“Të jetosh përkundër një muri, kjo është jetë qeni. Ç’të them! Njerëzit e brezit tim jetuan e jetojnë përditë e më tepër një jetë qeni.”

Albert Camus

Ishte ditë e kthjelltë pas shiut të rrëmbyeshëm dhe qielli ishte pastruar nga retë e zeza, por rrugët ishin të mbushura plot gjethe të lagura.

Ishte viti 1992.

Unë isha i ri dhe më pëlqente të ngjitesha në kodrën e lartë mbi shtëpinë time, sidomos kur qielli ishte i pastër, e nga ku mund të shikoja horizonte pafund, por edhe të guxoja të shikoja matanë kufirit. Dhe të guxosh të mendosh matanë kufirit, atëkohë quhej ëndërr e bukur, ëndërr e madhe, ëndërr e rrezikshme, ndërkohë që ne jetonin një zhgjëndërr të qelbur, një mungesë të jetës.

Të gjithë ata që i njihja si një kor që mëson përmendësh një himn të njohur thoshin: atje mbretëronte lumturia, kurse aty ku jetonim ne – jetonin njerëz të frikësuar e të hakërryer, të tillë buzë humnere dhe disa si ne që donin të iknin. Të gjithë dukej sikur rendnin dika, të shkulnin ca kufij dhe të kalonin matanë tyre ku liria thuhej ishte pa duhmë të keqe.  Kjo ishte edhe arsyeja përse unë dhe shokët e mi, ngjiteshim shpesh në maje të kodrës mbi shtëpitë tona, nga ku mund të shikonim me orë të tëra të lumtur matanë, një tokë tjetër, që ngjante për ne me një Tokë të Premtuar.

Ishin bërë më shumë dy vjet që kur kishte rënë Muri i Berlinit dhe unë vazhdoja ta dëgjoja këngën profetike të kohës “Wind of change” për erën e ndryshimeve dhe të besoja se ajo erë do të frynte edhe në tokën tonë dhe të shkulte sa më parë ata dreq kufijsh të mallkuar, të rrëzonte muret e larta që ishin vendosur mes nesh dhe ata t’i zëvendësonim me lule tërfili.

Kur u rrëzua ai mur, më bëhej se i shihja gurët tek rrokulliseshin dhe me ta gurë ndërtoja ura madhështore, të cilat do të përshkonin shtete e popuj dhe do t’i lidhin njerëzit ndërmjet vete. Në mendjen time krijova muzikën e lirisë, një simfoni madhështore, me gra e burra të veshur bukur, ku ishin përfshirë të gjitha instrumentet muzikore dhe nga ku kumbonin vargje magjepse për jetën e re.

Dy vjet e ca pas, ëndrrat tona ishin kthyer në letra të zhubravitura, ku vështirë mund të lexohej ndonjë fjali qartësisht. Shikoja i trullosur një horizont të mbytur nga moli dhe paqartësia. Lajmet ishin skëterrë e shkuar skëterre. Gjithçka shfaqej si një mol i pafund. Shkollat tona ishin marrë peng nga pushteti i dhunshëm serb, kurse ne vraponin si të çmendur nëpër disa shtëpi për të sajuar mësim, të cilin pushteti i dhunshëm e shihte ilegal. Ne kështu ishim të gjithë ilegal në vendin tonë dhe jetonim vjedhurazi. Të mësohesh të jetosh vjedhurazi vërtet ishte jetë e tmerrshme. Kështu kam jetuar unë dhe brezi im.

Aso kohe, prindërit tanë dridheshin nga frika dhe pasiguria dhe në sytë tanë ata u zhbën. Ishte e trishtueshme t’i shihja në atë gjendje burrat e gratë e plandosur në kontinentin e frikës, nga ku dalja ishte tepër e vështirë.

…

Kufijtë kishin fuqi shkatërruese në jetën njerëzore.

Pas Luftës së Dytë Botërore, kur u tha se ranë kambanat e paqes, vërtet ndodhi e kundërta. Armët kishin pushuar, por luftërat e tmerrshme vazhduan heshtur me kufij e mure të larta që ndanin botën në dy perandori dhe disa vende të frikësuara që dukeshin si qengja mes ujqish.

