DASHURI DHE HUMOR I ZI I POETIT ALI ASLLANI ME HEROINËN E POEZISË SË TIJ

Poeti këtë poezi e botoi për herë të parë në vitet ’60 tek përmbledhja me poezi “Vidi, vidi pëllumbeshë”. Nuk e ribotoi prapë te përmbledhja e mëpasshme “Kur merr zjarr rufeja”, Tiranë 1966. Përse? Edhe në ato vite të quajtura të socializmit, një poezi e të vërtetave të tilla duhet të kalonte në heshtje, të pranohej si humor dhe aq, si tallje me një grua të pacipë, aq më tepër me një ngjarje që kish ndodhur diku prapa botës, në Kinën e së shkuarës. Kështu nën velin e shakasë dhe të asgjëje më shumë sesa kaq, poezia “Zonja Lu” edhe kur botohej, duhet të mbetej nën hije. Kjo arrihej me dashjen e autorit të saj, që shkruante e nuk botonte në kohë, por më shumë “me dashjen” e shoqërisë sonë që nuk kishte stomak t’i gëlltiste të vërtetat e saj të hidhura, të vërtetat mbi njeriun dhe mbi vetveten.

Parë nga mendësitë e së sotmes, nga relativizmi ynë deri në shprishje i marrëdhënieve tradicionale martesore, kjo poezi nuk sjell gjë të re. Por poezia është shkruar në vitet ’30, atëherë kur thuhej se gruaja shqiptare martohej vetëm një herë: me burrin dhe pastaj (për herë të dytë) me qivurin. Mbase për këtë arsye autori është treguar i kujdesshëm; ngjarje që mund të kenë ndodhur përpara syve të tij, i ka çuar në Kinën e largët, në një hapësirë e në një kohë të papërcaktuar, vetëm të marrë me mend.

Nga biografët e poetit ka të dhëna se prototipi real i Zonjës Lu, një e ve me emrin e vërtetë Lulushe a Lulëzime, ka qenë një zonjëz që bënte pjesë në rrethin e afërt familjar të vetë autorit. Ishte e re dhe vërtet e bukur: “Iu afrova… një flori, mrekulli, një bukuri”.

Subjekti i kësaj poezie është si më poshtë. Lu, poeti i madh kinez, dhe e shoqja e tij e re, e bukur duheshin shumë. Dashuria e tyre e kishte kaluar provën e jetës. Po prova më e fundme, vdekja e njërit nga bashkëshortët, ç’mund të sjellë? Përkundër betimeve të gruas, që në rast vdekjeje të të shoqit, ajo do të vriste veten, apo do të mbetej e ve për tërë jetën, poeti Lu i kërkon së shoqes që ajo t’i mbetet besnike deri në ditën që do të thahet balta përsipër varrit të tij. “Vetëm prit e ki durim, sa të thahet varri im”. Poeti Lu vdes. Zonja Lu tenton të vetëvritet, por e ndalojnë. Pas kësaj ajo e ndan mendjen që të mbetej një e ve e devotshme për tërë jetën.

Dhe këtu fillon poezia. Vihet re diçka e pazakontë. Gruaja e ve, Zonja Lu, fillon të shkojë shpesh e më shpesh te varri i burrit të vdekur. Të gjallët shkojnë te të vdekurit, te varret e të afërmve të tyre për të bërë ritet, pra në ditë të caktuara, ose shkojnë kur e ndiejnë që i shtyn për atje një nevojë e brendshme e shpjegueshme a e pashpjegueshme. Në rastin e parë, shkohet në varreza për të respektuar kujtimin e të vdekurit, për të zbrazur lotët e mallit, në rastin e dytë, njerëzit shkojnë atje për veten e tyre, shkojnë në varreza nga që nuk i kanë punët mirë përbrenda vetes. Zonja Lu përse i shpeshtonte vizitat te varri i burrit? Jo vetëm kaq, por ajo i bënte veri varrit të burrit. Po i bënte fresk me erashkë. “Që t’i bësh veri një varri, është punë e një të marri” vëren autori. Mos është marrosur Zonja Lu? “Dorë e saja vente vinte bën veri e bën veri”.

Burri i saj i ndjerë sapo ka vdekur, por zonjën Lu nuk e shqetëson më kujtimi a respektimi i të vdekurit, varri është problemi i saj tani. “Varri është i freskët, është i njomë e është i ri”. “Që të thahet shpejt e shpejt, Zonja Lu i bën veri”. Pra zonja Lu nuk është marrosur, por po bën një punë prej të marri: e përkulur mbi një varr të freskët, rreh të thajë baltën e njomë të tij.

