8 tetor 1953-2023/Shtatë dekada krijimtari të Ismail Kadaresë

“Romanet e mi kishin qenë diçka e gabuar, përderisa kishin lindur jashtë kohës së lejuar për letërsi. Si puna e alkoolit që s’lejohej për adoleshentët. Ndaj do të rrinin atje thellë, të shtrirë rresht, midis mendimit dhe shkrimit, të ngrirë, të pavëzhgueshëm prej syrit njerëzor. Kisha bindjen se ato tekste do të nguteshin për të dalë, do të zhbëheshin aty për aty si të goditur nga rrufeja.

Më kishte qëlluar t’i shfletoja rastësisht, por tepër rrallë, si për të gjetur se ku mbaronte mbretëria e vdekjes dhe ku niste shenja e parë e gjallimit. Kjo do të ndodhte për herë të fundit në vitin 2012, kur vështrimi im, pas gjashtëdhjetë vitesh do të ndalej mbi dorëshkrimin që mbante datën 8 tetor 1953, “Në dheun e panjohur”. Me njëfarë mundimi, gati përdhunshëm e lexova. Dhe aty për aty vendosa që, ashtu siç flitej për gurin e parë të një ngrehine, me atë tekst do të niste gjithçka që kisha krijuar. Gjithçka tjetër përpara tij do të mohohej e do të mbetej përgjithmonë në zonën e asgjësë. Dhe ky do të ishte urdhri im. I pakthyeshëm”.

 

NË DHEUN E PANJOHUR

 

Mes oqeanit

 

Në kuvertë bënte ftohtë. Thëllimi i lehtë trazonte flokët e udhëtarëve. Mbi oqean, gjer larg zbardhëllonte mjegulla e dendur. Sipërfaqja e zhubravitur e ujërave kishte marrë ngjyrën e hirtë e të ftohtë si metal. Syri mërzitej së shikuari atë pafundësi të shkretë e të mjegullt. Roberti kish qëndruar i mbështetur pas parmakut dhe sytë e tij të mbyllur përgjysmë, ishin ngulur në një pikë të horizontit. Ai vështronte dallgët e errëta dhe padashur ndër mend i përfytyrohej një përmbysje e fuqishme e këtij vapori të madh që lëkundej ç’prej dy javësh mbi këtë oqean gjithë mjegull, e këtyre reve dhe valëve të hirta, e atij vetë që shikonte i vetmuar e plot trishtim këtë hapësirë oqeanike.

Në anije kishte zhurmë.

Tingujt e shpejtë e të njohur të një zvingu shpërthenin që nga brenda, duke u përzier me zhurmat shurdhonjëse të njerëzve që luanin bilardo në sallonin e madh.

Filloi një shi i hollë, i dendur.

Roberti u shkëput nga mendimet e ngatërruara. Ai pa me çudi se nga gjithë ajo mori njerëzish, ai qe i vetmi që qëndronte akoma në kuvertë.

Kur mbylli derën e kabinës pas tij, e ndjeu veten më të qetë. Zhurma arrinte e mbytur gjer atje. Ai hoqi kapelën dhe u shtri, pa u zhveshur, në krevat.

Përsëri e mbuloi trishtimi. Fytyra e tij ishte e ftohtë dhe pa asnjë shprehje. Kur u lodh së ndenjuri mbi krevat, u ngrit dhe u hodhi një sy plaçkave të tij që ishin hedhur pa rregull andej-këndej. Ca libra qenë ngatërruar mbi valixhet e hapura përgjysmë. Ai u përkul mbi to, i trazoi dhe, më në fund, mezi gjeti një fletore të kaltër, të lidhur bukur. U shtri përsëri mbi krevat dhe filloi të lexonte ditarin e tij.