Sepse, dukej sikur njeriu s’ia dilte pa të kundërtat, pa kufij, ashtu siç drita e errësira s’mund të kuptoheshin pa njëra-tjetrën.

Planeti Tokë ishte përplot kufij dhe të gjithë e dinim se mes nesh, pra botës sonë dhe asaj tjetrës, kishte kufi dhe ne e kishim mësuar që herët se kudo kishte kufij aty kishte armë, ushtarë të gatshëm t’i ruajnë ata dhe rreziqe pafund.

Distanca mes nesh dhe atyre matanë nesh ishte e vogël, ne thithnim të njëjtin ajër, na nxehte i njëjti diell, por një kufij që në dukje dukej i vogël, na bënte të jetonin në dy botë të largëta, me një hapësirë që kishte një humnerë ndërmjet.

Unë s’kisha kaluar kurrë matanë kufirit, por të gjitha ata që vinin prej andej thoshin se atje çdo gjë ishte ndryshe. Policët s’të ndalnin në rrugë që të fusnin duart në trup dhe të shihnin në mos mbaje ndonjë libër të ndaluar, nuk të pyesin gjëra të marra, ku shkoje, kënd e takoje, pse ishte jashtë në atë ore, kush ishte ai person që shoqërohej me ju?

Ne, vetëm pse dinim se ekzistonte një botë e lirë, na rrëmbente lumturia e përkohshme dhe thoshim, ah, sikur edhe ne t’i përkisnim asaj bote, pa policë të tërbuar dhe pa ajër të mbushur me frikë, lumturia do të mbretëronte mbi ne.

Por, mes nesh dhe atyre vërtet ndodhej një kufij, një kufi që s’ishte veç kufi, por humnerë. Dhe unë doja ta kaloja atë sa më shpejtë.

…

Një ditë unë dhe Petrit Qorri vendosëm të iknim në Austri, ku thuhej se plot të rinj të vendit tonë gjenin një çati të rehatshme për ëndrrat e tyre. Petriti në fakt s’ishte qorr, por mbiemrin e kishte trashëguar nga gjyshi i tij gjysëmqorr. Rreth mbiemrit të tij kishte disa gjysmë legjenda. Dikush thoshte se një sorrë ia kishte çukitë syrin kur ishte i vogël në djep, si në ato këngët llahtarshme shqiptare, por një motërzim tjetër thoshte se gjyshi i tij ishte qorruar gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur gjermanët e mundur kishin ikë dhe ai ishte zënë në kufij nga luftëtarët e ideve proletare, të cilët, të nervozuar pasi ia kishin parë shqiponjën e vjetër pa yll komunist dhe jo atë të renë, duke dashur t’ia shkulin nga balli shqiponjën, ia kishin shkulur syrin, duke e qorruar përjetë.

Dhe kjo kishte qenë një luftë për kufij si të gjitha luftërat e marra, në të cilat ka kaluar qenia njerëzore që prej fillimit të kohëve,

Vërtet s’ishte aspak e tepër të thuhej se të gjitha tmerret që kishte parë njeriu me sy, kishte lexuar nëpër libra të historisë, eksodet, shfarosjet e popujve, torturat, kishin origjinë te kufijtë.

E kujt qe kjo dëshirë që bota të ndahej në ngastra, me kufij të ashpër, ishte dëshirë tundim a njerëzor apo mallkim i engjëjve qiellorë, që në fillimet e kohëve, pasi kishin jetuar një kohë të shkurtë së bashku me njerëzit, të dëshpëruar me ta, u arratisën nga toka dhe prapa lanë harta e kufij, ku do të merrnin në thua breznitë e reja dhe do të thyenin hundë e buzë duke përsëritë ciklet e historisë, siç përsëriten stinët e vitit.

Kishte kufij mes shtetesh, aleancash, por edhe mes dy njerëzish e madje ata mund të ishin edhe në zemrën e vogël të një njeriu. Mund të isha unë, ti që lexon tani, Petrit Qorri ose udhëheqësi i madh, që përndjek të vegjlit që s’i nënshtrohen urdhrit të tij për të ecë të gjithë në një drejtim.

