishte shumë njerëz, aq shumë sa dukej e pazakontë për prizrenasit, të cilët, pas pushtimit serb, qëndronin larg rrugëve dhe shesheve. Që nga vrasjet e shumta që bënë serbët pas ardhjes së tyre ushtarakisht në shtatorin e 1912-ës, njerëzit sikur i kishin harruar gëzimet. Dilnin rrallë nga shtëpitë, vetëm atëherë kur e kishin të domosdoshme; kur u duhej të siguronin gjësende për familje, me dallim nga dyqanxhinjtë që ishin të detyruar t’i mbanin hapur dyqanet e tyre. Ishte urdhri i pushtetit të ri, drejtuar zanatlinjve, pas largimit të osmanëve, të mbanin orar të plotë pune dhe të punësonin edhe serbët ardhacakë. Në muajt në vijim të pushtetit të ri ishte një frymëmarrje e re nga ajo e mëparshmja, të cilës, si ndryshim, i ndihmonte struktura e re e popullatës, që dallohej për nga veshmbathja, por edhe për nga gjuha. Gjithnjë e më pak dëgjohej shqipja e turqishtja, jo pse ndalohej, por për shkak se serbishtja ishte gjithnjë e më e zëshme, meqë ishte shpallur  gjuhë zyrtare. I bënte konkurrencë gjuhëve që, për Prizrenin, ishin tradicionale. Konkurrenca hetohej me të folurit zëshëm rrugëve dhe shesheve, sidomos në sheshin e Shatërvanit ku, përpos qytetarëve të rëndomtë, shëtitnin edhe ushtarakë, xhandarë, doganierë e nëpunës të rinj, që kishin ardhur nga viset e Serbisë. Zëri i tyre, i përzier shpesh me të shara, shpërndahej andej-këndej; dëgjohej shumë larg, edhe deri lart në kala, bile edhe nëpër shtëpia. Nuk mund të kuptohej pse flisnin aq zëshëm, për shkak se ashtu ishin të mësuar, apo kësisoj dëshironin ta dëshmonin praninë dhe dominimin në qytetin buzë Lumëbardhit? Zhurma në shesh e kishte pushtetin e vet gjatë tërë ditës, bile edhe në orët e mbrëmjes. Ajo zhurmë e humbte efektin vetëm në kohën e ezanit, kur në minaret e xhamive hoxhallarët lëshonin zërin e tyre të thekshëm.

Me kalimin e kohës, nëpër shesh kalonin edhe femrat e mbuluara me ferexhe, që pas ardhjes së serbëve, si t’i kishte lëshuar toka, nuk shiheshin në Prizren, sepse rrinin brenda e nuk dilnin jashtë. Ato, kur nisën të dalin, zakonisht kapërcenin shpejtë, kokulur, ose duke mbajtur për dore ndonjë fëmijë. Ishte e pamundur të shihje ndonjë nga këto femra me ferexhe, që do të ecte ngadalë, do të shëtiste ashtu si femrat serbe që iu shkonin për krah meshkujve, apo të ndaleshin të bisedonin me ndonjë të panjohur. Shi për këtë, ishte befasuese paraqitja e një femre, e cila, pasi kapërceu urën mbi Lumëbardhë, iu drejtua një kalimtarit. E pyeti diçka, duke tërhequr ferexhenë, më saktë, duke e zbuluar vetëm një anë të fytyrës. Në atë moment të pranishmëve iu ra në sy figura e bukur e femrës. Asnjë nga kalimtarët e rastit nuk u përmbajt pa e shikuar, ndonëse nuk mund të merrnin vesh se çfarë fliste ajo, pse e kishte ndalë kalimtarin. Dikush mendonte se mund të ishte ndonjë e afërt e atij që iu afrua. Dikush tjetër e shihte me probleme, sepse nuk ishin mësuar që femra me ferexhe t’i fliste të panjohurit. Por secili prej atyre në shesh, që e panë qartë atë femër, e dëshironte rastin e bisedës me të, duke e çmuar fatlumë atë njeri të cilit iu drejtua ajo. Për rastin konkret kureshtja e secilit ishte të mësonte për bisedën mes tyre. Kureshtja e të pranishmëve në shesh u rrit edhe më tepër kur  mashkulli fatbardhë vazhdoi të ecë bashkë me të në drejtim të sheshit. Mandej ai vazhdoi edhe më tutje sheshit, hyri në rrugën drejt kishës katolike. Kureshtarët e përcollën derisa ai u fut në kthesën e parë të rrugicës dhe, më tutje, mbetën vetëm supozimet e kureshtarëve.

Krejt këtë skenë e pa edhe argjendari Syki Guli, një burrë zeshkan, që ishte në derë të dyqanit të tij. Ai qëndronte në derë të dyqanit i mbështetur, duke mbajtur një cigare në buzë, të cilën, duke e lëvizur me anë të gjuhës, herë e vinte në anën e djathtë të buzës, herë në atë të majtën. Nga dera e dyqanit tjetër të opingave, menjëherë aty afër, dyqanxhiu e përshëndeti duke ia bërë: “Uh, çfarë loçke!”

