Homazh për përkthyesin e parë të letërsisë shqipe në arabisht, Abdulatif Arnauti

Jolanda Lila

Pak ditë më parë u nda nga jeta Abdulatif Arnauti, i cili njihet gjerësisht si shkrimtar, poet, studiues i gjuhës dhe i letërsisë arabe, publicist, por mbi të gjitha ai mban merita të veçanta si përkthyesi më i madh i letërsisë shqiptare në gjuhën arabe. Largimi i tij nga kjo botë shënjon edhe këputjen e fillit ndërlidhës të marrëdhënies së pandarë të letërsisë shqipe me kulturën arabe. Origjina e prindërve të tij është nga Kosova dhe që prej vitit 1913, ata kanë emigruar drejt Sirisë, si shumë shqiptarë të tjerë, të cilët u shpërndanë anekënd për t’i shpëtuar represionit serb të kohës. Abdulatif Arnauti, deri në ditët e fundit të jetës, nuk iu nda përkthimit të autorëvë më të mirë të letërsisë shqipe, si Ismail Kadare, Ali Podrimja, Dritëro Agolli, Azem Shkreli etj. Firmën e tij të prurjeve artistike e shkencore e mbajnë 61 vepra të zhanreve e llojeve të ndryshme të krijimtarisë. Pavarësisht se krijimet e veta i ka shkruar në arabisht dhe paçka se ai është rritur në një mendësi dhe kulturë të ndryshme nga ajo shqiptare, veprat e Abdulatif Arnautit mbartin kryekëput  frymën shqiptare dhe botëkuptimin e kombit tonë. Këtë e pohon edhe shkrimtari Ismail Kadare, në parathënien e hartuar me rastin e publikimit në gjuhën shqipe të vëllimit poetik “Zjarri i mallit” (Sh. B. “Naim Frashëri, 1985), ku motiv mbizotërues në këtë libër me poezi është dashuria për rrënjët e kombëtarësisë dhe vajtimi i fatit të shqiptarit që endet në emigrim. Plot dhjetë vjet më parë në vizitën e fundit që zhvilloi në Tiranë, në realizuan një intervistë për radio Kontaktin, të cilën po e risjellim në formë të shkruar si homazh për të. Intervista vijuese paraqet fakte tronditëse nga jeta e shkrimtarit, që nga djegia e dorëshkrimeve të fundit të tij prej bandave rebele siriane e deri tek peripecitë jetësore të familjes së tij. Ai flet edhe për përvojën përkthimore dhe takimet me Kadarenë e Agollin, që prej vitit 1981. Në këtë intervistë të zgjeruar ai rrëfehet në tre plane: profesor Abdulatif Arnauti mes familjes, shqiptarëve të Sirisë dhe letërsisë. Për më shumë, ju ftojmë të lexoni intervistën vijuese.

Përse gjendeni në Tiranë profesor Arnauti, në një kohë kur në Damask trazirat po marrin çdo ditë jetë njerëzish dhe po djegin e plaçkitin gjithçka, mos vallë keni vendosur të ndryshoni vendbanimin tuaj?

Së pari, ju falënderoj për interesimin që shprehët ndaj meje, por edhe për këmbënguljen që treguat për të realizuar këtë intervistë, sepse në Shqipëri kam ardhur shpesh, por për herë të parë po jap një intervistë. Më vjen mirë që po flas shqip, sepse ka tre vjet që nuk kam pasur mundësi të flas në këtë gjuhë, për shkak se gruaja ime është arabe dhe fëmijët e mi nuk dinë shqip. Unë gjendem në Tiranë për të përjetuar nga afër atmosferën e festimeve që po bëhen për 100-vjetorin e shtetit shqiptar, por edhe për të marrë pjesë në një seminar kulturor, në të cilin unë fola për fatin e shqiptarëve të Sirisë sot, duke qenë se edhe familja ime është pjesë e këtij komuniteti të madh. Në lidhje me vendbanimin, vërtet do të kisha dëshirë të jetoja në Shqipëri, por jam i detyruar të kthehem në Damask, sepse atje kam shtëpinë, gruan, djalin, vajzën dhe kam sakrifikuar shumë gjithë jetën, e nëse unë e lë shtëpinë atje mund të ma marrin rebelët sirianë.