E ç’mund të bënte tjetër?…

 

NJË DITAR

 

Ju sigurisht prisni me padurim t’ju njoh për së afërmi me heroin. Pa dyshim që e keni parafytyruar atë të shkujdesur e të mërzitur nga gjithçka, duke vështruar retë, mbështetur pas parmakut të vaporit. Po, ashtu ishte ai: i vrenjtur dhe i trishtuar.

Përse, pyesni ju, përse ky trishtim, kjo tretje në mendime, kjo mjegull oqeanike? Ku shkon ky njeri? Ky djalosh? Pse quhet Robert?

E kam shumë zor, lexonjës i dashur, t’i përgjigjem kësaj pyetjeje menjëherë. Por kam një mjet për t’u sqaruar në mënyrë mjaft besnike për heroin. Ne e lamë atë duke lexuar ditarin e tij. Për fat, ky ditar ka rënë në duart e mia (në disa rrethana që s’më vjen ndoresh t’i tregoj). Dhe tani, lexonjës i dashur, po e botoj atë, si hyrje të tregimit tonë:

“…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………”

 

ATDHE!

 

Majat e maleve u dukën në horizontin e errët të ujërave adriatike. Qielli i vrertë dukej si i shpuar nga kreshtat e tyre ngjyrë hiri. Retë e larta preknin mbi to dhe qëndronin të palëvizura larg.

Atdheu!

Kujt prej nesh nuk do t’i vinin ndër mend në këto çaste vargjet e zjarrta të Naimit? Kujt nuk do t’i gufonte zemra, kur të shihte për herë të parë malet madhështore?

Roberti qëndronte përsëri te parmaku dhe sytë i kish ngulur në ato skajet e para të tokës lindore.

Atdhe!

Një ndjenjë e nxehtë i pushtonte zemrën. Po ajo ndjenjë e papërcaktuar dhe romantike për vendin tënd të largët e të panjohur. Dhe kjo ndjenjë ishte te Roberti jo prodhim i zemrës së tij, por diçka e mësuar prej kohësh, prej leximeve romantike, prej thirrjeve të dëshpëruara të poetëve të mërguar. Ishte ajo “largësia e mjegullt”, “brigjet plot mistere të orientit”.

Ishte krenaria e pashprehur për vendin që thirrej “dheu i shqiponjave”. Ai dinte fare pak për atdheun e tij dhe as ish interesuar të mësonte më shumë. Asnjë emocion nuk e dridhte zemrën e tij. Shikonte i qetë majat e maleve dhe padashur i përfytyroheshin skenat e udhëtimit: nata e errët kur iku pa lajmëruar nga daja i tij, Statuja e Lirisë mbi oqean, hapësira e pambarimtë e Atlantikut; pastaj qielli i Italisë dhe ujërat lindore të Adriatikut. Asgjë e jashtëzakonshme gjatë gjithë kësaj rruge që përfshinte gjysmë bote. Atij as i bëri përshtypje Marseja dhe Gjenova plot zhurmë, ku punëtorët ishin në grevë dhe s’donin të shkarkonin anijet. Ai shëtiti nëpër rrugët e zhurmshme, duke kërkuar më kot andej-këndej tiparet e atdheut të Dantes, e vendit të hershëm të serenatave. “Eh, Italia, një e kaluar boshe…”, mendoi me përbuzje duke i lënë lamtumirën.

Dhe ja, tani ai shihte atdheun, atdheun e tij, për të cilin pati ëndërruar shumë herë, që shumë herë e përfytyronte prapa “largësisë së mjegullt”, prapa ujërave të kaltra detare. Ai shihte atë atdhe, për të cilin pak kohë më parë e kish pasur për turp ta quante të tijin.

Dhe megjithatë, shikimi i tij ish i ftohtë. Ndjenja e nxehtë po shuhej dalëngadalë. Në shpirtin e tij mbretëroi përsëri ftohtësia, trishtimi.