Syki Guli edhe pse pajtohej me psherëtimën e tij, u bë sikur nuk e dëgjoi. Vazhdonte të luante me cigaren në buzë.

-Me ty e kisha, – i tha dyqanxhiu tjetër.

-Jo me mua, por me atë që shkoi, a po?

-E saktë, por desha të pyesja se a e pe edhe ti?

-Natyrisht. Ty nuk të shoh, e sa për të tilla nuk kundërshtoj. Ia jap shansin syve…

-Edhe zemrës…

-Eh, sa për zemër, më ngadalë. Zemrën e kam me naze. Pa e parë mirë atë fisnike, nuk i jap të drejtë zemrës të merret me të.

Ajo fisnikja, në fakt, e paska pyetur atë kalimtarin e rastit për një adresë, duke mos i treguar se kënd e kërkonte. Asaj i duhej vetëm rruga, kurse kalimtari i rastit e kishte përcjellë deri te rruga e kërkuar dhe ajo, pastaj, i kishte thënë që ta linte vetëm. Kalimtari u kthye nëpër të njëjtën rrugë, pa shikuar anësh. Ai kishte dëshirë të kursehej nga interesimi i njerëzve, sepse nuk do të dinte t’u tregonte se kush ishte ajo, meqë asgjë  nuk kishte marrë vesh, pos për emrin e rrugës që e kishte kërkuar. Prandaj atij kalimtari, që i doli në ndihmë asaj, nuk i pëlqente të ndalej dhe të fliste me të tjerët për të, bile as Syki Gulit nuk iu përgjigj kur ky e pyeti se kush ishte dhe kënd e kërkonte. Kalimtari uli kokën dhe vazhdoi hapat shpejt, duke u bërë se nuk e dëgjonte.

Pas pak ajo figurë femre u kthye, duke kaluar përskaj argjendarisë, në derën e së cilës Syki Guli vazhdonte me lojën e tij me cigaren në buzë.

-Moj hanëme, – i tha. – A mund t’ju ndihmoj?

Femra me ferexhe vazhdoi edhe dy hapa, pastaj u kthye nga ai:

-Kam frikë se nuk do të mund të më ndihmoni, – i tha, duke mbajtur cepin e  ferexhesë me skajin e buzës.

-Natyrisht se nuk do të mundem nëse nuk e di se çfarë halli keni?

Ajo u kthye me trup kah Syki Guli, ndërkaq dyqanxhiu i opingave e zgjati kokën të dëgjonte më mirë.

-Kij mendjen, po të këputet qafa! – i tha Syki Guli atij, derisa iu drejtua femrës me ferexhe:

-Urdhëroni në dyqan. Në rrugë sytë janë të çartur.

Ajo hyri brenda.

Për një kohë mbetën brenda.

Njerëzit në shesh, ata që e kishin parë femrën me ferexhe të hynte te argjendaria, shikonin si fshehtas. Shëtitnin dhe herë-herë kthenin kokën të shihnin daljen e saj nga dyqani. Më kureshtari dukej të ishte dyqanxhiu i opingave, sepse ai tashmë nxori një karrige nga brenda. E lëshoi në trotuar skaj derës dhe u ulë në të. Dukej se nuk e kishte ndërmend të largohej nga ai vend deri sa të dilte femra me ferexhe. Në pritje ai ishte në siklet, sepse e kishte parasysh kokëfortësinë e Syki Gulit. E merrte me mend se, edhe nëse do të dilte nga dyqani, asgjë nuk do të mësonte për të për shkak se fqinji i tij s’e përfillte, andaj as nuk do të kishte mundësi ta pyeste. Ndoshta edhe do të vendoste ta pyeste, por nuk do të kishte përgjigje nga Syki Guli, apo, siç ndodh zakonisht në rastet kur dyqanxhiu i opingave e pyet për diçka, përgjigja do të ishte: mbylle! Ose do t’ia thoshte ndonjë sharje, ndonjë fjalë banale. Këso ofendimesh priteshin nga Syki Guli. Këtë e dinte fort mirë dyqanxhiu i opingave, por ai e kishte vendosur të rrinte ulur te pragu i dyqanit deri sa nga dera e argjendarisë të dilte femra me ferexhe.

Pas afro një ore, nga argjendaria doli Syki Guli, por jo edhe femra me ferexhe. Ai e vërejti dyqanxhiun e opingave të ulur në karrige. Qeshi me të duke i thënë:

-Do të kalojë shumë kohë në pritje. Kot e ke, s’do të kuptosh asgjë. Sonte do ta kesh gojën e mbyllur…

-Shiko punën tënde ti!

-Unë? Ani!. E shikoj punën time e cila, për inat tëndin, sot është shumë e frytshme… – i tha me një buzëqeshje ironike dhe vazhdoi tutje.

