SHQIPTARI NIKOLLË LEONIK TOMEU – FIGURË E SHQUAR E HUMANIZMIT DHE E RILINDJES EVROPIANE

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta. – Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik. – Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Një kontribut të veçantë gjatë mesjetës në kuadrin e Rilindjes Evropiane kanë dhënë intelektualë të nderuar dhe shumë të çmuar shqiptarë, të cilët vepruan në mërgim, jo në vendlindjen e tyre në Arbëri, e cila për një kohë ishte objekt sulmesh dhe shkatërrimesh të shumta, e më vonë edhe e pushtuar nga pushtuesi osman. Veprimtaria e këtyre mendjeve të ndritura është fare pak e njohur ose e panjohur fare. Mungojnë studime monografike për veprimtarinë e tyre, por mungojnë gjithashtu edhe të dhëna biografike. Ato pak që janë, shpesh janë kundërthënëse e bien ndesh mes autorëve të ndryshëm, të cilët kanë shkruar shkarazi pa ndonjë thellim dhe studim të mirëfilltë, e ç’është më e keqja, pothuajse tërësisht mungon një bibliografi komplete, shterruese, e cila do na njihte më për së afërmi me veprimtarinë e tyre krijuese, me dominimin e tyre profesional më shumë se një herë në fusha të ndryshme ndaj kolegëve dhe bashkëkohanikëve të fushave përkatëse.

Të shkruash për këta intelektualë, që veprimtarinë e tyre e zhvilluan kryesisht në latinisht e greqisht, është një sfidë jo e vogël, sepse kur shfleton opusin e tyre krijues, të vjen keq për heshtjen që mbretëon në albanologji, histori e fusha të tjera për ta.

Në ndonjë rast, ndonjë zë i vetmuar ka provuar të shkruajë për ndonjërin prej këtyre figurave të mëdha të kohës, të cilët nderoheshin e respektoheshin jashtëzakonisht shumë në vendet ku vepronin e krijonin, duke ngatërruar edhe më keq, edhe ato pak informacione që kishin nga bashkëkohanikët apo të huajt.

Këta krijues, latinistë arbëror-shqiptarë, në shumë raste e kanë njohur njëri-tjetrin, kanë bashkëpunuar me njëri-tjetrin. Ndër ta mund të përmendim Gjon Gazullin, Marin Barletin, Nikollë Leonik Tomeun, Mikel Marulin, Marin Beçikemin, Mihail Artiotin, Ndre Lleshin, Domenik Topinë, Pal Engjëllin, Pal e Ndre Gazulin, Viktor Karpaqin, Mark Bazaitin, etj., me opusin e tyre krijues në kohën kur jetuan, jo në pak raste kanë shënuar origjinën e tyre, arbërore ose epirote, kanë shkruar për popullin arbëror ose epirot, për heronjtë dhe burrat e nderuar që dolën nga gjiri i këtij populli, duke theksuar më se një herë se ndiheshin krenarë për përkatësinë e tyre.

Njëri ndër emrat më të shquar të filozofisë mesjetare – ose “Aristoteli i ri” – është Nikollë Leonik Tomeu, familja e të cilit ishte shpërngulur nga Durrësi në Venedik.

Leonik Tomeu lindi në Venedik në vitin 1456 nga prindër shqiptarë, që për shkak të rrezikut osman kërkuan strehim në Venedik, duke krijuar një jetë solide në shtresën e fisnikërisë së lartë venedikase. Në disa raste ka pasur debate si për origjinën e Tomeut ashtu edhe për vitin e lindjes. Mirëpo, kohëve të fundit studiuesi italian M. E. Cosenza, në një studim shumë serioz, me argumenta të forta dhe të qëndrueshme shkencore pohon se Tomeu është epirot dhe mbiemrin e tij e nxjerr me origjinë nga toponimi i malit të Tomorrit.

Në këtë drejtim, studiuesi kosovar Jahja Drançolli ka dhënë një kontribut të çmueshëm duke botuar disa studime për Tomeun. Ndër të tjera që në vitin 2001, pra para 10 vitesh, ai botoi edhe portretin me ngjyra të Marin Beçikemit që gjendet në Sala dei Quaranta (Palazzo Bo) në Universitetin e Padovës, ku gjendet edhe portretri i Nikollë Leonik Tomeut, të cilin po e botojmë si ilustrim. Pra këto dy portrete janë botuar që para mëse dhjetë vitesh, e jo siç shkruhet në ndonjë rast se botohen për herë të parë, në vitin 2010!

