Avdulla Kënaçi: SEVDA E GREMISUR

 

Sipas rrëfimit të gjyshes sime

 

Tregim

 

Nuk e di pse, por më është krijuar ideja se në fshatin tim malor atëherë binte shumë borë. Duhet të isha rreth dymbëdhjetë vjeç. Dëbora, në vend që të shkrihej, ngrihej mal; mbulonte çatitë, oborret, rrugët e fshatit dhe brigjet. Hunjtë e gjerdheve dukeshin si ca kunja shkrepseje të shpërndara aty-këtu nëpër pëlhurën e bardhë. Gjithçka e heshtur dhe e ngrirë. Zakonisht të dielave, në shtëpinë tone, mbeteshim vetëm unë e gjyshja.

Kishim ngrënë darkë dhe unë e ushqeva përsëri zjarrin në oxhak me dru të tjera lisi. Zjarri gjëmonte duke ndriçuar herë fytyrën time e herë fytyrën e rrudhur të gjyshes. Nuk kishim drita elektrike.

Ajo u ngrit, hapi sëndukun dhe nxori ca kokrra arrë nga ato me cipë të hollë që çaheshin duke i shtypur me dorë. Me shaka u thonim “arrë të fisme”. I “administronte” vetëm gjyshja.

– E shkreta Farfuri, vulëhumbura Farfuri, sa qejf i kishte këto arrë! – tha gjyshja duke psherëtirë dhe m’i lëshoi kokrrat në prehër. Më bëri përshtypje si e shqiptoi ashtu emrin Farfuri, duke hequr në zemër. Ishte një emër i panjohur për mua.

– Cila është kjo Farfuri, gjyshe, e kemi farefis? – e pyeta i habitur.

– Jo, nuk e kemi gjë, por unë e kam patur si motër. Ka qënë gjitonia jonë. Ti nuk kishe lindur akoma.

– Ku është tani?

– Eeh, ku është nashti… Vur veshin e më dëgjo!

Vdisja të dëgjoja rrëfimet e gjyshes, sidomos ato të hershmet. Ajo e dinte këtë huq timin dhe gjente kohën për t’u rrëfyer, pikërisht kur mbeteshim vetëm. Si kjo natë e gjatë dimri, kur dëgjohej vetëm bubullima e mbytur e druve të lisit që digjeshin me afsh në oxhak. Mbi bubullimën e zjarrit u ngrit zëri i gjyshes:

– Farfuria ishte nga derë e madhe e Libohovës, por kishte mbetur jetime. I vdiqën të dy, mëma e baba, një pas një. E rriti ungji i saj. Pesëmbëdhjetë vjeçe e martuan me këtë gjitonin tonë.

– Me Koculin, me këtë kurrizon që ma ka kokën si të futur në gufar? – e pyeta unë se ne nuk kishim tjetër gjiton andej, nga ai krah prej nga bëri shenjë me dorë gjyshja.

– Tamëm me atë, por atëherë nuk e kishte kokën në gufar, ashtu ia kanë bërë hallet, vuajtjet e mëdha që ka hequr në kurriz, derëziu. Edhe ndonjë gjynah. Ee, ç’deli vajzë që ishte Farfuria, fekste shtëpia, ja kosat, si u thoni nashti, gërsheta, i kërcenin gjer në ije. Pa kishte ca sy të mëdhenj gjithë dritë, naa, filxhan, si të pelës. Si një lastar thane u hodh përpjetë. E vogël u martua, po te Koculi ra në derë të mirë, në llaço. Pas një viti, ta shikoje, thoshje është tetëmbëdhjetë vjeçe. Ka patur një baba Koculi që nuk kishte të dytë, i mënçur, të jepte ujë në bisht të lugës, ai e bëri krushqinë, në gjëndje të mirë, i rrënjosur, me kope të madhe delesh, me mushka, cjep e pela, plot salltanete. “Tani që martova Koculin me këtë deli vajzë, le të vdes”, thoshte. Ama dhe Koculi nuk ka pasur të dytë për punë. Që fëmijë ka shkuar pas kopesë, nga ata çobanë që nuk flë në stan, po mbi driza, në anë të bagëtisë. Po nuk di të bëjë tjetër gjë mavria, veç çobanllëkut. Është dede, beson çfarë t’i thuash. Farfuria u feksi shtëpinë, se vjehrrën nuk e kishte gjë, sëmurë me azmë tërë jetën, kollitej tërë natën, po shpirtin e kishte si të maçes, e vuri përpara burrin.