Dyqanxhiu mbeti si i ngrirë. Nuk gjente shprehje t’ia kthente menjëherë. Gjithmonë më vonë i kujtohej se çfarë do të duhej t’i përgjigjej bashkëbiseduesit, prandaj në këso rastesh ishte i penduar e me siklet. Derisa ishte duke menduar përgjigjen që do t’ia kthente, Syki Guli kapërceu përskaj tij duke mbajtur diçka të mbështjellë në dorë. Edhe për këtë ishte kureshtar dyqanxhiu i opingave, por prapë mbeti i heshtur. E përcolli Sykin vetëm me shikim, derisa ai hyri brenda dhe e mbylli derën si shpejt.

Prania e asaj femre me ferexhe ishte shumë misterioze. Ata të cilët e përcollën me shikim, njësoj si edhe dyqanxhiu i opingave, e merrnin me mend se ajo femër nuk ishte e zakonshme, edhe pse ishte e veshur në mënyrë të zakonshme. Ai që paraprakisht e përcolli deri te rrugica përskaj kishës katolike, dhe që u kthye me të shpejt, u pa të fliste te Ura e Gurit me dy xhandarë. Se tema e bisedës ishte pikërisht ajo femër u mor vesh, pasi te dy xhandarët iu afruan sheshit te shatërvani duke shikuar me interesim nga të gjitha anët. Dy xhandarët i përcillte dyqanxhiu i opingave. Ai ishte i bindur se xhandarët e kërkonin atë femër. I vete mendja t’i thërriste, t’ju tregonte derën ku ishte futur, por ia kishte frikën Syki Gulit. Po të merrte vesh ai për këtë lloj spiunimi, do të detyrohej të mos kthehej kurrë më në dyqanin e opingave. U bind se nuk ia vlente. Vazhdoi të qëndrojë ulur në atë karrige në afërsi të derës së dyqanit, duke përgjuar me vëmendje lëvizjet e xhandarëve. Kur i pa se ata vazhduan rrugicës përskaj kishës katolike, e kishte të qartë se ata i përmbaheshin spiunimit të atij kalimtari, që më herët e përcolli femrën me ferexhe në atë drejtim. Kjo domethënë se ai nuk e kishte parë kthimin e femrës, as takimin e saj me argjendarin. Dyqanxhiu i opingave e kishte mundësinë e spiunimit, por nuk e përfilli këtë mundësi për shkak se, siç mendonte me veti, Syki Gulin e kishte në fqinjësi dhe se, duke ia njohur veset, më mirë e kishte t’i afrohej dhe të përfitonte simpatinë e tij se sa urrejtjen.

U ngrit nga karrigia. Iu afrua derës së mbyllur të argjendarisë. Trokiti. Dera u hap furishëm. Doli Syki Guli i nevrikosur.

-Çka dëshiron ti, ore? Pse ma prish qetësinë? A mos e ke tënden këtë fisniken që e kam brenda dhe nuk më lë të qetë? – i piskati duke ia shtrënguar krahun.

Kjo mënyrë arrogante e paraqitjes së tij, ia ngjalli arsyen për pendesë dyqanxhiut të opingave. I gjendur në siklet nga piskama e Syki Gulit, nisi ta urrejë veten pse s’i thirri xhandarët t’u tregonte se ku gjendej femra me ferexhe, për të cilën pak më parë mendonte se mund të jetë ndonjë e ikur nga bashkëshorti dhe që dëshironte të fshihej ndokund.

-Çfarë halli ke që më trokite? – e pyeti Syki Guli me një ton më të ultë.

-Për hallin tënd e kisha, o fqinj.

-Ti, për hallin tim!?

-Po, pikërisht unë, sepse kemi qenë, jemi dhe do të jemi fqinj.

-Çfarë domethënë kjo?

-Dy xhandarë po e kërkojnë femrën me ferexhe, që e ke brenda. Këtë erdha të tregoj. Unë nuk e di kush është ajo, por… mendja po më thotë se mund të jetë me probleme dhe se ato probleme të saj mund të të rëndojnë edhe ty.

-Veç për këtë më trokite?

-Po. Veç për këtë, kurse ti vlerësoje si të duash.

Syki Guli e kuptoi se e kishte seriozisht. Ia lëshoi dorën mbi shpinë në shenj miqësie dhe mirëkuptimi:

-Faleminderit! – i tha. – E çmoj këtë kujdes tëndin. Mos kij merak. Kjo femër po e kërkon një adresë, të cilën jam zotuar se do t’ia gjej, meqë ka ardhur nga larg, nga Prishtina.

Në të vërtetë kush ishte ajo?