Toka po afrohej. Limani dukej tani qartë. Sa i vogël ish! Roberti nuk ia dinte emrin këtij limani. Nuk i interesonte. Shikonte plot mërzi në bregdetin që i dukej i shurdhët e i vdekur. “Ja, më në fund dhe atdheu, Shqipëria”!… mendoi, sikur ta qortonte veten për ëndërrimet e tij, sikur t’i tallte ndjenjat e tij, që pak më parë e bënin të gufonte.

Ishte mërzitja e zakonshme pas çdo rilindjeje shpirtërore.

 

NË DHEUN E PANJOHUR

 

Nga të dyja anët e rrugicës ngriheshin plepa shekullorë. Poshtë tyre rridhte një lumë i vogël e i shpejtë.

Përreth, çdo gjë kishte çelur plot gaz pas shirave të furishme të pranverës. Më në fund edhe qielli ish bërë i kaltër pas gjithë atyre mjegullave të errëta.

Lugina e bukur malore, plepat, lumi dhe qielli i kaltër e bënin Robertin të ecte tërë qejf, megjithëse valixhet ishin të rënda dhe ai pothuaj kurrë nuk kishte kaluar në rrugë të këtilla. Asnjë gjurmë trishtimi nuk kishte mbetur në fytyrën e tij. Sytë e zez dhe melankolikë shikonin me admirim nga të dyja anët e luginës së vogël, ku zbardhnin aty-këtu fshatra të vogla. Herë-herë qëndronte dhe, duke përshkuar dorën lodhshëm në flokët e dredhur, merrte frymë thellë sikur mos të ngopej dot me ajrin e pastër malor që nuk pati thithur kurrë. Pothuaj gjatë gjithë rrugës nuk pati menduar për njerëzit e tij, dhe vetëm kur iu afrua fshatit të panjohur ku ndodheshin ata, u mundua të sillte para syve fytyrat e babait dhe motrës së tij më të vogël; por siç duket, kjo e bezdisi dhe shpejt e hoqi atë mendim.

…Kur hyri në fshat, fëmijët këmbëzbathur u grumbulluan pas tij. Shikonin me çudi pantallonat e tij, kravatën dhe kapelën. Roberti ish akoma më i çuditur. Dëgjonte këmborët e bagëtive që po ktheheshin ndaj të mugëtit, thithte aromën e barit të thatë dhe çdo gjë i dukej aq e ëmbël, aq romantike. Të gjithëve u bëri përshtypje ky djalosh i pashëm, veshur me aq kujdes, që u kujtonte borgjezët që kishin parë në filma. Kur ai pyeti ku ndodhej shtëpia e babait, të gjithë e njohën kush ishte. Robertit iu rëndën këto vogëlsira dhe shpejtoi çapin. Ai kurrë nuk i donte ceremonitë e takimeve ose të ndarjeve.

Prandaj, kur prindërit u hodhën ta përqafonin, ai qëndroi disi i ftohtë. Ah, prindërit! Ai s’i pati njohur kurrë, kurse ata digjeshin për të. Shtëpia buçiti e tëra. Në mes të zhurmës, Robertit i vanë sytë te një vajzë e bukur 17-vjeçare, me sy të zez si të tijtë, që, siç dukej, s’guxonte ta pushtonte me mall djaloshin e panjohur, kushëririn e parë…

Ajo mbrëmje qe për Robertin një bezdi e lodhshme.

 

* * *

 

Ditët e pranverës rridhnin tërë gaz e gjallëri. Lexonjës i dashur, nuk besoj të mos i njohësh ngjyrat e pranverës në malet tona. Pra unë, për mos të të mërzitur me gjëra të zakonshme, nuk po zgjatem në përshkrimin e tyre.

Le të kthehemi te heroi ynë.

Ju sigurisht e prisni me kureshtje ngjarjen e tij të jetës. Ndoshta ju parandieni se Roberti më në fund e gjeti qëllimin e tij të jetës dhe filloi të dashurojë jetën në atdhe. Kështu ngjet zakonisht në romane. Kurse ne, fatkeqësisht, kësaj parandjenjës suaj i përgjigjemi me një buzëqeshje skeptike.

Jo! Ai nuk kishte ndryshuar. Në zemrën e tij zbriti përsëri heshtja, ftohtësia dhe pëlhura e trishtimit. Në ato mëngjeset e para që erdhi në shtëpi pati njëfarë gjallërie shpirtërore. Që në orët e para të mëngjesit, merrte një vëllim poezish të Chateaubriand-it dhe ngjitej nëpër rrugicën buzë lumit deri në pyll. Atje çdo gjë ish e qetë dhe e gjallë. Roberti pati gjetur një kënd të bukur mu në breg të lumit të rrëmbyer. Atje plepat përkulnin degët e gjelbra mbi sipërfaqen e kristaltë të ujërave. Mbi ato degë, tërë ditën këndonin zogjtë dhe fërfërinte era. Djaloshi shtrihej rrëzë plepave dhe ëndërronte me sytë gjysmë të mbyllur, duke vënë njërën dorë si jastëk pas qafës dhe tjetrën mbi gjoks. Sa i pëlqente të rrinte ashtu! Shikonte qiellin për orë të tëra dhe pastaj fluturonte në kohërat plot mistere, ku e tërhiqte poeti i tij i preferuar. Shumë herë afër tij zbardhnin mbi bar copa letrash ku ai shkruante vargjet.

Këto vargje unë i kam lexuar dhe kam mbetur shumë i çuditur. Janë me të vërtetë prekëse dhe të thella. Por për to, unë do t’ju sqaroj më vonë.

Kështu Roberti i shkonte mëngjeset i vetmuar nga bota. Në fshat u hapën anekdota për të. Plakat thoshin se ishte magjistar, ndërsa të rejat i hidhnin vështrime të zjarrta e plot kureshtje studentit elegant, që e fliste shqipen me një theks aq të ndryshëm sa edhe tërheqës. Vetëm të rinjve dhe Sekretarit të Partisë nuk u vinte mirë të flisnin për të. Ata, kur e takonin, përçmonin buzët dhe i hidhnin sytë gjetkë.

Me asnjeri nuk ish njohur Roberti në fshat. Me zor ai shkoi te kushërinjtë vetëm një herë. Me asnjë s’fliste. Ai nuk e çante kokën për asgjë: pothuajse të gjitha gjërat në fshat i dukeshin qesharake. Qesharake i dukeshin këto brigada pune kolektive, këto gara socialiste, këto konferenca “ideologjike” dhe kurse analfabetizmi.

Atij gati i vinte keq për njerëzit që merreshin me gjepura të tilla. I vinte keq për mësuesin që punonte jashtë orarit për analfabetët (madje këtë s’arrinte as ta kuptonte), i vinte keq edhe për konferencierët që u binin djersët duke sqaruar fshatarët. Ai të gjitha këto i priste me një buzëqeshje të trishtuar. I gjithë ky fjalor i ri bujqësor i dukej diçka prozaike ku poezia pati humbur, ata terma aq të ngatërruar që i përsërisnin të gjithë me krenari.

Ai nuk mund të kuptonte se si do të punonin fshatarët bashkërisht në kooperativë, si ata do ta pranonin këtë. E ndiente veten të huaj në këtë vend. Askush nuk e kuptonte dhe asnjeri nuk kuptonte.

Pse dhe si jetojnë këta njerëz? Ç’mendojnë kur struken në ato kasollet e tymosura? Ç’ëndërrojnë dhe ç’ua bën jetën e thatë, të gëzuar? Këto pyetje e mundonin Robertin. Sa e ngushtë i dukej jeta, sa të mjerë dhe të vegjël njerëzit! Kurse ai, ai ish diçka tjetër, një pjesë tjetër e kësaj turme fshatarësh, i bërë nga një brumë tjetër superior.