– Po Farfuria nuk lindi fëmijë? – e pyeta unë gjithë kërshëri.

– Tre motet e parë jo, pastaj nuk dihej se ç’do të bënej. Qazimi, kështu quhej vjehrri, tha një ditë në mexhlis: “Dua të bëj një shtëpi të re, pastaj le të vdes. Kush më gjen ca ustallarë të mirë, nuk do ta lë pa gjë, do t’ia çpërblej. U ngrit njëri që veronte me dhën të agallarëve në malet e Gramozit. “Ustallarët t’i gjëj unë, veç na shtro një darkë, kështu siç jemi, nuk dua gjë tjetër”, i tha. “Unë darkën e shtroj edhe për qejf, jo vetëm për këtë haber të mirë që më jep”, i tha i qeshur e i gëzuar xha Qazimi. Në ato kohëra shtëpitë i merrte deurde një kryeusta. Ai vetë gjente karvanarët për të sjellë gurët nga mali, ustallarët, çirakët dhe mademxhinjtë. Kryeustai quhej edhe ‘Ustai i qosheve’, sepse vetëm ai dintë të bënte qoshe.

– Aa, tani e kuptova pse për ndonjërin thonë se ai është usta i qosheve, – ia prita unë i gëzuar që kisha bërë një zbulim.

– Ashtu të keqen gjyshja. Erdhi më në fund edhe Ustai i Qosheve. Ishte një burrë i gjatë, me kurrizin si drapër, por shumë i mënçur. Burrë namuslli, i drejtë, as donte të ta hidhte e as t’ia hidhje. Në ato kohëra burri lidhej veç pas fjalëve, as dëftesa e as shkresa, si po bëhet sot. Le që kush ishte i skolepsur ahere?! Kërkoi vend për të fjetur dhe bukë e ujë për sa kohë do punonin tek shtëpia e Qazimit. Tha se do të vinte në muajin maj të vitit tjetër dhe për tre muaj shtëpia do të qe më këmbë, dy katëshe, me oda, magjerri, mesori dhe qepengji.

– Birinxhi, u tha, u bë, – tha Xhaxha Qazimi dhe hapi një qese lëkure. Nxorri katër verdhushka turqie dhe pagoi kaparin. Naa, i bëri sytë filxhan ‘Ustai i Qosheve’. Po më në fund e mblodhi veten dhe i tha: “Me flori më pagove, të florinjtë do ta bëj shtëpinë”. Shkoi dimri, erdhi prilli dhe fshati u mbush me britma, blegërima e sokëllima. U kthyen kopetë e dhëne nga vërria. Pas tyre sosi një karvan me mushka dhe shtatë ustallarë me në krye ‘Ustain e Qosheve’. I tha Qazimit: “Të erdha para kohe, nderi shpërblehet me nder, dua të bëj shtëpinë më të mirë që kam ujdisur deri sot me këto duart e mia” dhe hapi dy pëllëmbë të mëdha, të argasura nga puna e madhe me çekiç e gurë. Gjishtat dukeshin si rrënjë peme. Ishte me ta dhe një djalë imcak, me ca sy të zes si thëngjij, fytyrëhequr, balluke gështënjë e qafëgjatë. Ishte më i riu në moshë. U muarr vesh se ai nuk ishte nga fshatrat e Korçës, por nga Leskoviku. Kishte mbetur jetim, jo vetëm kaq, por nga hidhërimi, kur i vdiq edhe e ëma, pas të atit, i vuri flakën shtëpisë dhe tha se do të iki e nuk kthehem më në Leskovik, sikur me flori të ma shtrojnë. Iu qep karvanit që ishte nisur për këtu, iu lut e iu fal ‘Ustait të Qosheve’. E ndoqi karvanin deri në të hyrë të Përmetit. Aty iu thye zemra ‘Ustait të Qosheve’. “Le të vijë me ne, por ky nuk di zanat, ta marrim vetëm çirak për të na sjellë ujë e bukë, kur punojmë në mademe”. Ai ishte një vit më i vogël nga Farfuria.