Çfarë ka ndodhur? Dy ditë pas vdekjes së burrit, ndërsa ajo shkonte në varreza për të qarë, një burrë i ri dhe i pashëm shpejt ia prishi mendjen:

Pas dy ditëve vjen një djalë, një djalosh, një bukurrosh

e i thotë zonjës Lu: ti shëndosh e un’ shëndosh!

Zonjës Lu kjo e papritur i bie në kokë. Dhe ajo nuk e zgjat shumë. Ajo është nga ato gratë e vendosura që i arrijnë dëshirat, që veprojnë t’i realizojnë ato.

Asaj i duhet që të shmangë vetëm një betim, vetëm mbetjen peng te një fjalë e dhënë ndaj burrit të saj të vdekur. “Mirpo zonja ësht’ besnike, ka dhën’ fjalën, ka bërë bé”. Burrit që vdiq, poetit Lu, ajo i ka premtuar se do të mbetet e ve, do t’i mbetet besnike përjetë, ose, së paku, do të jetë e tillë deri sa atij t’i thahet balta e varrit. Ky është kushti që i ka vënë poeti i madh Lu. “…Luja ime, është e shkurtër jetë e shkret \ vetëm prit e ki durim, sa të thahet varri im”.

Ky është një detyrim që Zonja Lu nuk guxon ta shkelë. Ajo është grua e besës. Ka përpara një varr të freskët, një tog me baltë të njomë, që duhet ta thajë. Asgjë më tjetër.

Ndaj shkon shpesh e më shpesh te varri, tashmë jo për të derdhur lotët mbi të, por që ta thajë me një erashkë baltën e njomë, të thajë varrin e ri.

Fillimisht të ndalemi te idioma “ të bësh veri” që do të thotë të bësh fresk kur je në vapë, ose të thash diçka që është e njomë, e lagur. Idioma tjetër, prit sa të më thahet varri, është pak më e komplikuar. Poeti Lu e dinte se po të vdiste në muajt e verës, varri pas dy ditësh do të ishte i tharë. Po të vdiste në muajt me lagështi, duhet të pritej së paku deri sa të kthehej dielli, që balta e varrit të thahej vetiu. Idioma “sa të më thahet varri”, do të thotë, në këtë rast, më prit në një kohë që zgjat sa një stinë, sa të thahet kujtimi im jo balta, dmth sa të harrohem sado pak. Kjo mund të nënkuptonte dhe një vit kohë, apo dhe disa vjet. Ky kusht “kinez” ngjan me një kurth. “Sa të më thahet varri” nuk ka të bëjë me baltën, po me atë kohë të mjaftueshme, me atë largësi të respektueshme që na duhet për ta vënë mënjanë kujtimin e dikujt që e kemi ndër njerëzit tanë të dashur.

Te tragjedia Hamlet e Shekspirit, hasim në shpërthime dramatike për atë që sa pa u ftohur gjellët funerale të vdekjes së mbretit, u shtruan gjellët e festës së martesës së gruas Gertrudë, mbretëreshës së Danimarkës me kunatin e saj. “Se oh, se oh, u shua, \ i drunjti kalë u harrua”, shpërthen në sarkazmë Hamleti. Nuk paskemi pasur një mbret të vdekur, po një kalë të drunjtë që u thye dhe shpejt e flakim tutje, pa asnjë lëndim.

Ali Asllani, butë, pa lëndime në dukje, na përcjell me nota humori, jo një mbretëreshë, po një grua të bukur, që nuk do të mbetet e ve, që po kapërcen mbi vdekjen e të shoqit për gëzimet që i premton tashmë një burrë tjetër.

Në estetikën klasiciste por edhe në mendimin kritik të mëvonshëm deri te Tolstoi, përflitej termi “njeriu i vogël”, “njeriu i rendit të tretë”. Tragjikja, sublimja, e madhërishmja u përkisnin njerëzve të rendeve të larta. Njeriut të rendit të tretë i përkiste komikja, e shëmtuara, e ulta. Më tej realizmi, si drejtim artistik, zbuloi tragjiken dhe te njeriu i rendit të tretë. Mos vallë zonja Lu bën pjesë te ky “njeriu i vogël”? Një zonjë që nuk është e denjë për tragjedi.