Në bazë të pamjes së jashtme ajo ishte një femër e bukur, bionde, me flokë të bëra bistakë dhe të lidhura pas, por të mbuluara. Veshja e saj qytetare, allaturka, me kule, shëmbëllente me veshjet e zakonshme të femrave të martuara, mbase edhe ishte paraqitur para Syki Gulit si femër e martuar, por që burrin nuk e kishte parë dy vjet. E folmja e saj ishte, siç thuhet, me behane; një shqipe e cunguar, që të bënte të dyshosh në përkatësinë e saj kombëtare. Nga gjuha dukej se kishte probleme. Ajo iu arsyetua Syki Gulit se problemi i gjuhës së saj lidhej me problemet shëndetësore. I thoshte se nuk mund t’i shqiptonte fjalët mirë, se kishte një lloj sëmundje, e merrnin si memece.  Syki Guli, duke e pasur parasysh udhëtimin e saj nga Prishtina, siç i tha se kishte udhëtuar gjatë tërë ditës, e kishte parasysh urinë e saj. Ia solli një byrek me djathë. I tha se do t’i ndihmonte. Ajo, siç i tha Syki Gulit, e kishte emrin Emine, Emine Brajari. Derisa emri ishte i kuptueshëm, mbiemrin e saj Syki Guli nuk e kishte dëgjuar ndonjëherë. Këtë edhe ia tha, kurse Emine Brajari gjeti mbështetje te çerkezët. I tha se i takonte një familjeje çerkeze e cila, më shumë se pesëdhjetë vjet më parë, kishte ardhur nga Kaukazi i Rusisë bashkë me dhjeta mijëra të tjerë që ishin vendosur në Kosovë, por edhe në vise të tjera të Perandorisë Osmane. Në bisedë me Syki Gulin ajo bëhej se nuk dinte shumë nga historia, se krejt çka kishte mësuar nga paraardhësit e saj, i kishte nga rrëfimet e gjyshes. Ajo, pra gjyshja e saj, kishte qenë fëmijë kur kishin ikur nga Kaukazi.

Qëndrimi në argjendari për femrën me ferexhe ishte i mirëseardhur. Argjendari Syki Guli kishte sjellje prej fisniku, sjellje burrërore para një femre. Falë asaj sjellje kjo femër me ferexhe nuk kishte nguruar t’i rrëfehej. Atë që ajo e thoshte për veten, si një pasardhëse e çerkeze nga Kaukazi, argjendari e merrte për të vërtetë. Bile e shikonte me dhembje, si të mbeturën në vetmi, pa bashkëshortin e humbur diku tash e tre vjet më parë. Arsyeja e ndarjes, mbase edhe e humbjes, nëse vërtet ishte humbje, mbështetej në luftërat që kishin ndodhur dhe ndodhnin vazhdimisht në Ballkan. Ajo i thoshte se herën e fundit i ishte lajmëruar përmes një udhëtari, i cili i kishte thënë se para sa kohësh bashkëshorti i saj kishte qenë në Prizren. Prandaj ajo kishte ardhur në Prizren të interesohej tash, kur ekzistonte njëfarë qetësie e brishtë, por megjithëkëtë rrugët ishin të rrezikuara nga kaçakët, nga grupet e kryengritësve, të cilët në asnjë mënyrë nuk pajtoheshin me sistemin e ri të instaluar nga serbët. Për këtë arsyeje femra me ferexhe nuk kishte denjuar të merrte këtë rrugë, mbase edhe për shkak se priste t’i kthehej bashkëshorti, siç i thoshte. Për këtë kohë aq të gjatë gjithnjë në pritje, thoshte se kishte refuzuar meshkuj të interesuar të martoheshin me të, ose të bashkëjetonin. Ky interesim ishte nga ata meshkuj që e njihnin këtë femër dhe që habiteshin se si rrinte vetëm. Kështu i tha ajo Syki Gulit.

Thoshte se në Prishtinë ajo e kishte një banesë, për të cilën paguante qiranë. Thoshte se familja e saj paska jetuar në Stanovc, një fshat të Vushtrrisë, të cilin vetë çerkezët e ardhur e kishin ngritur. Atyre, kur kishin ardhur nga Kaukazi, zyrtarët turq u kishin thënë se mund të vendoseshin edhe nëpër shtëpi të gatshme, të cilat do t’ua siguronte pushteti, por çerkezët nuk kishin pranuar. Ajo thoshte se prindërit i kishin vdekur, se jetonte vetëm prejse bashkëshorti kishte qenë i detyruar t’u bashkohej ushtarëve serbë.

Syki Guli nuk kishte mundur të merrte vesh se cilit nacionalitet i përkiste bashkëshorti i saj, a ishte shqiptar, serb apo çerkez. Priste që ajo vetë t’i tregonte, mbase i dukej e pakuptimtë të bënte pyetje të tillë, kurse ajo as emrin nuk ia thoshte bashkëshortit, pos shpjegimit se e kishin marrë në ushtri dhe që nga ajo ditë nuk e kishte parë më.

-Mirë, – i tha Syki. – Do të ndjehesha i nderuar sikur të më pranoje të ndihmoja.

-Nuk dua ta obligoj askënd, por do të ndjehesha e lumtur nëse ndokush më del në krah.

-Unë mund të jem ai, – ia tha shkurt.

