Luan Rama: Ti s’ke parë asgjë nga Hiroshima!

Kur e përktheva këtë frazë të shkrimtares Marguerite Duras në Kinostudio, nga skenari «Hiroshima mon amour» në vitin 1984, frazë e një skenari të shtypur në ca faqe të holla rozë që do të shëtiste mes skenaristëve, nuk e kisha ndjerë dhe aq shumë peshën e atyre fjalëve. Pothuaj 30 vjet më vonë, në shtëpinë e Solange d’Angely, duke folur rreth peshës së kujtimeve që nuk shuhen në jetën efemere të njeriut, një çast ajo më tha : «Ti s’ke parë asgjë nga lufta!… Ishte si të më thoshte: «Ti s’ke parë asgjë nga Hiroshima», pasi lufta ishte gjithashtu faqja tjetër e Hiroshimës. Të gjitha luftrat janë faqja tjetër e Hiroshimës. Dhe ajo më tregoi për fëmijërinë e saj me një dhimbje klithëse, pa lot, pasi lotët i janë tharë prej shumë vitesh, pas shumë vdekjesh, dhe në prag të një vdekje tjetër. Lotët thahen, zemra thyhet, por sytë qajnë ende, çka ne shpesh nuk arrijmë ta shohim dhe rënkimin nuk arrijmë ta dëgjojmë.

«Ti s’ke parë asgjë nga lufta»!

Po, ajo e kishte parë luftën pasi kishte parë vdekjen që në moshën dymbëdhjetë vjeçare. Vajzë e dy shqiptarëve nga Përmeti, nga Ogrenja dhe Bënja, ngulur në faqe malesh, vajza e një shqiptari të angazhuar në «Legjionin e Nderit» gjatë Luftës së Parë Botërore dhe i plagosur, për çka u dekorua me «Kryqin e hekurt», familja e saj në fundin e kësaj lufte u gjend e mbyllur në kampin e të burgosurve të Schielklingen, në Bavari të Gjermanisë. Ishin nisur drejt Shqipërisë, por në Vienë i kishin ndalur… Të gjitha rrugët ishin mbyllur. Destinacioni i tyre drejt qytetit Ulm e pastaj Schielklingen. Ishte prill i vitit 1945. Gjermania ishte në agoninë e vet, por kampet ishin plot, me vdekjen e përditshme në sy, me shiun e vdekjes që nuk ndalej. “Avionët shkonin e vinin, bombardonin, por dikush më kishte thënë se kur i shikon bombardimet, atëherë aty rreth teje nuk bijen bombat dhe unë i besoja kësaj fjale profetike, duke shikuar e qetë bombat që binin mbi Schiltigheim…». Ajo tregon histori që nuk ua ka thënë as njerëzve të barkut të saj, histori të fjetura në subkoshiencë, në një letargji të gjatë e që zgjohen papritur dhe pa shkak. «… Fabrika e armëve të qytetit shpërtheu në zjarre. Ishin ditë të rënda, motra ime e vogël, Anne-Marie, tre vjeçare, ishte e sëmurë. Një ditë, pas mesnate, ajo më thirri: Jaja! U zgjova… U hodha nga lart krevatit drejt krevatit poshtë ku flinte, shkova dhe e mora në krahë, kishte frikë, e qetësova dhe ajo mbylli sytë të prehej, por papritmas më vonë ndjeva që po ftohej. Ajo më vdiq në duar, ndërkohë që nëna ime flinte…. Ishte vdekja që vinte ta merrte. Të nesërmen na e morën motrën për ta varrosur. Nëna ime e kërkoi dhe donte patjetër ta shikonte, ashtu të vdekur. I thanë se e kishin çuar në varreza. Por ajo këmbënguli ta shikonte dhe u nisëm bashkë drejt varrezave të qytetit. Shkuam. Kur pyetëm për varrin e saj, njeriu i varrezës na tha se ende nuk e kishte varrosur sa t’i gjenin një vend. Atëherë nëna i kërkoi t’i hapte arkivolin. Shkuam ta shohim. Burri e hapi dhe nëna ulëriu. Klithi, thashë se qielli na ra në kokë! Si mund ta harroj atë klithje që e dëgjoj dhe tani. Kujtimet janë ngulitur dhe unë e shoh atë skenë sikur të ketë ndodhur dje. Pasi dje për mua ishte njëlloj si 70 vjet më parë… Kështu shkonte motra ime, “Nini”, siç e thërrisja ! Nuk do ta dëgjoja më thirrjen e saj! “Jaja”… Kaluan ditë, shkova në burgun e qytetit dhe i thashë babait. Ai më dëgjoi dhe trupi iu drodh. Për herë të parë e pashë të qante dhe të rënkonte me fytyrën pështetur në murin e ftohtë. Ishte vdekja! Dhe ditë të tjera kaluan. Prisnim çlirimin nga kampi. Por ushtria hitleriane luftonte ende, shpresonte. Në kampin e punës kisha dhe një djalë të vogël, një rus, Sasha, i cili më thoshte: “Na padjom korridora!”… Diçka të tillë, donte të luante… Ishim tepër të uritur. Një ditë, nëna më mori me vete të kërkonim bukë në portat e qytetit. Trokisnim shtëpi më shtëpi. Portat hapeshin, dikush na jepte ndonjë biskotë, një tjetër një krodhe buke. Kur u kthyem pasdite, u habitëm që të gjitha gratë e kampit i kishin qethur. Kur shkuam në cepin ku flinim, pashë motrën tjetër më të vogël, të qethur, edhe pse ishte fëmijë! Nëna qau përsëri dhe i lidhi një shall të vjetër. Pastaj i bëri një lloj kapuçi. Ajo ishte aq e trembur sa atë kapuç do ta mbante një kohë të gjatë gjersa flokët iu rritën. Kur kampi u çlirua, shkova në qelinë e babait. Dhe ai na kërkonte. – Ku është varri, – më tha, sapo më pa. – Donte ta shikonte. Shkuam në varreza, ai, unë, nëna!… Ah ajo ditë! Babai mbi varr qante dhe ngrinte sytë duke parë atë qiell që po sillte shi. Lufta kishte mbaruar. Dhe ne u nisëm, gjithë familja, shkonim me makina drejt kufirit francez. Makina, trena dhe më së fundi mbërritëm në Francën e lirë duke lënë pas motrën time në një tokë të huaj, duke lënë një varr që s’do ta shihja më. E megjithatë, natën, në gjumë, vite më pas, unë dëgjoja gjithnjë thirrjen e motrës time! “Jaja!”… Një ditë më vonë mbaj mend kamionët e ushtarëve amerikanë… Dikush nga ata më mori nga krahët dhe më ngriti lart! Ata qeshnin dhe mua më rrotullohej veç një qiell në sy!

Po, kjo kishte qenë lufta! Lufta që nuk kisha parë. Lufta që ishte ngjizur në retinën e syve të saj dhe nuk ishte shqitur, deri sot. Prandaj ajo kishte të drejtë të më thoshte: «Ti s’ke parë asgjë nga ajo luftë”!

Duhet të vdesësh që ta kuptosh se ç’është një luftë!…

Kur e lashë Solange-in nën atë qiell të kaltër me një dritë të bardhë, gjithçka linte të nënkuptoje se një botë e tërë prehej në paqe. Por lajmet e televizioneve flisnin për “racket-men” dhe një luftë bërthamore që mund të mbërthente botën nga një cep në tjetrën. Këta njerëz, mendova, nuk kanë parë asgjë nga Hiroshima!