– I bie që kur Farfuria ishte tetëmbëdhejtë vjeçe, ai të ishte shtatëmbëdhejtë, – i thashë unë gjyshes sime.

– Po nga e kuptove, more zullap? – më tha duke zbuluar një dhemb, të vetmin që i kishte mbetur. Pastaj ajo vazhdoi rrëfimin aty ku e kishte lënë:

– Kur vinte darka, Xhaxha Qazimi shtrohej së bashku me ustallarët, pinin raki dhe ia merrnin këngës. Do ti që ata ia mbanin edhe këngës labçe që ia çkulte Xhaxha Qazimi?! Ata këndonin ndryshe nga ne, kolonjarçe. Një zë ishte fare ndryshe, ai dilte nga fyti si me të qarë, si me ngashërima. Ishte zëri i atij djalit leskoviqar. Seç këndonte një këngë: “Leskovik, o gur’ i thatë/ Sa të bukura i ke gratë”. Kushedi ku i kishte mbetur mëndja derëziut, tek ndonjë fëmër prej andej nga vinte. Po këndonte edhe një këngë tjetër: “Kur më shkon sokakut/ Fluturon si flutur/ Syri im i bukur/ Nëmë një të puthur…”. E kush i mban mend gjithë ato. Mua nuk më zinte gjumi kur i dëgjoja, atëherë isha e re, nuk isha si sot pa dhëmbë.

– Po Xhaxha Qazimi?

– Aa, ai nuk kishte natë të mos këndonte “Qiraxhiu i Grevenesë/ I bën të fala nënesë/ Të dy qetë e zes t’i shesë/ T’i japë nigja së resë…”. Xhaxha Qazimi kishte qenë ca vjet në kurbet. Kur ia merrte kësaj kënge ne e kuptonim që ai kishte ardhur në qejf nga rakia dhe ziafeti do vazhdonte gjatë. Të shkretët ustallarë edhe duhet të punonin, edhe duhet të këndonin t’i bënin qejfin të zotit të shtëpisë. Vazhdonte kënga gjer në kokoshin e parë. Nuk e kuptuam se si erdhi një vakt që Leskoviqari nuk këndonte më. Ca thonë se i zoti i shtëpisë ishte mërzitur nga ato këngët e sevdasë që ai i përsëriste shpesh. ‘Ustai i Qosheve’ e ndaloi të këndonte. Nuk kemi ardhur këtu për sevda, i tha, kemi bërë gabim që të kemi futur në trapez, ti akoma nuk ke vënë brisk në faqe. Ca duan të thonë se qe urdhëri i Xhaxha Qazimit, por nuk i doli hapur nga që e kishte musafir në shtëpi.

– Po Farfuria?