Si familje e kamur e renditur në mesin e fisnikërisë venedikase, familja e Tomeut kishte prona jo vetëm në Venedik por edhe në qytetet e afërta, si p.sh. në Padovë. Rininë e tij Nikolla e kaloi në mes të Venedikut dhe Padovës. Studimet për greqisht i filloi në Padovë dhe i përfundoi në Milano e Firence. Në vitin 1485 u laureua në Universitetin e Padovës për “Filozofi e mjekësi”. Ai së bashku me të vëllain, Bartolomeun, po ashtu intelektual i njohur i kohës (orator et poeta), gjatë viteve 1485 – 1488 vepruan e punuan në qytetet e Romës dhe të Firencës. Një gjë e tillë na dëshmohet nga letrat origjinale në greqisht të Demetrius Chalcocondyles (Δημήτριος Χαλκοκονδύλης), i cili shkruan për këta dy dijetarë që kishin studiuar te ai dhe ishin shquar për zgjuarsi dhe mençuri.

Duke qenë tashmë emër i njohur në vitin 1486, Nikollën e gjejmë në mesin e eruditëve të shumtë që takoheshin në shtëpinë e ambasadorit të Polonisë, në Firencë, F. Bonacorsi, së bashku me A. Mocenigon, G. Calfurion, L. Creticon etj, të quajtur si “viros eruditos pariter et eloquentes.” Po këtë vit, Nikollë Leonik Tomeu kthehet në Padovë, ku sipas dokumenteve që zotërojmë, kishte një patunshmëri pronësore mjaft të madhe në Padovë (një pallat e kopshte) e Stagna (Salboro), por duke qenë ngushtë i lidhur me filozofinë dhe shkencën ai vazhdon jetën e tij prej diplomati dhe politikani. Kjo gjë vërehet nga letra C. Fedele-s dërguar Tomeut më 9 gusht të vitit 1486 (shih letren e botuar: Cassandrae Fidelis venetae. Epistolae et orationes. Padua: Franciscus Bolzetta, 1636).

Më 21 prill të vitit 1497, Senati i Venedikut, e emëron Tomeun, profesor të filozofisë dhe të mjekësisë në Universitetin e Padovës, për të ligjëruar në greqisht tekstet greke të Aristotelit. Pra, është profesor edhe më herët se shqiptari tjetër i njohur i Humanizimit, Marin Beçikemi. (Për më shumë shih: ASV, Venedik, Senato terra, v. (reg).12, f. 201 e vijim). Gjatë kohës që ligjëroi në Universitetin e Padovës, Tomeu kishte kontakte te shumta me filozofë, humanistë e intelektualë të shumtë të kohës. Kjo më së miri vërehet nga dokumentet origjinale që ruhen në Arkivin e Venedikut.

Fama e tij ishte në kulm. Më 29 shtator të vitit 1504, me urdhër të Senatit të Republikës së Shën Markut, Tomeu transferohet në Venedik, përkatësisht në shkollën publike të themeluar në vitin 1408, pranë Katedrës së Filozofisë, për të ligjëruar filozofi, gramatikë e retorikë në greqisht dhe latinisht, në universitetin i cili varej direkt nga Kancelaria e Senatit të Republikës. Sipas një dekreti të Senatit, që na është ruajtur në orijgial, katedra në fjalë kishte qëllim të dyfishtë: përkatësisht aty përgatiteshin studentët për studime të larta në fushat humaniste dhe noterët e ardhshëm aq të njohur venedikas. Edhe pse në këtë Universitet konkurenca në mes të profesorëve ishte shumë e madhe, Tomeu, bëri emër të mirë duke ligjëruar për vite të tëra.

Gjatë qëndrimit në Venedik, Nikollë Leonik Tomeu, për disa vite ishte njëri ndër drejtuesit e “Scuola degli Albanesi” e themeluar si një shoqëri vëllazërore në vitin 1422, për të ruajtur doket, zakonet, traditën, gjuhën dhe kulturën shqiptare te shqiptarët e shumtë, të shtresave të ndryshme që jetonin e vepronin në Venedik e rrethinë.

Opusi krijues i N. L. Tomeut është i shumënduarshëm duke shkruar vepra nga fusha e filozofisë, historisë, letërsisë, astronomisë, mjekësisë, fizikës, arkeologjisë, kritikës së artit dhe u shqua veçanërisht në fushën e përkthimeve nga gjuhës klasike greke e latine. U shqua edhe si një ndër koleksionistët më të mëdhej të kohës për vepra të ndryshme arti dhe eksponate arkeologjike. Ai mbajti korrespodencë me shumë burra të ndritur, humanistë, shkencëtarë e filozofë, mjekë e shkrimtarë por edhe intelektualë e fisnikë me emër e famë botërore, në gjuhët greke, latine e italiane. Kjo korrespodencë, e cila pjesërisht është botuar, është një pasqyrim i erudicionit dhe dijes enciklopedike që zotëronte Tomeu. Është për t’u theksuar se Tomeu bashkëpunoi shumë afër me botuesit e njohur shqiptarë, vëllëzërit Vitalibus, të cilët botuan veprat e disa autorëve shqiptarë, jo vetëm në Venedik, por edhe në qytete të tjera italiane.

