Engjëll Serjani: Ja si gjirokastritët i mbrojtën hebrenjtë nga nazistët?

Gatë Luftës së Dytë Botërore në Gjirokastër nazistët nuk mundën të ndëshkonin qoftë edhe një hebre të vetëm

Qyteti i Gjirokastrës, qytet multikulturor dhe multifetar, që për traditën e bashkëjetesës së shqiptarëve me etninë e tjera, ëshrë cilësuar si “Margaritari i Ballkanit”, ka mbajtur dhe mbrojtur me fanatizëm edhe banorët me orgjinë hebreje. Ka legjenda që thonë se shumë nga familjet e mëdha gjirokastritë kanë patur orgjinë hebreje. Por kjo prezencë e hershme, nuk është e studiuar dhe e dokumentuar. E vetmja shenjë për këtë, është praninë e simbolit të Kryqit të Davidit në disa porta e fasada të banesave të vjetra. Gjithsesi, qysh nga fillimi i shekullit të kaluar është i njohur fakti se në Gjirokastër ka banuar një komunitet i vogël hebrejsh. Mandej një numur i kufizuar i pasardhësve të tyre, vazhdojnë ende të jetojnë në këtë qytet. Sot kur në mbarë botën kujtohet dhe flitet për Holokaust, Gjirokastra dhe gjirokastritët ndihen krenarë për mbrojtjen e jetës së këtij komuniteti të njohur për rezistencën e tyre të rrezikuar nga asgjësimi nazist.
Sot në Ditën Botërore të Holokaustit, sot kur bata kujton “Gjyqin e Nurembergut”, tribunali që u transformua në një simbol për vendosje të drejtësisë ndaj veprave kriminale të nazistëve ndaj hebrejve dhe popujve të tjerë, gjirokastritët i bashkohen dhimbjes njerëzore. Por, natyrisht, gjithmon krenarë, sepse historia e Luftës së Dytë Botërore njeh shembuj të shumtë të ndëshkimeve ndaj popullit izraelit, ndërsa në Gjirokastër nazistët nuk mundën të ndëshkonin qoftë edhe një person të vetëm. Ky komunitet ka gjetur në qytetin e gurtë një mbështetje, përkrahje dhe mbrojtje të forte, sa herë që jeta e tyre ka qënë në rrezik. Historia e këtij qyteti nuk njeh asnjë rast të vetëm që familje apo persona të ketij komuniteti të kenë humbur jetën për shkak të genocidit fashisht ndaj tyre.
Në qytet ka një lagje historike, Varroshi, ku kanë bashkëjetuar kulturat, fetë, arkitekturat dhe nacionalitet e ndryshme ku për të interesuarit e historisë, pikërisht këtu kanë jetuar familjet më të mëdha të hebrenjve që u mbrojtë nga banorët vendas. Sipas kujtimeve të banorëve e familjeve të atij komuniteti tashmë të larguar, ata nuk ja harrojnë kurë gjirokastritëve sakrificën e mbrojtjes. Disa nga emrat e hebrejve që kujtojnë banorët gjirokastrit janë: Ilia Vituli, Anet Vituli, Zhak Vituli, Rasheli Vituli, Sandra Vituli, Istir Vituli, Samuel Kofina, Mato Kofina, Sollomon Kofina (pasardhësit e këtij të fundit vazhdojnë të jetojnë në lagjen Palorto), Zhak Battino, etj.
Pjestarët e këtij komuniteti hebrej, mbahen mend si tregetar, ekonomistë dhe artizanë. Tri ishin familjet hebreje qe kane jetuar më gjatë në Varosh e Palorto të Gjirokastrës: familjet Battino, Vituli dhe Kofina. Më të hershme kanë qënë edhe ata të familjes Betina, nga cila jetonte nëna dhe një djalë që quhet Pepa. Nga gojëdhënat dhe kujtimet e të moshuarve në Gjirokastër, kujtohet dhe familja Kohen, që përbëhet nga nëna, babai, gjyshi dhe gjyshja: Pepa dhe Graciel Kohen. Nga kujtimet e qytetarëve të Gjirokastrës mësojmë se ishin njerëz shumë të mirë, punëtorë dhe komunikues. Secili prej tyre kishte nga një dyqan. “Në kohën e pushtimit nazist disa u fshehën këtu tek babai im”, tregon Eli Duka, e bija e Doktor Vasilit të Madh (Dr. Vasil Laboviti). “U fshehën se i kërkonte dhe i ndiqte këmba-këmbës gjermani”. Babai i Elit, Dr. Vasili ishte drejtor në spital. Atje vinin njerëz dhe e pyesnin nëse kishte “çifutë” në qytet. Doktori e mohonte një gjë të tillë në mënyrë kategorike: “Nuk kemi çifutë ne”! Ishte kohë lufte. Në atë kohë gjyshja e Llazi Dukës mori katër vajza çifute për t’i strehuar. Ato i shpërndanë në famijet e lagjes. Një vajzë e mori Papa Foti Zisi, prifti i Gjirokastrës. Ai e këshillonte atë ta mbante shtëpinë të mbyllur me kyç, që të mos e gjenin dhe e vrisnin gjermanët. Dhe në shtëpitë, ku kishte hebrej të tjerë në lagje, ishte dhënë porosia që të thoshnin se ishin muslimanë. Mësojmë se Pepo Betino sot jeton në Janinë, ku ka një dyqan qelqurinash. “Ai ishte shumë i mirë, bënte shumë shaka, bënte lodra dhe e kishte në qejf teatrin”. Një familje tjetër është ajo e Sollomon Kofinës, gruaja e të cilit quhetn Sofia, ndërsa e bija ka emrin Denisa dhe sot punon edukatore në një nga kopshtet e fëmijëve të qytetit. Famija Kofina ka ende banesën e saj në Palorto të cilën e blenë në vitet ’80. Gjirokastritë Dhimitë e Stefan Qurku kujtojmë me shume modesti se ata kishim miqësi me familjen Vituli. “Motrat Vituli ishi, versnike me 2 motrat tona. Nga bashkëjetesa me familjet hebreje, vëllëzërit Qurku kujtojnë se Besimi Hebre e ndalonte ndezjen e zjarrit ditën e shtunë. “Për këtë fakt, për çdo të shtunë ne nuk ndiznim zjarr brenda shtëpisë, por në ‘zapanane’, jashtë shtepisë. Motrat tona, Eleni dhe Florika, kujdeseshin të ndiznin zjarrin për të larë rrobat dhe per te gatuar”. Ndërsa Zhaku ka nje ngjareje qe e lidh pazgjithmerisht me shtëpinë tonë. Gjatë kohës së luftës, ai fshihej brenda tavanit të shtëpisë. Fshihej aty, duke hipur nga qilari, e prej andej nëpërmjet tavanit Zhaku mund të dilte tri shtëpi me tutje pa rënë në sy. Mbajj mend që në qilar kishim nje furrë të vogel, ku Zhaku vinte këmbët duke u mbajtiur nga trarët. Në një nga përpjekjrt për tu fshefyr atij ju shembën trarët e vjetër”, rrëfen Stefo Qurku. Njera nga motrat e Zhakut e martuar ne Tirane e ka ruatur miqësinë me motren Lenin, motrën e vëllezërve të sipërpërmendur.

https://newsalbania.al/nga-engjell-serjani-ja-si-gjirokastritet-i-mbrojten-hebrenjte-nga-nazistet/