Hanko Halla e poemës me të njëjtin titull është tragjike e njëherësh komike, por kryesisht tragjike; ajo vuan e mbetet peng në moskuptimet e kohëve dhe të brezave. Zonja Lu nuk është as tragjike, as komike. Ajo është një grua e mbushur me dashuri dhe me përkëdheli të ëmbla. Duke qenë e bukur dhe nga një shtresë e mirë shoqërore, atë jeta e ka përkëdhelur. Vdekja e papritur e burrit të saj, një “Poet i madh i vendit, \ që peshohej këngë e tija me dërheme të ergjendit”, fillimisht e vë në situatën dramatike të vetëvrasjes. Por shpejt ajo e merr veten. Dhe sheh përballë një tog me baltë të njomë, të cilin duhet ta thajë, për të ecur më tej me një martesë të re, të njomë mbi thatësirën tokësore. Poezia sjell ndjenja, gjendje, të ngjara të jetës tokësore. Vdekjet si çdo gjë tjetër, përsëriten dhe lënë një varr prapa tyre. Ata që mbesin gjallë, vazhdojnë jetën. I gjalli me të gjallin, i vdekuri me të vdekurit. Vetëm kaq.

E, prapë gruaja që i bën fresk me erashkë varrit të burrit të vdekur, është një nga imazhet më të rralla në poezinë shqipe.

Si poezi me subjekt, me personazh qendror një grua, me situata që shtjellohen gjatë rrëfimit poetik, me një notë humori që ashpërsohet e ngjyroset me tonet e së errëtës, Zonja Lu disi afrohet me poemën “Hanko Halla”, kryeveprën e autorit.

Cili është faji i kësaj gruaje që në poezi satirizohet? Sado që Ali Asllani e paraqet si një grua pak lozonjare, ai nuk moralizon. Na thotë se personazhja e tij tundohet nga një djalë i bukur dhe do që ai të zërë vendin e të vdekurit në shtratin e saj. Nuk bëhet fjalë për dashuri. Bëhet fjalë për joshje të ndërsjellë, për premtime të ëmbla, për shijimin e së hijshmes. “Ti e un’ një çift i ëmbël, çift i ëmbël, çift me shije, \ çift o çift që s’ka të dytë, si dy kokërrza qershije”, këto i thotë djaloshi. Zonja Lu nuk pret sa t’i shijojë… “kokrrat e qershisë”. Ndaj shkon në varreza që të thajë varrin e burrit të vdekur, që të bashkohet sa më parë me të gjallin që e pret matanë varrit.

Nuk besoj se këto që ndien zonja Lu janë të fajshme. As autori nuk e thotë. Autoi vetëm habitet, por me shumë elegancë gati sa nuk thotë që i pëlqen kjo që i del para syve: një mrekulli, një bukuri, një grua e gjallë, vitale.

Sado heshti buzë e kuqe, foli syri i saj i zi… \ dorë e saja s’kish të lodhur: bën veri e bën veri

Zonja Lu “gaboi” vetëm kur e mori fjalë për fjalë tharjen e varrit. Kushti “sa t’më thahet balta e varrit”, në dukje ngjan me një shaka. Po ky kusht kaq i pafaj dhe i parëndësishëm bëhet shtysa më boshtore e krejt poezisë, si në vazhdimin e saj rrëfimor, edhe në zbulimin më të plotë të personazhit. Zoti Lu si burrë dhe si poet e dinte që me vdekjen e njërit nga bashkëshortët, tjetri që mbetet i gjallë, është i zgjidhur nga detyrimet për dashuri dhe për besnikëri. Dashuria, besnikëria janë dukuri të kësaj bote, nuk kanë punë me botën tjetër. Poeti Lu (Ali Asllani) e di se sa të paqëndrueshme janë lidhjet njerëzore. Përmasa e njerëzores i bën ato të tilla: të brishta, të thyeshme.

Zonja Lu nuk gaboi që u marros pas një tjetri, vetëm dy ditë pasi i vdiq burri. Kjo ishte natyra e saj. Nga të dhënat e biografëve vjen kumti që Lulushja e jetës reale ia thotë së ëmës këtë që ajo pëlqen një burrë tjetër dhe nuk pret sa të martohet me të. Lulushja martohet pas një muaji nga vdekja e burrit, pa pyetur për mospëlqimet e njerëzve të afërm. Keta te aferm nuk ia falin, nuk i flasin më përjetë. Por zonja Lulushe e jetës reale të Ali Asllanit, iu dha kënaqësive të saj, i shkeli rregullat e sjelljes së mirë në shoqëri, deri dhe lidhjet me të afërmit e saj.

Ali Asllani e ndëshkoi atë me shkruarjen e kësaj poezie. Por njëherësh duke ndjerë keqardhje për të, e fshehu poezinë në sirtar, sikur të kishte frikë nga publikimi i saj. Mbase e botoi kur prototipi i zonjës Lu, nuk ishte më në jetë. Nuk ishin më as të tjerë familjarë që mund të fyheshin. Nuk i shkonte një zotërie si ai, që me një poezi të tillë, ta lëndonte kujtimin e familjareve, kujtimin e heroinës së tij.