Nikollë Leonik Tomeu vdiq më 28 mars 1531 në Padovë dhe u varros në Kishën e Shën Françeskut, ku edhe sot e kësaj dite ruhet pllaka e varrit së bashku me epitafin që e shkroi miku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo.

***

Në vazhdim po sjellim disa nga titujt e veprave kreyesore të Leonik Tomeut ku ai është autor, bashkautor ose përkthyes nga greqishtja, latinishtja apo italishtja. Të gjithë veprat e poshtëshënuara ne i disponojmë të riprodhura dhe të skanuara nga origjinalet të cilat ruhen në biblioteka të ndryshme botërore. Renditja është sipas kriterit kronologjik të vitit të botimit. Dy nga veprat e poshtëshënuara janë botuar nga Bernardinus de Vitalibus, botues i librit të Marin Barletit, “Histori e Skenderbeut”:

De varia historia libri III. Venetiis, per Lucanton. Iuntam, 1521
Aristotelis Stagiritae. Parua naturalia. De sensu et sensili. De memoria et reminiscentia. De sonno et uigilia. De insomniis. De diuinatione per somnia. De animalium incessu. De exstansione et breviate. Venezia, codicem hunc ex impressione representauerunt Bernardinus & Mattheus fratres Vitales Veneti, 1523 mense Iunii
Dialogi nunc primum in lucem editi quorum nomina proxima pagina habentur. Venetiis, in aedibus Gregorii de Gregoriis, 1524, mense Septembri
Opvscvla nvper in lvcem aedita qvorvm nomina proxima habentvr pagella: cum priuilegio. Venetiis, opusculum hoc ex impressione repraesentauit Bernardinus Vitalis Venetus, 1525 die XXIII Februarii
Aristoteles Omnia ex exemplaribus. Florentiae, per haeredes Philippi Iuntae, 1527
Aristotelis Stagiritae Parva quae vocant Natvralia: De sensu & sensili. De memoria & reminiscentia. De somno & vigilia. /Omnia in latinum conuersa, & antiquorum more explicata. Parisiis, Colonaeus, 1530
De animorum essentia dialogus. Venetiis, per Io. Ant. eiusque fratres Sabios, 1530
De varia historia libri tres: nuper in lucem editi. Basileae, in officina Frobeniana, 1531
De varia historia libri tres nuper in lucem editi. Index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna uisa sunt locupletissimus. Venetiis, in aedibus Lucae Antonii Iuntae Florentini, 1531 mensis Ianuarii die XX
De uaria historia libri tres: nuper in lucem editi: index insuper tum capitum, tum eorum quae notatu digna sunt locupletissimus. Lugduni, Apud Gryphium, 1532
Liber de morbo Gallico, Venetia, 1535
P. Ovidii Nasonis Fastorvm. Lib. VI. Tristivm Lib. V. De Ponto Lib. III. Basileae, 1538
Conuersio in latinum, atque explanatio primi libri Aristotelis de partibus animalium. Liber apprime utilis, nunc primum ex archyetipo in lucem aeditus. Venetijs, apud Ioannem de Farris, & fratres de Riuoltella, 1540
Cl. Galeni liber absolutissimus, quem technem iatruken, hoc est, medicinalem inscripit. Basileae, 1541
Conversio atque explanatio primi libri Aristotelis De partibus animalium. Basileae, Apud Bartholomaeum Westhemerum, 1541
Li tre libri di Nicolo Leonico de varie historie, nuouamente tradotti in buona lingua volgare. In Venetia, per Michele Tramezzino, 1544
Parua naturalia. De sensu & sensibili. De memoria & reminiscentia. De somno & uigilia. Omnia in Latinum conuersa & antiquorum more explicata a N. Leonico Thomaeo. Venetiis, ex impressione representauit Iacobus Fabrianus, 1546.
De uaria historia libri tres: cum eorum, quae notatu digna sunt, indice locupletissimo. Lugduni, Apud Seb. Gryphium, 1555

Njëri ndër ata që vlerësuan lart Nikollë Leonik Tomeun ishte edhe miku dhe bashkëkohaniku i tij, humanisti i madh italian, Pietro Bembo (1470-1547) i cili shkroi edhe tekstin e epitafit të varrit (shih ilustrimin) të Tomeut, në latinisht e greqisht. Epitafi sot ruhet në kishën e Shën Françskut, në Padovë. Me pak rreshta me një elegancë të rrallë gjuhësore, Bembo pasqyroi në mënyrë të veçantë aktivitetin e Tomeut, thjeshtësinë, ndershmërinë dhe virtytet e larta e të tjera të tij.