Kaluan mbi dy orë të qëndrimit brenda argjendarisë, derisa dyqanxhiu i opingave rrinte si në ethe me shikim drejt derës së argjendarisë, që ishte e mbyllur. Ai do të qëndronte edhe me orë të tjera, duke pritur daljen e tyre nga brenda, Në imagjinatën e tij thurte gjithfarë skenash që mund të ndodhin midis një mashkulli me një femër, në një hapësirë të tillë lokali, larg syve të tjerëve. Dyshonte se ai takim mes tyre ishte i pari, por nga ana tjetër atë femër me ferexhe kurrë nuk e kishte parë as në shesh, e lëre më në shoqëri me Syki Gulin. Po të ishte e farefisit të tij, do të shkonte në shtëpi të takoheshin, e jo në dyqanin e argjendarisë dhe jo aq të gjatë dhe pa shpjegim. Tashti, derisa vazhdonin të qëndronin brenda, vërtet pendohej pse nuk iu tregoi xhandarëve për të, derisa ata e kërkonin. Megjithëkëtë, në përpjekje për ta qetësuar veten, i shkoi mendja të largohej  nga ai vend, duke e futur karrigen brenda dyqanit.

U ngrit nga karrigia. Shikoi drejt sheshit, anësh shatërvanit, njerëzit lëviznin në kahe të ndryshme, të painteresuar njëri ndaj tjetrit. Kjo vërehej nga mënyra e ecjeve, shëtitjeve. Përveç rasteve kur ecnin nga dy ose nga tre duke folur mes veti, të tjerët dukeshin krejtësisht indiferentë. Dyqanxhiu i opingave ua kishte zili këtyre të tjerëve. Në këso gjendje e kapi me rrëmbim karrigen dhe e futi brenda në dyqan. Doli shpejt dhe e mbylli derën, duke ia vënë drynin, me qëllim që të largohej, të shkonte në shtëpi, meqë afrohej mbrëmja. Shikoi edhe njëherë nga dyqani i argjendarisë, mandej eci shpejt tutje. Pa arritur ende përtej rrugës, në trotuarin përball që çonte nga rrugica në drejtim të kalasë, u çel dera e dyqanit të argjendarisë. Nga brenda dolën Syki Guli me femrën me ferexhe. Dyqanxhiu i opingave rastësisht e ktheu kokën dhe i pa. U ndal befas. Syki Guli e thirri.

-O komshi!

Dyqanxhiu i opingave e ktheu kokën mbrapa, duke menduar se ai e thërriste ndokënd tjetër.

-Ty po të thërras, o komshi, ty! – e thirri prapë. – Eja se po më duhesh.

U afrua. U ndal një hap larg.

-Njoftohu me zonjën, komshi. Duhet t’i ndihmojmë.

-Unë?

-Ti dhe unë. Dëgjo, më ke thënë në një rast se e ke një mik i cili, me kalin e tij, përcjell hallexhinj…

-Po. Është e vërtetë. Çfarë kërkohet prej tij? – tha dhe zgjati dorën drejt femrës me ferexhe: – Zonjë do të keni rrugëtim?

-Po! – tha ajo me atë zërin e hollë, me theksim të dobët të zanores.

-Dëgjo, – u ngut Syki Guli, – kjo është çerkeze, siç më tha. Të ulemi… – bëri me gisht nga  kafeneja përtej shatërvanit, që ishte afër byrektores.

U ulën. Porositën nga një çaj.

-Komshi, – vazhdoi argjendari, – kjo zonjë jetuaka në Prishtinë, e vetme. Bashkëshorti i saj  qenka detyruar t’i bashkëngjitet Armatës së Tretë Serbe, e komanduar nga gjenerali Bozhidar Jankoviq  dhe nga shefi i shtabit koloneli Dushan Peshiq.

-Është fjala për atë gjeneral, i cili, kur hyri në Prizren, pat vrarë shumë prizrenas që ditën e parë?

-Pikërisht.

-Ti, çerkeze je?

-Po, por unë kam lindur në Kosovë, në Statovc të Vushtrrisë.

-E bashkëshorti juaj me hatër a me zor iu bashkua Armatës së Tretë Serbe?

-Unë e di se atë e kanë urdhëruar, e kanë mobilizuar dhe ia kanë caktuar detyrat… Nuk di asgjë tjetër për të. Kurrë nuk më është lajmëruar. Kam dyshuar se e kanë vrarë, por një ish-ushtar, me të cilin jam takuar në Prishtinë, më ka thënë se gjatë sulmeve në viset shqiptare, kryengritësit paskan zënë robër. Kam marr vesh se në mesin e tyre paskan zënë edhe një femër, me gradë majori. Atë e paska marrë për grua një shqiptar në zë… Edhe burrin tim e paskan zënë rob po ai.

-Edhe ai çerkez? – ndërhyri dyqanxhiu i opingave.

-Po, edhe ai.

-Meqë ra fjala, – vazhdoi dyqanxhiu i opingave, – ky komshiu e di se gjatë njëzet vjetëve rresht kemi qenë të mashtruar nga një rus, i cili në Prizren, me emrin Mulla Adnan, ka kryer punën e imamit në xhaminë e Sinan Pashës. Ja, e sheh atë xhami, që është xhamia më e madhe e Prizrenit?- bën me gisht andej ku dukej xhamia. – Njëzet vjet, oj zonjë, ai e ka mashtruar xhematin. Kur e përmenda atë nuk kam dyshim te burri yt, veç thashë.

-Unë tregova se jam çerkeze, gjithashtu edhe burri im është çerkez.

