Gjergj Sinani: Aristoteli dhe Aleksandri i Madh

Nga Prof. Dr. Gjergj Sinani

Problemi i marrëdhënieve ndërmjet Aristotelit dhe Aleksandrit është shoqëruar me diskutime të shumta. Një drejtim i rëndësishëm i historiografisë antike, me frymëzim stoik, që e gjejmë te Eratosteni dhe Plutarku, theksojnë gjerësinë shpirtërore të Aleksandrit që ishte i shqetësuar që të bashkonte grekët dhe barbarët në një bashkësi universale (cosmopolis), përballë pikëpamjeve tradicionale të mësuesit të tij. Sipas tyre, Aristoteli e kishte këshilluar Aleksandrin që me grekët të sillej si hegjemon (shef) dhe me barbarët si sundues (despotès), të parët t’i trajtonte si miq dhe të dytët si armiq, por Aleksandri nuk ndoqi asnjë nga këto këshilla.
Kjo polemikë shpërtheu në fillim të shek. XIX, me zhvillimin e filozofisë së historisë kur shumë filozofë përcaktuan si detyrë themelore të filozofisë që të mendojë Historinë. Nisur nga ky parim shihen dy qëndrime të kundërta për Aristotelin. Hegeli, edhe nga simpatia për Napoleonin, kishte një vlerësim shumë të lartë për Aleksandrin. Sipas tij Aristoteli nuk mund të kishte qenë edhe frymëzues dhe admirues i Aleksandrit. Nga ana tjetër, shumë komentues të tjerë, kanë theksuar se Aristoteli ishte një konservator dhe shumë i lidhur me një formë politike tashmë të tejkaluar “qyteti i vogël grek”. Këto dy gjykime përbëjnë edhe sfondin e diskutimeve bashkëkohore.
Korpusi i veprave të Aristotelit përbëhet nga dy kategori veprash: traktatet ezoterike, të destinuar për mësim brenda Liceut, prej të cilave, nga tradita e dorëshkrimeve na ka mbërritur një pjesë e madhe e këtyre veprave dhe dialogët, traktatet dhe letrat që quhen egzoterike, sepse ishin të destinuara për një publik më të gjerë, të cilat pothuajse kanë humbur (një letër dërguar Aleksandrit mund të jetë një përjashtim që na vjen nga dorëshkrimet arabe). Traktati Mbi botën (Peri Cosmos) i është drejtuar Aleksandrit. Edhe pse është një traktat që i dedikohet fizikës dedikimi është domethënës. Por, është një fakt i çuditshëm se nuk gjendet asnjë përmendje e emrit të Aleksandrit në të gjitha traktatet autentike të Aristotelit. Madje heshtja ndaj këtij gjenerali të madh është tepër e dukshme në tetë librat e Politikës. Disa aluzione mbi mbretërinë maqedonase ndodhen në kapitullin 10 të librit V, që i kushtohet shkaqeve të rënies dhe mënyrave për mbajtjen e një monarkie. Mos vallë kjo heshtje vjen nga fakti se Aleksandri denoi me vdekje nipin, Kelistenin, që Aleksandri e akuzoi për komplot dhe me këtë shpjegohet një nga hipotezat e vdekjes së Aleksandrit nga një helm i përgatitur nga Aristoteli, siç na thotë Arrieni? Arrieni na thotë se është folur shumë për vdekjen e Aleksandrit dhe cilëson si më të besueshme faktin se Antipatros ishte në origjinë të helmimit. Pas vdekjes së Kalistenit, Aristoteli ja dha helmin Kasandrit, djalit të Antipatros, që ai e solli të fshehur në thundrën e një mushke1. Mos vallë kjo lidhje shpjegon caktimin e Antipatros dhe djalit të tij si ekzekutues të testamentit të Aristotelit? Por edhe vdekja e Aristotelit nuk dihet me saktësi. Diogjen Laerci na thotë se Aristoteli vdiq në Chalcis, pasi u akuzua nga athinasit për shkak të lidhjeve me Aleksandrin dhe maqedonasit dhe vdiq aty “pasi piu akonitin (helm që dilte nga disa gjethe në zonat malore, Gj.S.), siç na thotë Eumèle në librin V të Historitë së tij, pasi jetoi shtatëdhjetë vet”2. Komentuesit thonë se Eumèle ka dashur që t’i japë Aristotelit të njejtën moshë dhe lavdi si Sokratit. A vërtet kanë vdekur të helmuar si nxënësi dhe mësuesi? Edhe në qoftë se nuk është i vërtetë ky fakt, një gjë është e sigurtë; njerëzit e ditur dhe të mëdhenj nuk i duan shumë. Por t’ja lemë historisë këto çështje dhe t’i rikthehemi problemit tonë.