Nikollë Leonik Tomeu gjatë jetës së tij kishte lidhje miqësore dhe shumë të afërta me humanistë të njohur të kohës si: Chalcocondyles, G. B. Suardo, G. A. Agurello, Ermalo, P. Sasso, Barbaro, Musuro, G. Danto, Gaza, F. Bellafini, Agripulo, L. Cretico, Koperniku, Erazmi i Roterdamit, B. Gaurico, C. Castaldi etj. Duke u renditur në mesin e klasikëve latinë, grekë dhe italianë, G. Bologni shkruan se ai ishte filozof i madh, orator e poet shumë elegant, përkthyes i shquar dhe mendimtar i thellë me ide dhe vepra përparimtare.

Përveç veprave origjinale, përkthimeve dhe debateve, Tomeu shkroi edhe poezi. Ndryshe nga opusi i tij i gjerë të cilën e shkroi kryesisht në latinisht e greqisht, krijimet poetike – poezitë – ai i shkroi në italisht. Duke qenë njohës i thellë i klasikëve, veçanërisht nën ndikimin e fortë të Petrarkës, ashtu si edhe bashkëkohësit e tij ai shkroi duke pranuar formën dhe strukturën e poetëve të parë të Humanizmit dhe të Rilindjes. Për Nikollë Leonik Tomeun si poet, shkruan edhe D. de Bellis: “Tomeu paraqiti në veprimtarinë e tij të tërësishme epokën e vet, duke riveluar në poezinë e tij natyrën, vetitë cilësore dhe karakterin filozofik të gjenialitetit dhe të erudicionit të tij në njohjen e thellë të klasikëve.”

Të dyzet portretet që ruhen në “Sala dei Quaranta Palazzo del Bò,” të Universitetit të Padovës i punoi piktori italian Giacomo dal Forno në vitin 1942, duke i realizuar ato në teknikën temperë. Të dhënat u nxorën nga Carlo Anti [ed.], “Descrizione delle sale accademiche al Bo e del Liviano (Padova: Tipografia Antoniana, 1957), f. 35-36. Në portrete janë paraqitur studentët ose docentët e huaj nga njëzetë e tre vende të Evropës, të cilët studiuan ose punuan në Universitetin e Padovës. Në mesin e këtyre dyzet portreteve janë edhe dy shqiptarë, Nikollë Leonik Tomeo dhe Marin Beçikemi. Renditja e emra është kronologjike, sipas viteve dhe datave të lindjes.

Witelo, polak (shek. XIII) ne Padovë qëndroi në vitet 1260-1268;
Nicolo Cusanus, gjerman (1401-1464);
Giovanni Argiropulos, grek (1410-1492);
Janus Pannonius, hungarez (1434-1472);
Nicolo Leonico Tomeo, shqiptar (1456-1531);
Thomas Linacre, anglez (1460-1524);
Marino Becichemo, shqiptar (1468-1526);
Francisk Skorina, rus (1490-1535);
Protasius di Czernahora, çek (shek. XV);
Georgius Benignus, boshnjak (?-1540);
Emile Perrot, françez ( ?-1556);
Damiano de Goes, portugez (1502-1574);
Michele de L’Hospital, françez (1504-1573);
Klemens Janicius, polak, 1516-1543);
Antonio Agustin, spanjol (1517-1586);
Jan Kochanowski, polak (1530-1584);
Johannes Samburcus), hungarez (1531-1584);
Francis Walsingham, anglez (1532-1590);
Stefano Bathory, hungarez (1533-1586);
Johannes van Heurne, holandez (1543-1601);
Caspar Bauhin, zvicerian (1560-1624);
Adrianus Spigelius, flaman (1578-1625);
Wiliam Harvey, anglez (1578-1657);
Jean Prevotius, zvicerian (1585-1631);
Olaus Worm, danez (1588-1654);
Werner Rolfinck, gjerman (1599-1673);
Johanes Ruthven, skocez (shek. XVI);
Johannes Georg Wirsüng, gjerman (1600-1643);
Thomas Bartolin, danez (1616-1680);
Pier von Resenius, danez (1625-1688);
Olof Rudbeck, suedez (1630-1702);
Alessandro Maurocordato, grek (1636-1709)
Constantino Cantacuzino, rumun (1650-1716);
Marcus Gerbezius, slloven (1658-1718);
Jan Krtitel Bohac, çek (1724-1768);
Oliver Goldsmith, iralndez (1728-1774);
Emanuele Sciascian, armen (1775-1858);
Giovanni Antonio Capodistria, grek (1776-1831);
Peter Vasiljevic Postnikov, rus (shek. XVIII);
Demeter Dimitrije, kroat (1811-1872).

Please follow and like us: