Ramon Sançes, përkthyesi që u zbuloi spanjollëve Kadarenë

Përkthen Kadarenë se është i dashuruar me veprën e tij. Por kjo s’do të thotë se nuk do të donte të përkthente edhe autorë të tjerë të shqipes. Ato pak herë të rralla që e ka provuar, e ka parë se sa me vështirësi botuesit ja kënë hapur rrugën. Tek e fundit, përballë llogjikës komerciale, një njeri i letërsisë e ka të vështirë të zgjedhë sfidën. Kësisoj i mbetet të identifikohet si përkthyesi i Kadaresë…
Përkthen nga shqipja pasi, kur së pari ra në kontakt me letërsinë e prodhuar në këtë gjuhë e ndjeu veten gati si një zbulues. Sërish Kadareja ishte objekti kryesor i zbulimit të tij, por jo vetëm. Mitrush Kuteli, përrallat shqiptare, jo pak prej poetëve dhe së fundi Fatos Kongoli do ta bënin për vete. Dhe Ramon Sançes Lizaralde do të vendoste t’ua jepte veprat e tyre folësve të gjuhës së vet.
Vendi i vet do ta nderonte me një çmim për përkthimin e «Koncertit» të Kadaresë por edhe vendi që i jepte lëndën e parë të angazhimit të tij profesional, do ta nderonte me një çmim për kontributin në favor të letrave shqipe.
Ja si e rrëfen Ramon Sances, rrugën nëpër të cilën ka ecur si përkthyes i letërsisë shqipe në spanjsiht.
Prej 20 vjetësh përktheni letërsinë shqipe për lexuesit e vendit tuaj, pse keni zgjedhur shqipen dhe jo një gjuhë, tjetër, të madhe?
Unë kam punuar për një kohë të gjatë në ndërmarrjen botuese 8 Nëntori, në kohën e regjimit të Hoxhës. Dhe kur u ktheva në Spanjë vura re që e dija gjuhën shqipe dhe e njihja letërsinë shqipe. Ishte si një lloj detyrimi etik për mua ndërkohë që në Spanjë nuk dinin asgjë për letërsinë shqipe. Kështu ka qenë në momentet e para. Pasi kisha jetuar katër vjet në Shqiëri.
Identifikoheni me Kadarenë, pra jeni përkthyesi i tij në spanjisht. Si do ta përkufizonit tërheqjen tuaj ndaj letërsisë së këtij shkrimtari?
Ishte një zgjedhje e dyfishtë, e imja dhe e botuesve spanjollë. Kadareja ishte një autor i njohur dhe prej tij mund të fillohej të përkthehej letërsia shqipe. Veç kësaj, shijet letrare në Spanjë janë të ndikuara nga Parisi dhe Kadareja e kishte kapërcyer pengesën franceze.
E keni filluar rrugën tuaj si përkthyes me librin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Çfarë kujtoni nga vështirësitë e përkthimit të parë, ku konsistonin ato?
Problemi i parë kishte të bënte me papjekurinë time. Strukturat e gjuhëve tona janë shumë të ndryshme dhe ka shumë probleme për të kthyer një ligjërmin nga njëra gjuhë në tjetrën. Por, problemet kryesore te ‘Gjenerali’ fillojnë kur në skenë dalin fshatarët, e sidomos kur shfaqet plaka Nicë me kockat e gjeneralit Z.
Tani unë e kam shumë të qartë, Ismaili është një nga romancierët e parë që përshtati gjuhën qytetare për letërsinë. Këtu puna është e qartë por kur hyjnë personazhet e tjera, që vijnë nga një botë që s’mund të krahasohet me botën spanjolle, problemi vështirësohet.
Edhe pse Gjenerali është vepra e parë që keni përkthyer, vështirësinë më të madhe e keni pasur gjatë përkthimi i ‘Kronikës në gur’…
Atje flasin gjithmonë plakat. Gjirokastra është gjithashtu një territor shumë i veçantë. Kurse Kadareja nxjerr në pah shumë gjëra nga e kaluara dhe sidomos shumë gjëra persnale dhe të brendshme. Po kështu ka qenë shumë i vështirë “Viti i mbrapshtë”. Njerëzit e shtresave të ndryshme flasin krejt ndryshe. Kadareja i përdor shumë ndryshimet gjuhësore. Eshtë e vështirë të gjesh mënyrën si ta japësh atë në spanjisht.
Si e keni gjetur përkthimet e disa gjërave tipike, të themi vrasjen me ju që Kadareja e përdor në disa libra të tij?
Fjala konkrete nuk më kujtohet, por më kujtohet problemi. Bëhet fjalë për diçka që edhe në mendësinë spanjolle ekziston. Sigurisht në një formë të përafërt. Mund të ndodhte në disa zona të vendit. Kësisoj s’kisha nevojë të bëja një spanjollizim të frazës.
Shpesh përkthyesve u lind nevoja për shpjegimet e situatatve të caktuara? A i përdorni asteriksët?
Kjo varet nga autori, por nëse do të flisnim për Kadarenë duhet thënë se ai është specialist për t’i treguar të huajve, për tua shpjeguar gjerat deri në detaje brenda vetë librit. Dhe kjo i lehtëson punën përkthyesit.
Mund të përmend ‘Prillin e thyer’ përshembull ku Kadereja e shpjegon Kanunin deri në detaje për lexuesit. Por ka autorë të tjerë që në këtë pikëpamje janë të vështirë siç do të përmendja Mitush Kutelin. Kam përkthyer një vëllim me tregime, por ishte shumë i vështirë Kuteli. Por, unë mendoj se i duhen dhënë lexuesit edhe karakteristikat e veçanta të një letërsie. Nëse njerëzit lexojnë një libër shqiptar apo kinez, ata duhet të njohin aty Shqipërinë apo kinën, gjërat nuk duhen spanjollizuar.
Ju përmendet “Prillin e thyer”, bazuar te Kanuni, unë do të permend edhe dy vepra të tjera bazuar te legjenda “Kush e solli Doruntinën” dhe “Ura me tri harqe”. Si keni vepruar ju për të marrë informacion rreth terrenit, ku në raste të tilla Ismail Kadare lëviz?
Gjithë botimet e legjendave ashtu si dhe gjithë botimet e Kanunit të Lekë Dukagjinit apo versionet e tjera, i kam lexuar. Eshtë e domosdoshme të merret informacion mbi gjërat për të cilat shkrimtari flet, ndryshe mund të bëhen gabime shumë të rënda.
Sa ndryshojnë apo sa ngjajnë mendësitë shqiptare dhe spanjolle? Sa ua vështirëson apo lehtëson procesin e përkthimit kjo gjë?
Ka shumë elemente që dallojnë. Por, midis spanjishtes dhe shqipes ka një element të rëndësishëm që bashkon: arabët kanë qenë 8 shekuj në Spanjë dhe kanë lënë shumë gjurmë në gjuhë. Dhe kjo na afron në ngjyresat e fjalëve që ka shqipja, pasojë e gjurmëve që ka lënë te ju Turqia. Edhe pse ngjashmëria është shumë më e vogël, do të flisja edhe për gjurmë që kanë mbetur në të dy vendet, në mentalitet.
A mund të thuhet e njëjta gjë për diktaturën…

Shumë nga përkthyesit përdorin përkthimet paralele për t’u bindur për saktësinë e punës së tyre. Si procedoni ju dhe cilët janë përkthyesit, përkthimet e të cilëve ju kanë vlejtur si variante krahasuese në tryezën tuaj të punës?
Sidomos në 2, 3, 4 romanet e para, unë e kisha gjithnjë versionin e Jusuf Vrionit në tryezë. Patjetër se doja të siguroja veten. Kurrë s’e kam bërë përkthimin nga frengjishtja por, doja të kuptoja më shumë e të bindesha, sidomos në raste të veçanta. Më vonë s’e kam ndjerë këtë nevojë. Tashmë jam brenda mendësisë së Ismailit. Veç të tjerave kemi edhe marrëdhënie të mira dhe të shpeshta. Nganjëherë, para se të dalë libri, unë kam marrë vesh shumë gjëra rreth tij pasi Kadareja m’i ka treguar. Atij i pëlqen të flasë për projektet e tij.
Edhe pse mund të quheni, pothuaj përkthyesi eksluziv i Kadaresë, ka edhe të tjerë autorë shqiptare që ju i keni kthyer në spanjisht: Kuteli, apo anonimët të cilët i keni përzgjedhur nëpërmjet përrallave popullore shqiptare. Cili është krahasimi që mund të bëni mes autorëve letërsive apo kohëve prej nga vijnë ato? Ç’marrëdhënie keni krijuar me veprat e ndryshme gjatë procesit?
Kur fillova së pari me përrallat, kam bërë një punë paraprake shumë të madhe. Kam lexuar mbi 500 përralla përpara se të fusja kokën brenda mendësisë dhe të zgjidhja më pas. U detyrova të lexoja antologji të tëra edhe me përralla të spanjollëve apo italianeve. Nuk gjeta ndonjë ngajshmëri mes përrallave shqiptare dhe atyre spanjolle. Por ngjashmërinë e pashë me përrallat italiane. Prandaj u mora gjatë me Italo Kalvinon me vëllimin e tij me përralla italiane. Atje gjera një sistem shumë të afërt, madje shumë tema ishin të njëjta. Si të thguash te Kalvino gjeta celësin për përrllallat shqiptare. Jam në përkthim e sipër të përrallave të ciklit të kreshnikëve. Është një punë paraprake që po zgjat prej vitesh.
Nëse do të bëja një krahasim do të thoja, përshembull se, Lul Mazrekun e përktheva në 3 muaj kurse përrallat në pesë vjet. Sigurisht ngaqë Kadarenë e njoh mirë tashmë kurse problemet gjuhësore dhe mentaliteti te parrallat qenë shumë të mëdha.
Nëse do t’i referohesha një studiuesi të Kadaresë do të evidentoja rreth 2000 fjalët e formuara prej tij apo të nxjerra nga sëndukët e shqipes. Si procedoni ju në raste të tilla? A e kziston mundësia për t’i kther në spanjisht, sidomos fjalëformimet?
Te fjalëformimet del një problem shumë i madh pasi rregullat e gjuhës spanjolle nuk e pranojnë kaq lehtë fjalëformimin madje edhe në rastin e autorëve që bëjnë letërsi të mirëfilltë. Por në shumicën e rasteve duhet t’i gjej. Nëse nuk e kam atë mundësi të veçantë në gjuhën time, më duhet të krijoj diçka por me shumë kujdes. Ndërsa për fjalët e vjetra nuk e kam tashmë të vështirë. Në fillim nuk i gjeja ato as në fjalor, por tani ndryshon puna. Sidomos pas përvojës së përrallave popullore, kam grumbulluar disa mijëra fjalë të dala nga qarkullimi ose turqizma apo krahinorizma, me të cilat kam ndërtuar edhe një fjalorth të vogël personal. Sidoqoftë duhet gjetur në çdo rast një mënyrë.
Si do ta përshkruanit procesin tuaj të përkthimit?
Çdo gjë varet nga libri që kam në dorë. Në rastin e Kadaresë, atë e boton një ndërmarrje botuese në mënyrë të vazhdueshme dhe unë e kam fituar të drejtën të bëj sugjerime. Por, në rastet e të tjerëve është më vështirë. Botuesit i duhet një version francez.
Pas kësaj edhe procesi ka varësitë e veta.
Nuk është e njëjta gjë si me përrallet popullore si me Kadarenë apo me poezinë. Një libër poetik mund të më kushtojë një vit edhe pse jo, një vit me punë të vazhdueshme. E megjithatë imazhet dhe figurat punojnë brenda kokës për një kohë më të gjatë edhe kur realisht nuk jam mbi tryezë duke përkthyer.
Zakonisht punoj natën, jam pak si lakuriqët. Por edhe kjo ndryshon. Kur kam mësim në fakultet apo kur kam udhëtime apo konferca, orararet ndryshojnë. Zakonisht preferoj të iki nga Madridi, ku edhe jetoj, e të shkoj në një shtëpi që kam në mal. Dhe kjo sidomos për procesin nistor, për variantin e parë. Pasi unë bëj gjithmone një version të parë, bile pa u futur në vështirësitë e vogla. Te themi nëse kam një fjalë që nuk e kuptoj mirë e le ashtu siç është në kllapa dhe vazhdoj që të përkthej më poshtë. Në versionin e dytë futem në imtësi.
Dhe pastaj hapi i tretë. Unë bëj versionin perfundimtar duke menduar në spanjisht që teksti të rrjedhë në gjuhën time.
Kur ju përkthyet “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” në spanjisht ekzistonin në bibliotekat e spanjollëve vetëm “Daullet e shiut”, përkthyer nga frëngjishtja dhe “Rrethimi i Shkodrës” i Marin Barletit, sigurisht nga latinishtja… tashmë është një situatë tjetër, por le të qëndrojmë në një detaj. Pse e ripërkthyet “Daullet e shiut”?
Përkthimi nga një gjuhë e dytë është i ligjshëm vetëm kur nuk ka përkthyes nga gjuha origjinale. Përkthyesit nga frengjishtja i duhej të punonte mbi një tekst për origjinën e të cilit gjithsesi nuk ishte absolutisht i sigurt. Kësosoj u bë i nevojshëm ripërkthimi i atij libri.
Çfarë komenti mund të bëni për Kadarenë e pas viteve ’90?
Bëhet fjalë për një letërsi ndryshe nga ajo e para viteve ‘90. Lul Mazreku përshembull është në një nivel me shumicën e veprave të tij të mëparshme. E megjithatë çdo autor ka kulmet e tij. Kadareja i kishte kulmet në vitet ‘80 me ‘Vitin e mbrapshtë’. ‘Kronikën në gur’…

Do të vazhdoni të identifikoheni me Kadarenë?

Fatos Kongoli është një tjetër nga të zgjedhurit e mi prej letarsisë shqipe. Po shoh se si tingëllon në spanjisht “Lëkura e qenit”. Herët a vonë Kongoli do të botohet në spanjisht. Dhe jo vetëm. Po punoj me botuesit për autorë të tjerë si dhe balladat shqiptare e ciklin e kreshnikëve./“Gazeta Shqiptare” ,“Milosao”. 13 Gusht 2006