-T’i biem më shkurt, – ndërhyri Syki Guli. – Çfarë thua ti. Ai miku yt a mund t’i ndihmojë kësaj zonje?

-Do të flas me të, por do të jetë rrugë e vështirë. Gjithnjë është kohë lufte, sidomos në ato terrene shqiptare kah duhej të kërkohej burri i saj. Janë terrene shumë të vështira. Nuk di sa është kjo zonjë e përgatitur të ecën nëpër terrene të tilla, nuk di sa e njeh popullatën shqiptare, traditën…

-Nuk them se e njoh shumë, – vazhdoi ajo, – por kam lexuar shumë për shqiptarët dhe Kosovën. T’ju them se, në kohë të fundit, e kam lexuar një tekst të një autori që quhet Branisllav Nushiq. Ai ka botuar një shkrim të gjatë për Kosovën. Teksti i këtij autori më ka interesuar, sepse aty flet edhe për çerkezët. Atë tekst e kam me vete, mund t’ua jap ta lexoni.

-Jam kureshtar ta lexoj, – tha Syki Guli.

-Edhe unë, – tha dyqanxhiu i opingave.

-Atëherë, meqë thuaja se erdhi mbrëmja, këtë zonjën po e çojmë në një bujtinë. Nesër në mëngjes ti sille atë përcjellësin. I thuaj se kjo paguan. Kështu më tha sa ishim në dyqan.

-Po, po, unë paguaj. Kam para, le të ma tregojë çmimin.

-Në rregull, – i tha dyqanxhiu i opingave. – Unë që tash do të shkoj te ai dhe merrem vesh.

-Domethënë u morëm vesh, – iu drejtua femra me ferexhe. – Unë quhem Emine Brajari, harrova të tregoj.

-Nuk prish punë, – ia ktheu dyqanxhiu i opingave.

-Atëherë ikim nga këtu, – tha Syki Guli. – Kurse ti, – iu drejtua femrës me ferexhe, – ma jep atë tekst të Branisllav Nushiqit i cili, me sa e di unë, punonte në konsullatën serbe në Prishtinë.

-Po, edhe unë kam dëgjuar. – Tha ajo dhe nxori tekstin dhe ia dha.

-Nesër ta jap ty, – i tha dyqanxhiut të opingave.

E përcollën deri te bujtina më e afërt dhe u shpërndanë.

Syki Guli ishte kureshtar për tekstin që e kishte. Posa arriti në shtëpi, nuk deshi të hante darkën pa e lexuar. I tha të shoqes se e kishte një punë, para se t’i shtrohej darka. U mbështet në minder, u mor me tekstin e Branisllav Nushiqit që është në vazhdim:

Periudha në të cilën fillon historia, i gjen në Kosovë dardanët, një fis ilir i cili ka banuar në viset rreth Shkodrës së vjetër, Sharrit të sotëm. Rrafshin e Kosovës, të lagur mirë dhe të pëlleshëm, të pasur me ar, argjend dhe xehe të tjera, me bukë, verë dhe ushqime të tjera për njerëz e kafshë, kanë tërhequr pushtues të ndryshëm, që iu sulën që nga shekulli i katërt para Krishtit. Prej atyre pushtimeve, pas luftërave të gjata romako-ilire, pushteti romak, që zgjati tetë shekuj, deri nga fundi i shekullit të katërt të epokës së re, pati ndikim më të madh te banorët e këtushëm. Një ndikim të tillë e kishin sidomos kolonitë romake, çfarë në Kosovë, sipas gjurmëve, kanë qenë jo të pakta, veçmas afër minierave rreth të cilave romakët më së shumti grumbulloheshin. Duke qeverisur gjatë këto toka, me fuqinë e jetës kulturore dhe shkallën e arsimit, e cila ishte shumë më e lartë se ajo që e kishin gjetur te vendësit, ata i mundën aq shumë vendësit sa këta pranuan gjuhën, doket e madje edhe fenë e romakëve. Këta ilirë të romanizuar, serbët, që erdhën më vonë këtu, i quajtën vllahë. Edhe sot ekzistojnë gjurmë për vendësit e latinizuar në toponimet në Kosovë, siç janë fshatrat Vllashkobar, Vllahinje, Rimanishtë (Rumanishtë) etj. Ajo pjesë e vendësve, që jetoi nëpër vise më të izoluara, u ruajt nga ndikimi i kulturës së pushtuesve dhe ka ruajtur sot e kësaj dite të gjitha vetitë e veta dhe gjuhën ilire dhe ] këta sot quhen arnautë, ose shkiptarë. Pra, shqiptarët, por jo edhe elementet e shqiptarizuara më vonë, janë vendësit më të vjetër në këto pjesë, ose më saktësisht janë pasardhës të vendësve të atillë çfarë kanë qenë para pushtimeve romake. Mirëpo, greqizmi i vendësve, që ka ndodhur në Gadishullin Ballkanik, njëkohësisht me latinizmin e përmendur, nuk arriti kurrë deri në këto vise, por u bë vetëm në jug (të Ballkanit), andaj kjo dukuri as nuk pati ndikim në fizionominë e popullsisë për të cilën shkruaj në këtë udhëpërshkrim.

Pas lëvizjeve të dukshme, që filluan nga fundi i shekullit të tretë dhe vazhduan gjatë shekullit të katërt, të pestë e të gjashtë, në këto vise paraqiten edhe serbët, të cilët këtu i gjejnë vendësit, ilirët (arbanasët) dhe ilirët e latinizuar (vllahët). Serbët është dashur të popullojnë ] dendur rrafshin e Kosovës dhe t’i shtyjnë vendësit, të cilët tërhiqeshin para kësaj vale të re të pushtimit. Vendësit më së shumti u tërhoqën në rrethinat e Sharrit dhe në Karadak të Shkupit dhe, duke qëndruar atje, arritën më së shumti të ruajnë karakterin dhe doket e vjetra. Me ardhje gjithnjë e më të shumtë, serbët filluan t’i japin një fizionomi të re tokës, duke i kthyer mbrapshtë, ose duke i zëvendësuar me toponime të reja emrat e vendbanimeve (lokaliteteve), lumenjve dhe bjeshkëve (maleve). Kësisoj, Shkodra e vjetër u quajt Sharr, Ulpiana – Lipjan dhe kështu me radhë edhe Llapi, Ibri etj. Ata sollën edhe emra të rinj, si: Vuçitërn, Golesh, Jezerac, Sitnica, Nerodimka etj. Që nga ajo periudhë, serbët bëhen edhe zotërues të këtyre viseve dhe të rrethanave të atjeshme, deri në kohët e fundit. Shekulli i katërmbëdhjetë i solli në Ballkan edhe turqit, ndërsa Beteja e Maricës i solli edhe në Kosovë. Shpërngulja e serbëve filloi menjëherë pas pushtimit të Kosovës. Por, shpërnguljet në masë, të cilat kanë ndryshuar goxha fizionominë e rrafshit të Kosovës, është ajo nën udhëheqjen e Arsenije III Çarnojeviqit, e dyta nën atë të Arsenije IV Jovanoviqit, e cila, pos pjesëve të afërme me Patrikanën e Pejës, përfshiu një pjesë relativisht të madhe të Kosovës. Atëbotë serbët braktisën fshatrat e bukura dhe tokat e pëlleshme, shtëpitë dhe pronat, ndërsa shqiptarët zbritën nga bjeshkët e tyre jopjellore e të shkreta dhe populluan fshatrat e zbrazëta. Nga ajo kohë pati vazhdimisht shpërngulje të vogla, ndërsa ato u shtuan pas luftës serbo-turke dhe sidomos në vitet 1881, 1882 dhe 1883 dhe ato zgjasin edhe në këtë kohë (1912). Pas luftës serbo-turke, shpërngulja në përmasa më të gjera u shkaktua nga dy arsye. Shqiptarët, banorët e Kosovës, për shkak të luftës filluan t’iu hakmerren serbëve. Nga ana tjetër, nga kufijtë e rinj të Serbisë, shqiptarët e dëbuar filluan të vijnë në masa të mëdha në Kosovë, që e kishin vendin më të afërt me pronat e tyre, që u kishin mbetur në Serbi (Toplicë), duke zënë pronat e serbëve që kishin braktisur Kosovën. Këta, të njohur me emrin muhaxhirë, vërshuan Kosovën, duke përzënë serbët për t’i bërë vend vetes. Në fakt, atyre mbreti (turk) u kishte falur toka ku ngrenin fshatrat e veta, por këto ishin vende jo të shëndosha dhe, për këtë arsye, edhe më parë të papopulluara. Kështu, për shembull, muhaxhirët i patën dërguar rreth ligatinës së Sazlisë dhe Rubovcit, të cilat i kishin bonifikuar, duke i shndërruar në fushë. Së këndejmi, ata në vend të tokave që ua kishte falur mbreti, më me qejf ndërtonin shtëpi pranë fshatrave serbe dhe çfarë nuk bënin që t’i shpërngulin nga aty serbët dhe t’i merrnin pronat e tyre. Në këtë tentim, shumë prej tyre edhe patën sukses. Kësisoj, pra shqiptarët, njëkohësisht nga dy anët vërshonin fshatrat serbe: një pjesë nga bjeshkët, që lëshoheshin drejt Sitnicës, kurse të tjerët nga pronat e veta në Toplicë.