Te libri V i Politikës, Aristoteli na thotë se mbretëritë e kanë origjinën e tyre nga shërbimet që mbretërit i bëjnë popujve të tyre dhe përmend Codros që shpëtoi athinasit, Cyrus që çliroi persët, pastaj mbretërit Lakedemonas, Molosët dhe Maqedonasit që pushtuan territoret e bashkësisë. “Në fakt, shkruan Aristoteli, të gjithë ata që i kishin bërë shërbime, ose mund t’u bënin shërbime qyteteve të tyre ose popujve të tyre, zakonisht fitonin dinjitetin mbretëror, qoftë kur e fitonin pas një lufte, nënshtrimin si Codros, qoftë kur i kishin çliruar, si Cyrus, qoftë kur themelonin një qytet ose fitonin një territor si mbretërit Lakedemonas, Maqedonasit dhe Molosët. Nga natyra mbreti do që të jetë një protektor me qëllim që t’i vendosë zotëruesit e pasurisë në mbrojtje ndaj masave të padrejta dhe të shmangë teprimet e popullit. Përkundrazi, tirania, siç e kemi përsëritur shpesh, nuk ka kurrë parasysh të mirën e përbashkët, por interesin e vet personal”3. Në tri raste të tjera kur i përmend maqedonasit nuk është shumë dashamirës. Filozofi përmend teprimet seksuale si shkak të vdekjes së Arkelaos dhe Filipit4.
Në librin III të Politikës, Aristoteli na jep një klasifikim të detajuar të mbretërive por nuk saktëson kurrë nëse bënte fjalë për monarkinë maqedonase si një model i tipit lakonian, si një mbijetesë e mbretërive greke të kohëve heroike, si një mbretëri barbare ose si një tirani. Pasi bën inventarin e tipeve të mbretërive, ai fut edhe një formë të pestë, pambasilea.5 “Por ka një lloj të tretë mbretërie ku një njeri i vetëm ka autoritetin mbi gjithçka, si çdo popull ose çdo qytet, mbi interesa të përbashkëta; ajo vendoset në të njejtin rang si qeveritë domestike: ashtu si qeveria domestike është një lloj mbretërie mbi një shtëpi, kjo mbretëri është si një qeveri domestike qoftë e një ose disa qyteteve, qoftë e një ose disa popujve”6. Në vazhdim, ai nuk ndalet më në këtë formë mbretërie, por ai ndalet në veçanti në çështjen nëse qeverisja absolute e një njeriu të vetëm është më e preferueshme se sa mbretëria e ligjit dhe nëse ky regjim është në përputhje me drejtësinë. Këtu, mesa duket, ai mban qëndrim ndaj teorisë së mbretit filozof të Platonit. Duhet theksuar se qëndrimi i tij është haptazi anti-monarkist. Sipas tij, një regjim ligjor është më i lartë se autoriteti absolut i një njeriu të vetëm, sepse ligji është një “arsye e çliruar nga dëshira”, ndërkohë që çdo monark rrezikon të udhëhiqet nga pasioni i tij. “Kështu pra, të kërkosh që të mbretërojë ligji, kjo do të thotë të kërkosh që vetëm Zoti dhe arsyeja të mbretërojnë; përkundrazi, të kërkosh mbretërimin e një njeriu, kjo do të thotë t’i shtosh atë të një shtaze, sepse dëshira e verbër është si një shtazë dhe shpërthimi i pasioneve përmbyt qeveritarët, madje edhe njerëzit më të mirë; kështu, ligji është arsyeja e çliruar nga dëshira”7. Në kapitullin 17, Aristoteli thekson se ndërmjet individëve të ngjashëm dhe të barabartë, sovraniteti i një njeriu të vetëm nuk është i drejtë edhe në qoftë se monarku ka shumë merita. Mirëpo, ai fut një përjashtim, kur në një qytet, një familje, ose një individ ka merita shumë më të larta se ato të të gjithë të tjerëve së bashku, atëherë është e drejtë që kjo familje ose ky individ të ushtrojë sovranitetin dhe të gjithë t’i binden. Një individ i pajisur me të tilla merita është “si një zot midis njerëzve”. Ligjet