Patriarkalizmi i kohës së Hanko Hallës në vitet ’30 po shthurej, por jo deri në atë masë sa shoqëria e asaj kohe t’i pranonte ashiqare e me plot gojën shkëputjet kryekëput me të kaluarën. Shoqeria i respektonte ende disa nga ngurtësimet e klishetë zakonore.

Megjithatë autori nuk i fsheh te vertetat; na ka vënë përballë një zonjë Lu të papërmbajtur, që nuk pret sa të hidhet në krahët e të gjallit. Një zonjë Lu që përtej betimeve shtijanike dhe veprimeve sa për sy e faqe, i vihet punës që ta thajë varrin me pahir. Veprimi i saj me një erashkë në dorë mbi një varr, është më shumë sesa qeshakak. Poezia e stërzmadhon si në sarkazmë, si në një situatë tragjikomike të humorit të zi, gjestin e Zonjës Lu. Thahet vallë varri me një erashkë?

Me kë tallet kësisoj kjo poezi? Me patriarkalizmin? Me zonjën Lu? Me natyrën e njeriut? Me fatkeqësinë e vdekjes që e vë njeriun para provave të tilla, sa ai zbulon lakuriq vetveten? Mos vallë tallet dhe me varrin që e përdhosin me tharjen dhunshëm të baltës së tij, në vend që të bënin të kundërtën, ta ngrohnin me shiun e lotëve. Mos po përdhosim vdekjen, atë që duhet ta respektojmë? Mbase autori tallet nga pak me të gjitha këto më lart.

Imazhi është vërtet çmeritës: një grua që gjasme qan burrin, por në të vërtetë shkon në varreza që t’i bëjë fresk me erashkë baltës së njomë që varri të thahet sa më shpejt.

Histori të tilla ishin të rënda për t’u thënë me zë të lartë edhe deri tani vonë.

Mbase autori me këtë poezi na thotë se martesa është një shfaqje konvencionale dhe dashuria në martesë një teatralitet i ndjenjës. Edhe disa nga veprimet e betimet tona janë teatrale. Nuk janë të vërteta. Të vërteta themelore janë jeta, vdekja, gjaku i nxehtë i njeriut dhe dheu i varrit që e mbulon atë. Të tjerat janë relative.

Zonja Lu zë një vend të veçantë në krejt poezinë e Ali Asllanit. Pasuria e lirikës së tij dashurore na ka zbuluar ndjenjat e së bukurës, të dhimbjes, të përgjërimit e të gëzimit dashuror në një poezi të së lartës, të sublimes e të së përjetshmes. “Zonja Lu” vjen si kontrapunkt i poezive të tjera të dashurisë të autorit, i poezive të përgjërimeve, të përkushtimeve, të lektisjeve, të turbullirave dhe të pështjellimeve shpirtërore, në atë dhënien me mish e me shpirt pas së bukurës. Derisa kjo e bukur është e përkohshme si edhe jeta, pse mos të jemi edhe ne të tillë: përkohësisht të dhemshuruar, të përgjëruar, të nxehtë dhe të turbulluar deri në marramendjen dhe përhumbjen më të thellë të mundshme? Një përkohësi e së përjetshmes. Një e përjetshme e përkohshme e harxhuar dhe kurrë e përmbushur.

Prapë mund të thuhet se zonja Lu është njeriu tjetër. Jo njeriu i thellësive të mëdha të lirikës së Ali Asllanit. Zonja Lu është njeriu i vogël, ajo që estetët e dikurshëm e quanin njeriu i rendit të tretë. Te ky njeri lakuriqësitë tona janë të shprehura më ashiqare. Përballë një varri dhe një dashurie të shfaqur, ne tashmë e dimë se kë zgjedhim. Dhe njeriu i rendit të tretë a njeriu i rendit të parë kanë se ç’të gjejnë te kjo Zonja Lu. Kanë seç të gjejnë në veten e tyre: të varrosin sa më parë atë që vdiq, për të përqafuar atë të gjallin që premtohet. S’kanë nga t’ia mbajnë.

“…Zonja Lu i bën veri”. Imazhi është konkret, i zhveshur, i prekshëm. Ky imazh përfundimtar na jep të gjithëve një fshikullimë të fortë, një flakërimë, për të na thënë se jemi gati të shkelim jo më mbi premtimet, po edhe mbi varrin, për të arritur synimet e gjakut e të ndjenjave tona. Autori këtu është një realist i ashpër. Humori bëhet i zi dhe cinizmi, sado i butë dhe i fshehur, i zhvesh dhe i hedh tej maskat tona të mjera.