Pos këtyre muhaxhirëve, që nga viti 1858 e deri në vitin 1862 në Kosovë vinin edhe çerkezët, të cilët pas luftës së Krimesë këtu i solli qeveria osmane. Në Kosovë fiset më të fuqishme janë ato Gashi dhe Berisha. Fiset e tjera janë më të shpërndara. Në anën jugore të Kosovës janë fiset Drobnjaku, Sopi, Krasniqi, Kryeziu, Kelmendi, Thaçi etj., ndërsa nëpër anët e tjera fiset Bytyçi, Hoti, Shala, Elshani, Metplaka etj. Në Kosovë nuk ka shumë shqiptarë katolikë, ndërsa më të afërtit jetojnë në Dukagjin, në nahijet  e Gjakovës e të Pejës. Osmanlinj, përkatësisht turq të vërtetë, në Kosovë nuk ka. Këtë racë e përbëjnë kryesisht nëpunësit shtetërorë, kurse luftëtarët e dikurshëm që të gjithë kanë ikur. Rreth Novobërdës janë ruajtur deri në ditët e sotme rreth 15 familje turke, të cilat kanë ardhur këtu menjëherë pas Betejës së Kosovës. Sot aty mezi janë dy shtëpi, të tjerët janë shpërngulur apo kanë vdekur, ndërsa disa familje janë shpërngulur në Prishtinë. Është e vërtetë se në administratë duhet të përdoret gjuha turke, por shumë shpesh përdoret edhe gjuha shqipe.

Ndërmjet viteve 1858 dhe 1862, në Kosovë erdhën 6000 familje çerkeze. Ardhjen e tyre nuk e pranuan mirë as shqiptarët, as turqit dhe ata as sot e kësaj dite nuk janë në raporte të mira, mbase për shkak se çerkezët kanë ruajtur doket e veta dhe jetojnë me një jetë disi ndryshe. Çerkezët nuk popullonin fshatrat e zbrazura, por ndërtonin për vete fshatra të reja, andaj sot në Kosovë ka toponime Çerkez-kej, Jeni-çerkez etj. Ndonëse jetojnë tash e gjashtë dekada në këtë vend, çerkezët ende nuk kanë mësuar as gjuhën shqipe, as atë turke, pos atyre të cilët jetojnë nëpër qytete dhe për shkak të punës me të cilën merren. Çerkezëve nuk u konvenon jeta në këtë rrafshinë, dhe kjo ka bërë që numri i tyre të bie dukshëm dhe të shpërngulen. Sidomos u shpërngul një numër i madh i tyre pas luftës serbo-turke, kështu që sot në Kosovë nuk kanë mbetur më shumë se 400 familje. Vllahë ka bukur shumë dhe ata merren me tregti. Jetojnë nëpër fshatra, ku kanë hapur dyqane, por më së shumti kanë dëshirë të grumbullohen rreth tregjeve të mira, siç janë ai i Mitrovicës, i Prishtinës dhe i Ferizajt. Populli i quan gogë. Kryesisht janë ardhacakë nga Vilajeti i Manastirit. Të gjithë janë të fesë ortodokse. Hebrenj ka nëpër qytete, ku merren me sarafllëk dhe tregti me drithëra, lëkura dhe mallra të manifakturës. Në fshatra nuk shkojnë, por as nëpër qytete të vogla nuk rrinë më gjatë. Në Vushtrri, për shembull, nuk jeton asnjë hebre. Në Prishtinë e kanë komunën e tyre dhe rabinin (priftin), madje edhe shkollën me shtatë nxënës. Janë pak me numër dhe në shërbim të administratës shtetërore turke, por të tillët janë hebrenj nga Selaniku që janë muhamedanizuar në sektin donme. Pas dëbimit nga Rusia, një numër i madh hebrenjsh u shpërngul në Turqi, ndërsa nga ato, pastaj, 50 familje erdhën në Prishtinë. Për çudi, brenda dy vjetëve vdiqën anëtarët e të 50 familjeve, kështu që tashti asnjë nuk jeton. Jevgjit (romët), prej të cilëve ka edhe ortodoksë edhe muhamedanë, jetojnë nëpër qytete dhe fshatra, duke u marrë kryesisht me zeje kovaçi dhe me muzikë. Çdo qytezë ka mëhallën e vet të jevgjve, që është e ndarë nga të tjerët.

E përfundoi tekstin në dritën e një qiriu me flakë të shkurtuar e cila, në raste, lëvizte, shtyhej nga era e jashtme që depërtonte përmes xhamit të thyer. Kjo lëvizje e ajrit i pengonte Syki Gulit, por kureshtja e madhe për këtë përmbajtje nuk e lejonte ta ndalte leximin, për shembull, për të nesërmen në dritë të diellit. Shumë të dhëna, që i hasi në këtë shkrim të Nushiqit, Syki Guli i mësonte për të parën herë, por hasi edhe të dhëna të cilat nuk ia mbushnin mendjen. Shpërngulja nën udhëheqjen e Arsenije III Çarnojeviqit iu duk me mangësi për shkak se, siç kishte dëgjuar më herët, në atë ikje kishte shumë shqiptarë kelmendas. I pëlqeu mendimi i tij kur thotë se Kosova ka tërhequr pushtues të ndryshëm që iu sulën që nga shekulli i katërt para Krishtit… Pas këtij mendimi psherëtiu, duke i pasur parasysh pushtuesit e tashëm serbë.

E la shkrimin aty ku ishte, mbi sipërfaqen e tavolinës së vogël, afër dritares. Vajti të flinte, sepse të nesërmen do të vinte përcjellësi dhe do ta merrte femrën me ferexhe që ta çonte atje ku ajo dëshironte, domethënë nëpër katundet shqiptare ku mendonte se ishte bashkëshorti i saj, siç thoshte.