Në vetminë e trishtuar, e ndiente përherë e më tepër nevojën për t’i zbrazur zemrën njeriu. Por s’po e gjente atë. Në mbrëmje vonë, kthehej në shtëpi. Asnjë gëzim familjar nuk e dridhte zemrën e tij. Ish i huaj për njerëzit e vet. Rrinte i heshtur dhe mezi u përgjigjej pyetjeve të tyre. Prindërit pleq, e shihnin me frikë birin e tyre. Në sytë e tyre shquhej përherë e më tepër dëshpërimi.

Vetëm kushërirës, e cila ende banonte tek ata, ai i hidhte shikime të ëmbla. E donte më tepër se ish e bukur dhe i vinte keq që ajo vashë në lulen e moshës, të mos kish një të dashur si vetja. Po megjithatë, rrallë fliste me vashën. Ajo i priste me padurim fjalët e tij dhe mbante një qëndrim aq të kujdesshëm me të, si me një të huaj. Mundohej që t’i ngrohte zemrën të kushëririt në çdo gjë. Për atë qe lumturi kur ai i buzëqeshte.

Vajzën e turbullonte vështrimi i tij i errët.

Një mëngjes, ai kur po nisej për në pyll, hodhi një sy që nga kopshti në dritaren e kushërirës. Ajo po vishej. Nën këmishën e hollë vijëzoheshin qartë format e bukura të gjinjve të saj. Një mjegull e lehtë i veshi sytë djaloshit, kur pa krahët e saj të bardhë që lëviznin me shkathtësi. Kur u kthye në mbrëmje, prindërit kishin shkuar dhe vetëm ajo diç lexonte në dhomë. Posa dëgjoi çapat e tij, doli në oborr dhe buzëqeshi si zakonisht. Roberti papritur e përqafoi dhe e puthi fort dhe nxehtë në buzë. Vajza ish aq e hutuar, sa nuk pati kohë të kundërshtonte. Edhe vetë Roberti nuk e kuptoi si ndodhi kjo. Ai mezi mundi të shqiptonte: “Më fal”, ndërsa ajo, e skuqur flakë, vrapoi në dhomën e saj. Ai u shtri në minder duke përsëritur me mend: “Ah, hajvan që jam, hajvan që jam!” dhe i ra ballit me grusht.

 

* * *

 

“Mërzi dhe trishtim… mërzi dhe trishtim…” kështu shkroi Roberti në ditarin që e pati lënë prej kohe. Me të vërtetë çdo gjë i qe mërzitur për vdekje. Tani filloi të mendonte me nostalgji për botën e madhe, për Europën.

– Baba, – i tha një mbrëmje të atit plak, – unë do të nisem që këtej dhe s’kthehem më!…

– Si?! – gati mezi u dëgjua farfullimi i tij i mbytur.

– Si?! Po na lë përsëri? Kaq vjet të prita, o bir, dhe ja tani që shyqyr Zotit erdhe, kërkon të shkosh?… Plakun po e mbyste gulçima. Sytë e tij papritur u përlotën, ndërsa kushërira kish ulur sytë dhe trazonte diçka në vatër. Njerka nuk ish atje. Heshtja e nderë e mërziti Robertin. Atë nuk e preku as toni i përvajshëm i të atit, as shikimi plot kuptim i kushërirës…

– Do t’iki! – thirri përsëri. – Në djall të venë të gjitha, e ç’më duhen mua këto?! Jetë qensh!… Në Orient mbase do të gjej qetësi dhe po qe se…, atëherë më mirë dheu i ftohtë!…

– Biri im, – rifilloi i ati me një zë për t’u mëshiruar, – biri im, po pse të mërzitesh ti? Ne nuk kërkuam të punosh… ne… Por nuk mendon… ja, unë jam me një këmbë në varr, s’kam njeri tjetër, veç teje; jo, jo, s’kam, – thirri me histerizëm.