Por, për një gjë dukej se askush nuk hamendësohej, s’ishte hamendësuar dje, nuk hamendësohej sot dhe gjasat ishin që historia kështu do të vazhdojë: kufijtë ishin realitet dhe barrë njerëzore dhe askush s’mund të shqitej nga ta dhe askush s’përpiqej të gjente një formulë magjike për t’i bërë ata të padukshëm ose për t’i zëvendësuar me lule tërfili. Ky ishte një lloj fataliteti njerëzore, një barrë të cilën njeriu duhej ta mbante përherë me vete, i ngarkuar gjatë gjithë ditëve të tij në tokë.

Kufijtë ishin barrë që në fillimet e kohëve, që kur Abeli i lumtur vegjetonte plot gëzim veprën e tij, duke mos e ditur se kjo lumturi do të bëhej shkas që Kaini të tërbohej dhe ta vriste. A s’ishte ky një kufij i humnershëm mes të keqes e të mirës, i pari i ndodhur në tokë, prej të cilit fatalitet kurrë s’jemi çliruar dhe për të cilin mëkat jemi të dënuar të luftojmë përherë ne qeniet njerëzore?

Unë kam kaluar net të gjata duke ëndërruar jetën matanë kufirit. Me përplot ëndrra në kokë e dëshira të kthyera në poezi ose të tretura në ëndrra në një nënkrese të djersitur. Net të tëra, si një grua e vetmuar, kam thurë sa e sa ëndrra të bukura, siç thurë një grua çorapë dimri me gishta të hollë. Unë s’kam thurë ëndrra me gishta, por me fjalë, në botën time, në zemër, ku kisha ngritë gjithfarë piramidash të gëzimit e ku mezi prisja të hyja.

Kur u nisa të kaloja kufirin, me vete mora një valixhe të vogël, me një palë rroba dhe disa nga librat e mi të zemrës. Por më së shumti mora pikëllim. Po, ajo valixhe më shumë se gjithçka tjetër brenda kishte pezëm dhe trishtim, bashkë me tonelata shpresa. Pse duhej të ikja? Pse s’më donin njerëzit në tokën time?

Unë s’isha nga ata që rropatesha pas lumturisë, duke pandehë se ajo ndodhej në një stacion ku unë do të arrija, të ndalesha dhe të jetoja i lumtur, por e kundroja si një çështje intelekti, si një rrugëtim të përditshëm, sa herë shihja një pemë të bukur, një horizont të ri, takoja një njeri dhe plotësoja harkun e një ditë të bukur.

Oh kufij të mallkuar, pjellë e mallkuar!

…

Ne u nisëm nga shtëpia ime diku pas orës dymbëdhjetë të natës. Me mua ishte edhe Petriti. Tri ditë para nesh ishin nisë dy të njohur tjerë.

Në fytyrat e prindërve kishte ndjenja të përziera, gëzim dhe pikëllim, të ndarë në dysh, përmes një kufiri të skëterrshëm. Ata donin që unë të ikja matanë kufirit, ku s’kishte rreziqe dhe ku liria kishte trajtë tjetër.

Rrugën e bëmë me dy vetura deri afër një pike kufitare. Pastaj morëm urdhra të prerë, të cilët po s’i zbatonim mund ta vriteshim si qen të këqij, na bërtisnin shoqëruesit tanë, disa banditë që shfrytëzonin gjendjen e mjerueshme për të kontrabanduar njerëz.

Ne – sipas urdhrave të tyre – do të ecnim përmes shtigjeve malore dhe do të kalonim kufirin në këmbë, duke kryer kështu një veprim të frikshëm dhe të paligjshëm, kurse andej do t’na prisnin dy burra të tjerë, të cilët, sipas tyre do t’na çonin deri në kufijtë e Europës së bashkuar, kurse ne ishim Europa e ndarë. Gjithçka dukej e organizuar mirë, siç ishin gjithmonë të organizuara mirë lëvizjet e natyrës së tillë ilegale, fundja, ne s’kishim çka të humbnim, ashtu bënim jetë ilegale.