– Flutur të them, me pastrim, me gatim, me ujë e me gjallë gati, vajzë për kokë të vajzës. Si ua doli ajo tërë atyre ustallarëve me hyzmet, ajo e di. Binte e fundit për gjumë dhe ngrihej e para se duhet t’u bënte kafenë vjehrrit e vjehrrës, atyre në radhë të parë. “Puno bija e babës, se shtëpia për ty bëhet, me kismet nga vjeshta do hyjmë në konakun e ri. Shyqyr Zotit që ia harrita kësaj dite. Deri këtu ishte detyra ime”, i thoshte Xhaxha Qazimi. Dhe i përkëdhelte cullufen e ballit. Dhe ajo kuqej si një trëndafil i sapoçelur. ‘Ustai i Qosheve’ e mbajti fjalën. Hyri vjeshta dhe ai I hodhi çatinë mandrisë së re. Nuk kishte shtëpi më të bukur se ajo në fshat, binte në sy që larg, me ato mure të skalisura, portën me qemer dhe ato qoshe të punuara për merak. Nuk lunate qimja, po të them. Ditën që do vihej pllaka në mur me emrin Qazim Kokoshi, u bë darkë e madhe. U therën tre desh dhe një kec. U ftuan edhe nga fshati. Kam qënë vetë në atë darkë, ndihmoja Farfurinë, ishin shumë njerëz, nuk ua dilte dot e vetme lumëmadhja. Bëmë burekë, lakrorë, kuleçë të situr dhe lloj-lloj gjellëra, lere më për atë djathë të njomë nape. Koculi kishte sjellë nga stani një shëllirë kaçupi që ç’të të them, të lëpije gishtërinjtë. Leskoviqari dhe një djalë tjetër nga fshati ishin hysmeçinj. Farfuria nuk ia ndante sytë Leskoviqarit. Mua më ra në sy, po të tjerëve jo.

– Ç’bën moj korbë, – i thashë, do biesh në sy dhe Kokoshajt do të pjekin në prush si atë kecin që ke përpara, le të të duken ashtu të urtë.

– Nuk kam gjë me të, – më tha – më vjen keq për atë djalë se është jetim si puna ime. Ai bëhet copë, ndihmon në çdo punë dhe i zë dora për ç’të duash. E beson që di të qepë me gjilpërë? Bën lloj-lloj punësh.

– Edhe për këngë, – i thashë unë duke qeshur. Ajo u skuq si paparunë. Nuk i thashë ndonjë gjë të keqe, por e kishte kuptuar se Leskoviqarit ia kishin ndaluar këngët e dashurisë për shkak të saj. Po dale, gjëma erdhi më pas, kur do shtrohej buka, ç’bukë zeza, ata qenë bërë xurxull të gjithë.

– Bimni bardhaken! – thirri i zoti i shtëpisë, Xhaxha Qazimi – do pi një shëndet të fundit për ‘Ustain e Qosheve’.

– Mos, – i thirrën të gjithë, por ai nuk ua vuri veshin. Ngriti bardhaken, e mbushi vetë me raki dhe nisi ta rrëkëllejë. Kur e uli nja dy-tre gishtërinj më poshtë, dora iu drodh, buza iu bë shafran dhe gishtin e drejtoi nga i biri. I kishte plasur zemra. Diçka donte t’i linte amanet, por nuk mundi. Dha shpirt në duar të Leskoviqarit, i cili u sul me vrap, që kur vuri re se atij i dridhej buza. E para ulëriti Farfuria. Ulëriti aq fort sa u tundën malet. Ku e kishte gjithë atë zë ajo binadalë? Unë e mbajta mbi gjunjët e mi. Mezi e pushova nga të qarat e ngashërimet. Kur u pëmend, më tha:

– Tani na mori lumi. Si do vejë kjo puna ime?! O Zot, vur dorë…

***

Ustallarët, pas varrimit, me gjithë karvanin e mushkave, ikën të gjithë, me përjashtim të Leskoviqarit. Pa dijeninë e ‘Ustait të Qosheve’ ai kishte bërë një marrëveshje me Koculin, do rrinte dyzet ditë pas vdekjes së veqilit të shtëpisë. Do të merrej me ca punë të vogla si shtrimin e oborrit me pllaka guri dhe murin rrethues. Ustai i Qosheve, u mendua pak, pastaj i tha:

– Bir, kij kujdes, këta nuk të falin, nëse ne për punë nderi të presim krahun, këta të presin kokën.