– Kam edhe unë zemër, gjak, s’dua të mbetem qyqar në këtë botë dhe tek ti e kisha shpresën, por ti… eh, ti, – dhe bëri një shenjë me dorë.

Asnjë muskul i fytyrës nuk i dridhej Robertit.

– Bert!… – dëgjoi ai një si vajtim të lehtë. Kushërira kish mbështetur kokën te supi i tij dhe po qante. Ai u ngrit me nervozizëm dhe duke përplasur derën u mbyll në dhomën e tij. “Sa budallenj janë njerëzit, sa budallenj! E pse jetojnë, ç’ëndërrojnë? Gjepura, të gjitha gjepura”! Djaloshi përpëlitej në shtrat dhe s’po e zinte gjumi. Një mijë mendime të çuditshme i vërtiteshin në kokë. E kish kapur nervozizmi. Çdo gjë, tani në errësirë i dukej e kotë. Sikur të kishte një revolver, nuk i dukej aspak gjë e madhe t’ia hiqte vetes.

 

* * *

 

Erdhi vera.

Fushat u zverdhuan. Lumi e pakësoi ujin dhe pylli u bë vendi më i dashur tani për Robertin…

Tërë ditën pothuajse e shkonte atje. Kishte gjetur një çifte dhe shpesh gjuante thëllëza apo lepuj. Po kurrë nuk hante gjë.

Në fshat vlonte puna, por ai as merrte vesh gjë fare se ç’bëhej. I pëlqente vetëm të vërshëllente me duar në xhepa, duke bredhur nga një breg i lumit në tjetrin.

Një ditë kish vajtur te daja i tij (jo për dajën, por sepse kushërira e tij më e vogël, qe mjaft e bukur. Roberti qe mërzitur shumë pa vajza). Atje njohu një kushëri të ri tjetër. Qe djali i dajës, vëllai i vajzës së bukur. Ai kish ardhur nga qyteti, ku studionte në gjimnaz me bursë. Tok me të pati ardhur dhe një shok i panjohur i shkollës. Të dy shokët e shihnin me kureshtje Robertin. Kushëriri akish mësuar plot gjëra për të. Dhe ai i pëshpëriti shokut të tij:

– I ngjan Eugjen Onjeginit, siç thonë.

– Vërtet? Sa çudi! Roberti, me pamje të dizinteresuar, shikonte librat e kushëririt që qenë vendosur pa kujdes mbi tryezë. Ai ngriti ngadalë një portret që i tërhoqi vërejtjen dhe deshi të lexonte kush ish, por nuk e kuptoi shkrimin e panjohur, prandaj pyeti gjimnazistin.

– Si nuk e ke dëgjuar? Ky është Pushkini. Poeti i madh rus!

Në buzët e Robertit rrëshqiti një buzëqeshje ironike.

– Poet i madh? Kurse unë nuk di nëse ka ekzistuar.

– Ju mund të mos dini shumë gjëra të mëdha që ekzistojnë, – u ndez i kushëriri. – Kështu ndodh me njerëzit që mbeten pas botës. Kurse…

– Addio! – tha ftohtë Roberti dhe u ngrit.

Të dy djemtë shikuan me çudi njëritjetrin.

 

* * *

 

Megjithëse nuk e tregoi, biseda me kushëririn më të vogël, i bëri përshtypje Robertit. Toni i tij i vendosur, skuqja e fytyrës së studentit, i pëlqyen Robertit. Për herë të parë qëkurse erdhi në Shqipëri, ai pa një njeri tek i cili gjeti për një çast atë që kërkonte. Përpara kushëririt, ai jo vetëm që s’e ndjeu veten superior, por përkundrazi: inferior.

Por, më në fund, të gjitha këto iu mërzitën dhe shkoi në pyll përsëri. Bënte freskët. Gjethet e blerta dridheshin lehtë nga era, duke prodhuar tinguj të shumtë e të lehtë.

8 tetor 1953./exlibris.al