dhe rregullat që bazohen mbi barazinë nuk mund të zbatohen ndaj tij. Ndaj njerëzve të tillë nuk ka ligj, sepse ata vetë janë ligji. Në qoftë se gjendet një njeri me virtyte të tillë, çfarë duhet bërë?, pyet Aristoteli. “Sigurisht nuk duhet thënë se një njeri i tillë duhet ndaluar dhe dëbuar; sigurisht as se duhet komanduar: është njëlloj si të pretendohet të komandohet Zeusi, përmes një ndarje pushteti. Pra, e vetmja gjë që mbetet dhe që duket e bazuar në natyrë, është që t’i binden të gjithë një njeriu të vetëm me të gjitha favoret; dhe kështu, njerëz si ai do të jenë përjetësisht mbretër në qytetet e tyre”8. Ky refleksion mbi mbretërinë absolute dhe mundësia e daljes së një njeriu të jashtëzakonshëm, të ngjashëm me perënditë, ka rëndësi të theksohet sepse ve në diskutim vetë ekzistencën e polisit që për Aristotelin është një “bashkësi të barabartësh”. Në filozofinë e Aristotelit, qyteti (polisi), që përbën qëllimin e evolucionit njerëzor, në kuptimin teleologjik të termit, nuk shënon domosdoshmërisht pikën finale të tallandisjeve të bashkësive njerëzore. Nga natyra, njeriu është i destinuar të jetojë në qytet, por nuk është kështu për shtazët e egra dhe as për perënditë. Njerëzit e ngjashëm me shtazët e rrezikojnë qytetin, por dalja e një njeriu hyjnor do të shpinte, qoftë edhe përkohësisht, në shkatërrimin e bashkësive qytetare në favor të një monarkie absolute, qoftë në kuadrin e një qyteti, qoftë në një kuadër perandorak. Këto analiza që jep Aristoteli nuk shoqërohen me asnjë shembull, gjë që është e rrallë te Aristoteli, i cili në analizat e veta zakonisht u drejtohet shembujve. Mos vallë Aristoteli e konsideronte Aleksandrin si një perëndi midis njerëzve dhe regjimin e tij si një regjim të justifikueshëm? Ajo që është e sigurtë te Aristoteli, pavarësisht kritikave, është fakti se ai ishte tepër i vëmendshëm ndaj fenomeneve politike të mëdha të kohës së tij dhe, në kuadrin tonë, daljen e një tipi të ri monarkie.
Për më tepër, nipi i Aristotelit, Kalisteni, ishte shoqërues i Aleksandrit si biograf zyrtar. Pasi u soll si një lajkatar pranë Aleksandrit, ai ju kundërvu mbretit kur ky i fundit deshi t’u impononte maqedonasve dhe grekërve vullnetin e tij absolut. Më vonë Aleksandri e dënoi me vdekje duke e akuzuar se ishte nxitës i konspiracionit të pazhëve. Ndoshta Kalisteni nuk veproi me kujdes siç e kishte porositur daja i vet, por as nuk është e sigurtë se kjo ngjarje shpuri në një ndarje totale ndërmjet Aleksandrit dhe mësuesit të tij, pasi Nikanori, djali i adoptuar i Aristotelit, në vitin 324 ishte një nga njerëzit më të besuar të Aleksandrit. Po kështu, është e mundur që filozofi mbajti marrëdhënie të mira edhe me Antipatros, që, pas vdekjes së Aleksandrit, në testamentin e tij Aristoteli e caktoi si ekzekutues të testamentit dhe me Aleksandrin, përmes Antipatros, edhe kur marrëdhëniet ndërmjet këtyre dy burrave u tendosën. Gjithashtu, është e sigurtë që ka pasur një korespondencë ndërmjet Aristotelit dhe Aleksandrit. Ciceroni i thotë Atticusit se për t’i shkruar Çezarit do merrte si model një letër të Aristotelit për Aleksandrin. Edhe Diogjen Laerci përmend dy traktate ezoterike që Aristoteli ja drejtonte Aleksandrit, Mbi mbretërinë dhe Mbi kolonitë, si dhe katër letra. Po sipas Laercit, që jetoi në shek. III pas Krishtit, është e sigurt se letrat e Aristotelit për Aleksandrin janë shumfishuar.