– Mos ma kij merakun, Usta, vetë i zoti i shtëpisë, Koculi, m’u lut të rri. Ty të kam si vëlla, më tha, babai nuk na kthehet më. Ai në vend të vdiste në duart e mia, dha shpirt në duart e tua.

Koculi, kur zbriste në mexhlis, në vend të mburrej me shtëpinë e re, lëvdohej me murin e koshtrave dhe pllakat e oborrit. Babain nuk e përmendte kurrë, madje e ndaloi nusen e tij, Farfurinë, të vishej me të zeza. Kur Farfuria vinte nga unë si gjitone për një dorë muhabet, më thoshte: “Nuk është aq teveqel sa thonë, im shoq, ai ka zemër të bardhë. Vërtetë i bie drejt e drejt, por kjo nuk është ndonjë gjë e keqe”.

– Po me shtëpinë, çfarë u bë? – e pyeta unë. Dhe gjyshja më tha:

– Duan të thonë sikur Koculi kishte thënë se atë pllakën me emrin e të atit në mur të shtëpisë ta çkulnin e ta vinin si pllakë varri, e ëma e shau në soj e sorollop dhe Farfuria i kishte kërcëllitur dhëmbët për këtë marrëzi të padëgjuar. Ai nuk e hapi më atë muhabet. Nuse e vjerrë u rehatuan në shtëpinë e re, ndërsa në atë haurin e vjetër, u strehua Leskoviqari. Hynin e dilnin njerëz në shtëpinë e Kokoshajve. Ajo vazhdoi të ishte derë e madhe, edhe pse ai më kryesori, më veqili, kishte ikur në atë botë.

Hyzmeqari i doli zot mallit e gjësë në fshat, ndërsa me kopenë në mal, merrej Koculi. Plaka azmatike, vente nga vente, në biseda e kuvendime, do thoshte një fjalë që binte erë të keqe: “Mirë jemi, por mua më ha e pasmja”. Aq shumë e përmendte, sa e mësuan edhe fëmijët e fshatit përmendësh: “Teto Zenepes i ha e pasmja”. U hap fjala sikur hyzmeqari flinte me Farfurinë, nga që Koculi nuk qe për burrë. U paskishte dhënë leje vetë. Fshati ynë është i thekur për thashetheme. E kështu kjo fjalë erdhi e u rrotullua derë më derë, derisa një plakë e rrjedhur e kish marrë për të vërtetë dhe kur e takoi në rrugë vulëhumburin, Koculin, e pyeti: “Hë, more Kocul, e piksi djathin ai djali nga Leskoviku?”. Edhe aq budalla nuk ishte, sepse e kuptoi ku qëllonte ajo fjalë. Iu nxeh koka nga shpifja, i lëshuan sytë shkëndija dhe atë natë nuk shkoi në kope, por u kthye dhe u fsheh brenda hajatit. Priti me durim gomari brenda një fuçie bosh. Ndaj mbëmjes hyri Leskoviqari. Erdhi darka dhe Farfuria shkoi t’i shpinte bukë hysmeqarit në hajat. Sa uli darkën në sufra, djaloshit nuk iu durua, iu lëshua në kraharuar dhe i hapi peshlliun. Duallën përjashta “ftonjtë” e Farfurisë. Koculi, që ishte fshehur në fuçi, lëvizi kapakun dhe nxori kamën, pastaj e vërtiti mbi kryet e tyre.

– I vrau?! – klitha unë.

– Ku të vriste Koculi, të hante munë, – u përgjigj gjyshja aty për aty.

– Aman, t’u bëfsha kurban, mos na vrit, do bëjmë çfarë të duash ti, – iu lut Farfuria e verdhë dyllë.