Përshkallëzimi poetik nëpër nyjet e subjektit është degradues dhe çon nga humori përqeshës dhe jo nga dramatika dhe tragjikja.

Pjesa e dytë e poezisë shpjegon dhe përgjërimet boshe dashurore të pjesës së parë. Natyra e marrëdhënieve burrë-grua është teatrale, por një teatralitet i luajtur bukur, se njerëzit më tepër se sa ndjenja të thella shprehin imitimin, shkërbimin e ndjenjave të tilla brenda një lidhjeje konvencionale siç është martesa. Zonja Lu është e tillë në Shqipërinë e viteve ’30, në Kinën e lashtë dhe në Shqipërinë e sotme. Poezia kështu merr një përmasë universaliteti dhe thellësie në zbulimin e natyrës njerëzore. Sadoqë Ali Asllani duke i hedhur ngjarjet në Kinë, u mundua t’i fshehë, t’i transferojë gjetkë fajet, kjo ishte, kjo është Shqipëria. Universale në përjetimet e njeriut të saj si kushdo tjetër në botë dhe provinciale në fshehjen e këtij universaliteti. Meskine në hipokrizinë e saj dhe prapë universale në shfaqjet e ndjesive të së njerëzishmes \ të së panjerëzishme, të asaj që quhet jetë.

Ngjan se i biem shumë në qafë Zonjës Lu, përpëlitjeve të saj në marrëdhëniet me martesën, me jetën dhe me vdekjen. Janë përpëlitje dhe hipokrizi që të gjithë i luajmë, ndonëse pa e kuptuar se po i luajmë. Jemi shumë të sinqertë në lojën tonë. Madje fyhemi po të na thuash që luajmë, që nuk jemi realë. Në këtë pikë zonja e bukur dhe e ëmbël Lu është mrekullia vetë. Është më e sinqerta nga të gjithë dhe në mënyrën se si e vizaton autori, është më e pafajshmja. Në çdo moment ajo është vetvetja. Kur betohet se do të vrasë veten, nëse humbet burrin, është e sinqertë. Sapo ndodh vdekja, ajo vërtet merr thikën të vrasë veten. E pengojnë të bëjë vetvrasje dhe aty ajo kujtohet për premtimin e dytë: të mbetet përgjithmonë vejushë. Edhe këtë herë ajo e ka me gjithë mend. I shfaqet një burrë i ri dhe i bukur dhe ajo kujtohet për kushtin e vetëm dhe të vockël: tharjen e varrit. Ashtu bën: duhet të thahet varri, pa të bashkohet me të riun. Ai gjesti i saj që bën veri për të tharë varrin sa më shpejt, nuk është fort i honepsshëm moralisht, por në gjithçka ajo e respekton ish-burrin. Pra, ajo është brenda vetes në të gjitha rastet. Një grua si Zonja Lu vetëm kështu mund të veprojë. Edhe me burrin e ri do të jetë po kaq e sinqertë. Do t’i betohet me gjithë shpirt për dashuri ashtu si burrit të parë. Edhe me një të tretë të mundshëm po e tillë do të jetë. Siç thamë, Ali Asllani nuk e ndëshkon personazhin e tij. Ai vetëm e paraqet atë.

Edhe në këtë poezi Ali Asllani është poet i përshkrimeve të gjalla dhe shqisore. Disa nga vargjet më mbresëlënëse e shprehin këtë: “Ti e un’ një çift i ëmbël, çift i ëmbël, çift me shije, / çift o çift që s’ka të dytë, si dy kokërrza qershie”. Zonja Lu do të vetëvritet “ta bëjë copa-copa mishtë… me biçakun e fildishtë”.

Përsëritja, krahasimet, rima, ritmi i gjallë dhe fluturues, imazhet goditëse, idiomat nga gjuha e folur, ironia si edhe në këtë poezi, janë nga tiparet më të ngulëta të poetikës së Ali Asllanit.

Poezia “Zonja Lu” krijon një personazh të paharruar. Ajo nuk i arrin lartësitë e poemës “Hanko Halla”, po mbetet ndër poezitë e tij që përherë do të tërheqin vëmendjen e lexuesit dhe të kritikës.

Është një zonjë e re që do të thajë, varrin, vdekjen. “… zonja Lu i bën veri, bën veri.”

Me këto fjalë fillon dhe me këtë varg mbyllet poezia “Zonja Lu” e Ali Asllanit.

Shënim: citimet janë nga poezia Zonja Lu, në librin “Vidi vidi pëllumbeshë”, TOENA, Tiranë 1999