Atë ditë qe pranverë madhështore. Unë ika maleve e fushave, me disa idiotë zemërkëqij që kalimin ilegal të kufirit e kishin kthyer në profesion. Sa e sa herë atë natë mizore kam menduar se do t’na mbysin dhe do t’na hedhin në përrenj që me trupin tonë të ushqeheshin bishat e malit ose korbat e etura për sy njerëzish.

Mbaj mend kur u hakërryen dhe na mbyllën gojën me ngjitës për rreth një orë, nga frika se do të bërtisnim për shkak të lodhjes e trishtimit.

Orë të tëra dridhesha tek ecja për krahë tyre. Po bëja një veprim të ndaluar, fundja, qetësoja veten, neve na ishte vjedhë e tashmja dhe arratisja nga ai realitet ishte e vetmja mundësi për të fituar diçka, ndërkohë që ne ishim të humbur.

Dhe kështu zemra ime ngjante në një lloj humnere.

Të rraskapitur, të uritur e me fytyra të zbehta si një qiri që gati ishte të shuhej, ne kaluam matanë kufirit. Pastaj bëmë disa orë me veturë deri  te kufiri tjetër.

Dita ishte veçanërisht e ndritshme dhe ne shikonim përmes dritareve një tokë ku s’kishte robëri. Na dukej sikur të ishim në një botë tjetër, donim të festonim me Petritin, por barra e ikjes s’ishte e lehtë.

Dhe pastaj çfarë na priste? Vitet matanë kufirit? Vitet e mungesës dhe të nostalgjisë?

…

Pas tre ditësh të rraskapitur e të uritur mbërritëm në Austri, ku mrekulloheshim me arkitekturë madhështore që sytë e tanë s’e kishin parë kurrë përveç se nëpër televizorë e fotografi të vjetra. Dridheshim përpara policisë, ndonëse ata ishin krejt të njerëzishëm dhe silleshin shumë butë me ne.

Pas disa ditësh na pajisën me letra të azilkërkimit dhe ne u bëmë njerëz me dy identitete, me një identitet të ri: refugjatë.

Pas një viti unë mora leje qëndrimin dhe u pajisa me një identitet të ri. Ndërkaq lajmet që vinin nga vendi ynë përditë e më shumë bëheshin dramatike. Mendoja për vëllain tim më të vogël, për motrën që e kisha lënë ende pa mbushë pesë vjet. Shpesh shihja ëndërr çehren e përzier të prindërve, një diçka si pikëllim i fundbotshëm dhe gëzim kulmor.

Unë pastaj jetova matanë kufirit dhe kjo qe jeta ime e ardhshme, të jetoje përkundër një kufiri që të rri në zemër si gjemba të ngulur thellë, të cilët s’mund t’i shkulje, për aq sa mund ta shkulje nga zemra nostalgjinë, këtë sëmundje të vjetër. As një ditë s’mund të zgjohesha pa kujtimet që më rëndonin përditë e më shumë në qafë dhe si guri i mullirit më tërheqin një hapa para e dy prapa.

Në Vjenë, gjithçka ishte e bukura dhe njëherësh e llahtarshme. Vite të mallëngjimit, të shpërqendrimit, të njohjes së një pjesë të rëndësishme të historisë sonë në atë metropol botëror, dhe jetës mes kufijsh ose më mirë të them, përkundër kufijsh. Jetë qeni, siç kishte thënë disa dekada më parë shkrimtari im i zemrës, Albert Camy tek fliste për jetën përkundër një muri.

Unë ika, por barrën kurrë e ikjes s’e largova kurrë nga zemra ime. Në të ka çelë një kufi i madh, me porta hyrje e dalje, një që të shpie kah atdheu dhe një tjetër matanë kufirit, në ikje.

Një jetë që këputej nga rrjedha e vet ishte një jetë që përplasej përherë dhe s’ndalej kurrë së kërkuari një tokë të premtuar. Ajo lloj jetese çdo mëngjes me pikëllim hedh sytë kah  brigjet dhe shikon i mërzitur matanë kufirit./exlibris