– Merri të gjitha paratë që kam fituar këtu tek ti dhe më lër të iki, të marrsha të keqen, – iu përgjërua Leskoviqari duke iu dridhur buza mavi.

– Tani do bëni si t’u them unë, – u tha shejtan-budallai – ti Farfuri merr atë litarin pas derës dhe lidhi duart hysmeqarit. Bravo, ja ashtu, të mos i zgjidhë dot. Tani eja tek unë me bishtin tjetër të litarit, ktheji duart pas, – e urdhëroi. Nuk e lëshonte kamën nga dora, kishte frikë mos i vërsuleshin të dy në një kohë dhe e vinin poshtazi. Pyeti ku i kishte fshehur paratë djaloshi. Ai ia tregoi. I mori ato dhe pa ia numuruar, ia futi në xhep. I lidhi përsëri krah për krah dhe i detyroi të dilnin nga hauri pa zë e zhurmë, ndryshe do t’i linte top në vend. Kishte mbërritur mesnata. Dëgjohej ndonjë e lehur qeni, diku të pëlliturit e ndonjë gomari dhe kënga e pandërprerë e cinxurit. Në atë orë gjithë njerëzia ishin në gjumë. Të nesërmen do të ngriheshin herët për të mbledhur të vjelat e vjeshtës. Dy të lidhurit, Koculi i çoi tek gështenja e vjetër, në anë të rrugës kryesore nga ku dilej e hyhej në fshat. I lidhi disa herë në trup të gështenjës. Farfuria u la në lotë, por Leskoviqarit dalngadalë po i ikte frika kur mendoi se nuk do vriteshin. Koculi iku ca më tej dhe nën dritën e hënës shikonte çdo gjë e dëgjonte gjithë bisedat.

– Më duket se shpëtuam, – i tha Leskoviqari vajzës.

– Ç’e dua unë jetën time me turp, – iu përgjegj Farfuria.

– Po ne do të martohemi së bashku, – i tha Leskoviqari për ta qetësuar.

– Ik, mor kalama, – i tha Farfuria dhe nuk foli më. As qau e as zë lëshoi.

Atëherë nisi të qajë Leskoviqari me lotë e me dënesa.

Këndoi kokoshi i parë, pastaj i dyti, edhe i treti. Yjet në qiell po shuheshin një nga një. Koculin e kishte mundur gjumi, mbështetur pas një kullusme. U përmend dhe u kujtua të pyesë Farfurinë mos ishte gjë shtatzanë. Zbriti tek gështenja. I preku dorën dhe ajo ishte borë e ftohtë, i preku ballin dhe balli ishte akull. Pa nga djaloshi dhe ai merrte frymë me zor, po nuk qante. Ndezi çakmakun dhe ndriçoi fytyrën e Farfurisë. Dukej sikur ajo flinte. I vuri veshin në gjoks, por nuk dëgjoi fare të rrahura. Iku i lebetitur, nga sytë këmbët, në drejtim të malit, për nga kopeja e bagëtive. Farfuria kishte ngritur tek gusha një fill litari dhe ishte varur mbi të. Ishte vetvrarë. Kishte vdekur nga turpi, duke menduar fshtarët që do ta shihnin ashtu, të lidhur së bashku me jaranin. Ishte vajzë krenare, me sedër, e fisme, por nuk ra në duar të mira. I shkoi jeta dëm, për dhjamë qeni.

– Ku u varros, gjyshe?

– Këtu, në varrezat e fshatit, nuk ka emër mbi varrin e saj, po unë e di cili është.

– Dua të shkoj t’i shoh varrin, por kur të shkrijë bora. Kur të rritem do t’i vë një gur ku të jetë skalitur emri i saj. Ky është fshat që vret njerëz, – thashë I nevrikosur sikur të isha një i rritur.

– Ashtu qenë kohrat, xhani i gjyshes, sevda e gremisur, nuk kanë faj njerëzit, por koha.

 

Mississauga, Kanada, 14 tetor 2022.