Kur ka emigruar familja juaj drejt Sirisë?

Në vitin 1913 im atë pati ndërmend që të shkonte në Arabi Saudite (afër Mekës e Medinës), por kur mbërritën në Siri, u ndalën aty, sepse gjetën mikpritjen e popullit sirian. Duke qenë se shqiptarët ishin njerëz punëtorë, sirianët i punësonin ata dhe për këtë arsye, edhe i respektonin shumë, duke u krijuar kushte të përshtatshme jetese.

Si ikën prindërit e tu deri në Siri?

Rrugën nga Kosova deri në Siri, prindërit e kanë bërë me këmbë dhe ky udhëtim ka zgjatur gati tre muaj. Pasi janë vendosur në Siri, ata kanë bërë dasmën. Pas 15 vjetësh martesë kam lindur unë, pra në vitin 1931 dhe më pas erdhën në jetë dy motrat e vëllai im Abdul Kadri.

Cili ishte profesioni i prindërve tuaj dhe a e patën të vështirë integrimin në Damask?

Babai im ishte nëpunës në Shkup dhe dinte të lexonte e këndonte Kuranin. Ndërsa nëna ime ka qenë mësuese, por kishte shumë pasion të shkruarit. Kur u vendosën në Siri, u detyruan të merren me punë të ndryshme. Megjithatë, nëna e vijoi të ushtruarit e profesionit të mësueses për pasion, duke u mësuar leximin e Kuranit grave shqiptare që jetonin në Siri.

Çfarë raportesh kishin me letërsinë familjarët tuaj, sepse ne dimë që rridhni nga një familje shkrimtarësh?

Është e vërtetë që në familjen time ka shumë poetë e shkrimtarë. Gjyshi im quhej Abdulla Ferizaj dhe ka shkruar disa vepra letrare e fetare. Para se të vdiste, ai më la amanet disa vepra, por unë nuk pranova t’i mbaja fletoret me shënimet e tij, duke i thënë: “Gjysh, ju keni edhe shumë jetë përpara dhe nuk duhet të flisni për amanete”. Ky ka qenë gabimi më i madh i jetës sime, sepse unë fletoret e tij nuk i gjeta më, pasi ai u largua nga kjo botë, përveç disa poezive dhe shënimeve letrare. Gjithashtu nëna ime, ka shkruar shumë poezi, veçanërisht me temë atdhetare, por nuk ka botuar, thjesht ua lexonte fëmijëve dhe grave të bashkësisë shqiptare në Siri. Motra ime Hatixheja ka qenë po ashtu poete, por pasi u martua lindi shtatë fëmijë dhe iu përkushtua atyre dhe jetës me bashkëshortin e saj në Francë. Ndërsa motra tjetër Aishja ka shkruar katër vëllime me poezi dhe një roman. Vëllai im Abdyl Kadri, ka qenë piktor shumë i njohur në tërë Sirinë dhe konsiderohet si një nga personalitetet e kësaj fushe. Ai është ndarë nga jeta 20 vjet më parë, por edhe sot kritikë dhe dashamirës të artit i referohen veprës që ai ka lënë pas.

Gjyshi juaj ka shkruar shumë mevlude, a keni dorëshkrime të tij në këtë zhanër?

Gjyshi im ka shkruar shumë mevlude dhe poezi shqipe, por me alfabet arab dhe kjo është e veçanta, sepse ai ndiqte traditën e bejtexhinjve si në formë, ashtu edhe në përmbajtje. Njëri prej mevludeve të krijuar prej gjyshit lexohej në festën e mevludit çdo vit, saqë thuajse të gjithë i dinit përmendësh vargjet e tij. Më vjen shumë keq, që si për ironi të fatit, unë nuk e disponoj këtë mevlud, edhe pse deri para disa vitesh e kisha. 

Çfarë ndodhi, pse nuk e keni më tani?

Kur isha në Kosovë takova poetin Latif Berisha, i cili asokohe po bënte një studim rreth mevludeve në arabisht. Me këtë rast, unë i dhashë kopjen e vetme të mevludit, në mënyrë që të përfshinte edhe gjyshin në këtë studim. Unë ia dhashë me të drejtë kthimi, sepse atëherë nuk kishe fotokopje. Kur u zhvillua lufta në Kosovë, në vitin 1999, Latifin e vranë forcat serbe duke zbritur shkallët e shtëpisë së tij dhe shtëpinë ia dogjën, e kështu mevludi humbi.

Cila është muza juaj e frymëzimit dhe kush ju ka inkurajuar për  ta parë botën me syrin e artistit?

Padyshim është nëna ime. Ajo më ka dhënë zemër për të shkruar, por më ka ushqyer me edukatën që të jem pro gruas dhe jo kundra saj. Këshillat e nënës dhe marrëdhënia e mirë me të më kanë ndihmuar që të ndërtoj një jetë të qetë edhe me bashkëshorten time, me të cilën kam kaluar pesëmbëdhjetë vjet dhe një jetë shumë të mirë. Ne e kemi shtyrë jetën, e ndonjëherë dhe ajo na ka shtyrë neve, por e rëndësishme është që bashkëshortja ime më ka ndihmuar dhe pas nënës, ajo ka qënë burimi i frymëzimit tim.

Si e mësuat gjuhën shqipe?

Herën e parë, gjuhën shqipe në versionin e folur e kam mësuar nga nëna dhe babai, të cilët gjithnjë na flisnin shqip. Në lagjen ku jetonim kishte shumë shqiptarë dhe mbaj mend që flisnim shqip kur luanim me fëmijët e tjerë, madje unë deri kur kam nisur shkollën nuk dija asnjë fjalë arabisht. Më pas kur shkova në shkollë fillova të shkruaja e të lexoja arabisht. Mësuesit e mi u habitën nga shkrimi im dhe nga përvetësimi i shpejtë që i bëra gjuhës arabe dhe që prej asaj kohë, njëra prej mësuese të mia më tha se në të ardhmen do të bëhesha shkrimtar.

Cila ka qenë fusha juaj studimore më tej?

Unë kam studiuar në fakultetin e Gjuhës dhe të Letërsisë Arabe. Më pas kam kryer studimet kam pasuniversitare për këtë fushë. Temën e diplomës e kam mbrojtur me temën “Çështje gjuhësore jonormative në gjuhën arabe”, saqë kur përfundova studimin shumë shokë e kolegë të mitë bëni çudi sesi një shqiptar ka ardhur për të na mësuar gjuhën arabe.

Në cilën moshë keni filluar të shkruani?

Kam nisur të shkruaj poezi për dashurinë që kur isha 16 vjeç. Ndërsa rreth moshës 18-vjeçare kam shkruar romanin me titull “Aroma e Hyrit”. Ky roman lindi nga dashuria e madhe që ndjeja unë për një vajzë, e cila nuk pranoi të lidhje me mua, por u martua me një mjek, sepse ai ishte më i pasur se unë. Këtë histori reale nga jeta ime unë e bëra subjekt romani, por kur e shoh tani mendoj se romani im i parë nuk ka vlerë.

Pjesa dërmuese e krijimeve tuaja kanë qenë në gjuhën arabe, sepse ajo është gjuha me të cilën jeni formësuar, po në shqip kur keni nisur të shkruani?

Herën e parë unë kam bërë përkthime, nuk kam krijuar në shqip. Fillimisht kam përkthyer këngët shqip se ishin më të lehta për përkthim dhe këtë proces e kam nisur rreth viteve ’60. Pastaj vendosa që t’i dërgoj për botim në shtypin periodik arab, ato këngë popullore që përktheja. Në vendet arabe u pëlqyen shumë dhe botuesit më kërkonin të tjera materiale poetike nga krijimtaria e shqiptarëve. Ndërsa unë vetëm kam krijuar disa poezi në gjuhën shqipe, sidomos pas viteve ’80, ku edhe kam botuar një përmbledhje poetike me titullin “Zjarri i mallit”.

Ju jeni i pari që keni prezantuar letërsinë shqipe përballë botës arabe. Cili është viti që keni nisur të përktheni në arabisht dhe cilët janë autorët e parë që përzgjodhët?

Siç thashë, përkthimet e para i kam nisur herët, duke sjellë në arabisht këngë popullore që mua më pëlqenin dhe i dija përmendësh. Ndërsa autori i parë që kam përkthyer ka qenë Ismail Kadare me veprën “Përse mendohen këto male”. Në vitin 1964 kam përkthyer disa nga poezitë e Kadaresë dhe më pas edhe romanin “Gjeneralin e Ushtrisë së vdekur”. Të pesë mijë kopjet e para të këtij romani janë shitur brenda gjashtë muajsh në vendet arabe, sepse Ministria e Kulturës së Sirisë shprehu konsideratë për vlerat e kësaj vepre. Më tej, po nga Kadareja kam përkthyer romanet: “Kështjella”, “Dasma” “Dosja H” etj. Gjithashtu kam përkthyer veprën e Dritëro Agollit: “Njeriu me top’’, dramën ”Ato male” të Vath Koreshit, veprën “Toka jonë” të Kolë Jakovës etj. Në gjuhën arabe kam përcjellë 100 poezi të 100 poetëve më të mirë të historisë së letërsisë shqiptare. Një rëndësi të veçantë i kam dhënë edhe përkthimit të vjershave për fëmijë, të cilat kryesisht i merrja nga revistat e kohës si “Fatosi’ dhe “Pioneri”.

Si i siguronit këto materiale të letërsisë shqiptare?

Librat unë i merrja me postë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia. Këto materiale m’i dërgonin Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, apo institucione të tjera, si redaksitë e gazetave “Zëri i popullit”, “Bashkimi” etj. Pra, çdo material më mbërrinte në pesë kopje zakonisht dhe unë një kopje e mbaja për vete, të tjerat i shpërndaja ndër biblioteka universitare. Fatkeqësisht, asnjë prej këtyre librave nuk i kam më.

Çfarë ka ndodhur me bibliotekën tuaj?

Ah mos më pyesni më mirë…(përlotet teksa flet). Kam pasur një bibliotekë shumë të madhe, të cilën e kisha ngritur në një apartament të ri që bleva në Damask. Çdo ditë unë shkoja punoja në këtë bibliotekë dhe në mbrëmje kthehesha në shtëpi. Ai mjedis ishte streha ime shpirtërore e përditshme, në të cilën më shoqëronte shpesh edhe gruaja ime. Kjo gjë ndodhte përditë deri para një muaji e gjysmë, kur një mëngjes e gjetëm të shkrumbuar nga zjarri. Rebelët sirianë kishin shkatërruar gjithçka në atë apartament dhe librave u kishin vënë zjarrin. Aty gjendeshin të gjitha shënimet, përkthimet dhe krijimet e mia. Aty gjendeshin librat që i kisha të trashëguar prej gjyshit dhe babait tim dhe libra të tjerë në gjuhë të ndryshme. Aty gjendej pjesa më e vyer e jetës sime dhe e shpirtit tim. Unë tani kam mbetur i shokuar dhe nuk di nga t’ia nis. Projektet e mia e prenë në mes dhe puna ime shumëvjecare humbi brenda pak çastesh.

Profesor, u kuptojmë gjendjen tuaj, por duhet të kuptoni se pavarësisht se jua kanë djegur librat, nuk mund të fshihen apo të digjen ato gjëra që ju keni në mendje dhe për të cilat keni punuar gjithë jetën, prandaj presim të tjera botime nga ju?

Eh…shpresoj! Por e kam shumë të vështirë, më kuptoni, jam i dërrmuar.

A keni informacione se si kanë emigruar shqiptarët nëpër në Siri?

Emigrimet shqiptare në Siri kanë nisur përpara 200 vjetësh, kur ushtarët shqiptarë të Ibrahim Pashës, djalit të sunduesit shqiptar të Egjiptit Mehmet Ali Pashës, nuk u kthyen me ushtrinë në Egjipt, por u vendosën në Siri. Pjesa më e madhe e tyre e ruajtën gjuhën dhe traditat, por pati nga ata që u përzien me vendasit dhe nuk arritën të ruajnë as gjuhën dhe madje as mbiemrat e tyre. Por, megjithatë ata edhe sot e kësaj dite ata janë të vetëdijshëm për origjinën e tyre shqiptare dhe nuk e harrojnë atë. Emigrimet e tjera të shqiptarëve në Siri ishin ato të viteve 1912-1913 (ku bën pjesë edhe rasti i emigrimit të familjes sime) për t’i shpëtuar represionit serb të kohës dhe të viteve 1945-1948 dhe për t’i shpëtuar përndjekjes së pushtetit komunist në Shqipëri e Jugosllavi. Por këta të fundit, më pas emigruan drejjt Amerikës dhe shumë pak prej tyre qëndruan në Siri. Një veçori e shqiptarëve të Sirisë është se ata kanë qenë tepër të lidhur me njëri-tjetrin. Ata mblidheshin bashkë në  kuvendime dhe falnin namaze dhe më pas, gjithsecili shkonte në shtëpitë e veta. Nëse dikush nuk dilte në xhami, mendonim se ka ndonjë problem dhe menjehërë i shkonin për vizitë në shtëpi, pra imagjinoni nuk rrinin dot një ditë pa u parë me njëri-tjetrin.

Po brezi pasardhës a i ka ruajtur traditat dhe sa flitet sot gjuha shqipe ndër shqiptarët e Sirisë?

Brezi pasardhës nuk i ka trashëguar pothuajse fare as traditat dhe as gjuhën. Në vitin 40-të shqiptarët filluan të shpërndaheshin, nuk jetonin në të njëjta lagje. Nëpër shkolla mësonin arabisht dhe shumica prej tyre martohen me arabë, e normalisht që gjithçka është zbehur, për të mos thënë që cdo gjurmë e shqipes është zdukur. Në Siri nuk ka shkollë shqipe, madje edhe një që u hap para disa vitesh u mbyll, për shkak se nuk kishte asnjë nxënës të interesuar për të mësuar shqipen.

A keni miq shqiptarë, të cilët i keni njohur që nga fëmijëria juaj?

Po, kam shumë miq shqiptarë, por shumë prej tyre e kanë harruar gjuhën shqipe.  Shumica e miqve të mi, sot janë figura me kontribut madhor në kulturën dhe artin arab, si romancieri Maaruf Arnaut, piktori Abdulkadir Arnaut, dijetarët Muhamed Nasiruddin Albani, Abdulkader Arnauti, Vehbi Gavoçi etj. Gjithashtu, shumë vite më parë kanë ekzistuar edhe klubet e arnautëve në Siri, ku të gjithë mblidheshim e diskutonin cështje të ndryshme sociale e kulturore

Keni kontakte me shqiptarët sot dhe si po e përjetojnë kohën e trazirave?

Për shkak të situatës në Siri nuk është se tani kam shumë kontakte me shqiptarët atje.

Cilat janë profesionet dhe zanatet e shqiptarëve në Siri?

Janë inxhinierë, mësues, nënpunës dhe punëtorë. Ata janë të përfshirë dhe janë integruar mirë në Siri.  

Si e shihni ju shtetin shqiptar në këtë 100-vjetor?

Më ka pëlqyer shumë Shqipëria. Dëshiroj që Shqipëria të ketë sukseset e saj. Unë e shoh të stolisur bukur dhe aroma festive ndjehet ngado. Sa i takon politikës, unë nuk dua të merrem fare me këtë pjesë, por thjesht dua ta shoh Shqipërinë si burimin pozitiv të forcës sime krijuese e jetësore.

Në çfarë moshe keni ardhur për herë të parë në Shqipëri?

Ka qenë viti 1963 kur unë vizitova për herë të parë Kosovën. Isha 32 vjeç dhe vendosa të vija vetëm në Kosovë për të njohur nga afër vendin ku kishte lindur babai dhe nëna ime dhe gjithashtu të takoja kushërinjtë e mi. Unë isha marrë vesh me letra me kushërinjtë dhe me miqtë e mi dhe ata e dinin që unë dija shqip dhe kisha dëshirë t’i takoja. Ndërsa në Tiranë kam ardhur në vitin 1971 me ftesë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, të cilët kishin dëgjuar për përkthimet e mia dhe dëshironin të më njihnin nga afër. Mbaj mend që te “Hotel Dajti” në atë vizitë jam takuar për herë të parë me Ismail Kadarenë dhe me Dritëro Agollin.

Çfarë mban mend nga takimi me Kadarenë dhe Agollin, për çfarë biseduat?

Ata më falënderuan për përkthimin që u kisha bërë veprave të tyre në arabisht. Ata ishin të interesuar rreth faktit se si ishte pritur letërsia shqiptare në kulturën arabe. Ismail Kadareja më inkurajoi që të botoja poezitë e mia në gjuhën shqipe dhe madje më hartoi edhe një parathënie për vëllimin që u botua më vonë me titullin ‘’Zjarri i mallit”. Në fillim këto vjersha i kisha shkruar në arabisht, ndërsa më vonë i përktheva e botova në shqip, megjithësi ka prej tyre që janë shkruar direkt në gjuhën shqipe

Sa njihet letërsia shqipe në vendet arabe?

Në vendet arabe nuk e kanë ditur fare se çfarë është letërsia shqiptare. Unë kam filluar të përkthej duke bërë përkthime të materialeve letrare dhe të studimeve mbi historinë e Shqipërisë. Libri shqiptar atje ka qenë tërësisht i panjohur, por tashmë situata ka ndryshuar, sepse përveç meje ka edhe shumë të tjerë që përkthejnë si Dr. Muhamed Mufaku, apo përkthyes nga gjuhët e tjera si Affif Imashkija që ka përkthyer romanin “kështjella” prej frëngjishtes në arabisht me titullin “Tamburet e shiut”.

Çfarë pikëtakimesh ekzistojnë mes kulturës shqiptare dhe asaj arabe, përderisa urat e komunikimit po shtrihen kaq dendur?

Lidhja që i bashkon këta dy popujt është shumë e fortë. Lidhja më e fuqishme është  çështja e  besimit fetar mysliman, që ka lënë gjurmë të mëdha për hedhjen e bazave të kulturës së dy popujve. Muslimanët janë të njësishëm, pavarësisht vendit të botës ku ata jetojnë. Gjithashtu një tjetër ngjashmi mes kombeve, une e shoh tek gjendja sociale e politike, e shoh tek dhimbja e te shpresat e përbashkëta të njerëzve, por edhe te persekutimet, me të cilat u ballafaquar popujt përkatës. Shqiptarët emigruan në vendet arabe nën gjurmët e faktorëve të panumërt, por ajo që e bën më të fortë lidhjen mes kombeve është fakti se emigrantët shqiptarë jetuan në vende të ndryshme të Arabisë Saudite. Vendet arabe u kanë hapur dyer vijimësisht për shqiptarët, duke u ofruar miqësinë e vëllazërinë dhe duke mos e kthyer ardhjen e tyre për përfitime meskine, por duke baskëpunuar në mënyrë njerëzore të shkëlqyer, gjë e cila shëmbëllen fisnikërinë e popullit arab. Unë  personalisht, ndjehem në Siri si një ndër  qytetarët e Damaskut dhe për asnjë cast nuk jam ndjerë i paragjykuar, apo nuk më janë mohuar të drejtat dhe mundësitë qytetare.  Prandaj gjithë kjo klimë miqësore e gjithë këto gjëra të përshkakëta nuk janë rastësi, por janë një element që lexuesinm arab e bën të pranojë natyrshëm frutet e kulturës shqiptare. Ata përqafojnë me dashuri letërsinë dhe kulturën shqiptare, ashtu siç përqafuan dhe pranuan komunitetet shqiptare që të bashkëjetojnë pranë tyre.

Cili është një nga shkrimtarët më të vështirë për t’u përkthyer?

Nuk mund të them kush është më i vështiri, por mund të pohoj se për mua një nga zhanret më të vështira për t’u përkthyer është poezia, e cila kërkon jo vetëm përkthimin e kuptimit, por edhe ruajtjen e muzikalitetit të vargut.

Cilin çmoni më shumë nga poetët shqiptar të Kosovës dhe të Shqipërisë?

Çdo poet e ka vlerën e vetë. Megjithatë për mua më të dashurit janë Llazar Siliqi, pasi ka një poezi të veçantë dhe gjithashtu Ismail Kadarenë.

Me çfarë po merreni kohët e fundit?

Tani nuk po shkruaj më, sepse jam ende shumë i turbulluar nga djegia e dorëshkrimeve. Shpresoj që të rikrijoj librin me poezi, që ia kam dedikuar bashkëshortes sime.

Duket sikur në krijimet tuaja i jepni një rëndësi  të veçantë çështjes së gruas. Çfarë synoni të përcillni, duke përzgjedhur femrën si figurë bosht në letërsi?

Unë kam siguri të plotë se me të vërtetë femra ka nevojë dhe e meriton të jetë në qendër të veprave letrare, por edhe në qendër të veprimtarive jetësore. Kur shoh gra të poshtëruara apo femra që diskriminohen vetëm prej gjinisë së tyre natyrore, më vjen vërtet shumë keq dhe mendoj se secili prej nesh mund të japë kontributin e vet për ta ndryshuar situatën dhe të triumfojë barazia gjinore. Burri dhe gruaja duhen parë si dy gjini që plotësojnë njëri-tjetrin dhe lidhja midis tyre është lidhja e harmonisë dhe e tolerimit dhe jo e çjerrjes, inferioritetit dhe e obligimeve që shihen vetëm në formë të njëanshme.

Cilat është vepra që ju vlerosoni më shumë nga ato që kanë shkruar deri tani?                                                                                                                  Në fakt, e kam shumë të vështirë të veçoj, sepse veprat që krijon janë si puna e fëmijëve, ku e ke vështirë t’i dallosh nga njëra-tjetra, për shkak se të gjitha i kam krijuar me përkushtim dhe dashuri të veçantë. Megjithatë, përderisa kanë qenë edhe më të vlerësuarat nga kritika, do të përmendja romanin “Aroma e Hyrit” dhe romanin “Druvari”. Subjektet e këtyre romaneve lidhem me historinë e shtegtimit të shqiptarëve, por sigurisht janë veshur me elementi dhe trillin artistik.

Më parë, ju keni përkthyer korifenjtë e letërsisë shqiptare. Po sot që ka kaq shumë botime në Shqipëri, si orientoheni në përzgjedhjen e autorëve për përkthim?

Pothuajse u kam mbetur besnik emrave ë konsoliduar të letërsisë shqipe dhe të them të drejtën nuk marr përsipër të përkthej nëse nuk më pëlqen dicka. Përveç kësaj, larmia e botimeve dhe mungesa e një kritike të mirëfilltë në Shqipëri, më krijon vështirësi edhe kur dua të marr një libër të mirë për ta lexuar për kënaqësi. Kjo larmi krijimesh e botimesh mua më përgjithësisht më duket pozitive, sepse tregon zhvillimin dhe pasurinë e letërsisë e kulturës shqiptare.

Për çfarë ndjeheni më tepër krenar që jeni shqiptar?

Ndjehem krenar për mbiemrin tim, për gjuhën dhe traditat që i kam ruajtur me fanatizëm dhe patjetër ndjehem krenar për dinjitetin që e karakterizon figurën e shqiptarit në çdo kohë.

Cili është mesazhi juaj për të gjithë shqiptarët?

T’i rikthehen vlerave më përfaqësuese të tyre si bujaria, ndershmëria dhe puna. Gjithashtu, u them të gjithë bashkëkombasve të mia që ta duan librin dhe kulturën, sepse kjo është rruga më e sigurtë dhe më e bukur për të ecur në jetë.

 

Dhjetor, 2012