Yzedin Hima: Gjuha si mister

Të gërmosh në gjuhë gjen thesare të paçmuara. Me anë të tyre mund të ndërtosh historinë e një vendi, mund të zbulosh kulturën e tij, sikurse arkeologu që gërmon në tokë dhe në nëndet për të gjetur dëshmi materiale për qytetërime, beteja, mënyra jetëse të shekujve të kaluar. Materia e gjuhës është më e pasur se toka, qoftë ajo edhe e begatë me dëshmi të vjetra qytetërimi si toka helene apo ajo romane. Natyrisht, të gërmosh në gjuhë kërkohen aftësi të mëdha njohëse të gjuhës, gjuhëve, kulturave, qytetërimeve. Nga leximi i “Iliadës” së Homerit, nga përshkrimi i qartë i vendndodhjes gjeografike të qytetit në tekstin e Epit u zbulua qyteti i Trojës nga Hainrih Shliman dhe kolegët e tij arkeologë. Me zbulimin e misterit që fshihej në gjuhë u vërtetua se Epi kishte një kontekst historik, nuk qe thjesht një trillim.

Në ishullin Antiparos në Greqi gjendet një nga shpellat më të bukura të botës. Ajo u zbulua nga ambasadori francez në Kostandinopojë, markezi De Nouadel në vitin 1673. Kjo shpellë unikale në botë për stalagmitet e saj, në fakt kishte patur një vizitor të parë shumë kohë më parë se të vinte markezi De Nouadel. Ai kishte qënë poeti nga ishulli i Parosit Archilochos, i cili ka jetuar në vitet 728-650 para Krishtit dhe në një nga krijimet e tij e përmend shpellën e famshme. Misteri qe fshehur në gjuhë për shekuj të tërë, derisa një lexues i vëmëndshëm si markezi De Nouadel, pasi lexoi tekstet e poetit antik vendosi të zbulojë atë, duke ia arritur qëllimit.

Mund të sjellim mjaft shembuj të tjerë të mistereve të fshehura në gjuhë, por do ndalemi te njëri. Ne romanin e Nikolas Geixh ( Nikolla Gaxojanis) me titull “Eleni”, në variantin anglisht, gjen një fjali të tillë: “Go with me, zonia.”( Eja me mua, zonjë). Fjala zonia nuk është fjalë e gjuhës greke, nuk është as fjalë e gjuhës angleze. Autori e shpjegon kuptimin e kësaj fjale po aty: “Eleni pleaded, using a village word meaning “kindswoman.” ( U lut Eleni duke përdorur një fjalë të fshatit që ka kuptimin “ grua fisnike”.)

Natyrisht fjala zonjë në gjuhën shqipe ka kuptimin grua fisnike, sikurse me korrektesë e shpjegon edhe autori në gjuhën angleze. Po pse përdorej kjo fjalë dhe disa të tjera nga fondi i fjalorit të shqipes në një fshat homogjen grek? Kjo hap diskutime. Autori pohon se kjo fjalë përdorej në fshatin e tij, Lia, fshat në territorin grek pranë Kakavijës, pa thënë se cila ishte origjina e saj, gjë që na bën të besojmë se autori nuk e ka ditur origjinën e kësaj fjale.

Edhe tek tekstet e shkrimtarëve që shkruan gjatë diktaturës ka mjaft të panjohura të fshehura në gjuhë. Nëpërmjet leximit të kësaj gjuhe mund të zbulojmë dhe hedhim dritë mbi misteret e krijimit në diktaturë nga poetë dhe shkrimtarë të përndjekur nga sistemi totalitar. Censura, autocensura krijonte mjete dhe detale të gjuhës poetike, të cilat fshehin brenda formës së rafinuar mesazhin artistik e kuptimor. Po sjellim si shembull disa vargje nga poezia me titull “Ajsberg” e poetit Mihal Hanxhari:

Ajsberg i vetmisë

Kujtimi yt i bardhë flet me yllin e polit

Po dëshpërimi yt i heshtur nën ujë

Peshon peshon më shumë se qielli

O peshk i vetëm

ç’kërkon aq shumë në algat e zeza

Syri yt si lule fushe …

Ky tekst, ashtu si ajsbergu, fsheh te vetja misteret e krijimit dhe mistere të tjera të mbulesës së teksteve për t’i ruajtur nga deformimi dhe keqpërdorimi.