Nga historia njihen disa shkrime apokrife që njihen si Roman për Aleksandrin të shkruara nga Psudo-Kalisteni, ku tregohet se pas çdo ekspedite Aleksandi i shkruante Aristotelit për t’i treguar ato që kishte parë. Në përgjigje, Aristoteli e përgëzonte, i jepte këshilla, ose i kërkonte saktësime. Për këto marrëdhënie të ngushta flet edhe Hegeli, i cili thekson se “Aleksandri mori masa të kujdesshme që bimët dhe kafshët e reja që do të gjente në Azi t’i dërgoheshin Aristotelit, në formën e tyre natyrore, ose në formën e vizatimeve dhe përshkrimeve”9. Në shek. VIII, disa nga këto letra u përkthyen në gjuhën arabe nga sekretari i kalifit omejad të Damaskut që mbretëroi nga 724 deri më 743. Vlen të theksohet se këto letra figurojnë në tekstet e para greke që u përkthyen në arabisht. Përkthimi i traktateve filozofike dhe shkencore filluan rreth një shekull më pas. Me sa duket, ky interes për këto letra shpjegohet me faktin e analogjisë politike. Ashtu si Aleksandri edhe Omejadët duhej të organizonin një perandori që e fituan shumë shpejt dhe, ashtu si Aleksandri, duhej të mbanin parasysh se si t’i trajtonin popujt e pushtuar dhe sidomos kuadrot persë të perandorisë së vjetër sasanide. Ndërmjet shumë autorëve që janë marrë me këtë korrespondencë, meriton të vihen në pah punimet e Jozef Bielawski, të botuara në vitin 1970, ku ai studion katër letra që Aristoteli ja ka dërguar Aleksandrit në katër dorëshkrime që ndodhen në Haja Sophia, dorëshkrimet e Koprulu dhe një dorëshkrimi në Bibliotekën e Vatikanit10. A janë vërtet letra të Aristotelit dhe a është vënë dorë në to nga autorë anonime, kjo është një çështje e debatueshme ndërmjet historianëve. Ajo që na intereson ne, është nxjerrja në pah e mendimit politik që shpaloset në këto letra.
Përgjithësisht letrat fillojnë me shprehje admiruese për bëmat e Aleksandrit, por shpejt ai i këshillon mbretit të ri që t’i japë ligje këtij shteti të madh tani që u vendos paqja. Ai i thotë Aleksandrit se është e lehtë që të pushtohet një vend i madh, por është e vështirë që të mbahet në një gjendje të lulëzuar, siç na tregon historia e perandorive të lashta aziatike. Që një vend të ketë një legjislacion unik, i duhet një mbret që të nxjerrë ligje dhe të bëjë që ato të respektohen. Sipas filozofit, karakteri i sovranit dhe sjellja e tij e drejtë kanë një rëndësi thelbësore, sepse si të jetë princi ashtu do të jetë edhe vendi. Letra vazhdon edhe me një seri këshillash. Më së pari ai i thotë se me subjektet e tij duhet të sillet jo si një zot pronar, por si kryetari i familjes me të afërmit. Autoriteti i sovranit duhet të bazohet mbi dashurinë dhe admirimin e subjekteve, gjë që shumë sovranë e harrojnë dhe duan ta vendosin respektin përmes forcës, por që në fakt nxisin urrejtjen dhe përbuzjen. Një Sovran i mirë duhet dhe admirohet kur në vend që të kujdeset vetëm për kënaqësitë e veta, mendon për lumturinë e subjekteve të tij. “Ti, i shkruan filozofi, nuk duhet të zemërohesh kundër subjekteve të tu, në qoftë se ata përpiqen që të barazohen me ty në gjërat e lëvdueshme. Në përgjithësi këta janë njerëz të mirëlindur, që gjallërohen nga qëllime fisnike, më e mira do të ishte që t’u tregoje atyre që ti ndaj tyre je superior, por mos e konsidero konkurrencën e tyre si një atentat kundër pushtetit tënd. Ai që vepron me drejtësi, nuk ka nevojë t’i trembet Zotit”11.
Nga këto letra ne mësojmë edhe disa tipare të karakterit të Aleksandrit, që pak a shumë korespondojnë me ato që na përshkruan Plutarku. Sipas autorit të letrës, ai shkruan se Aleksandri bashkon në vetvete drejtësinë dhe krenarinë, gjenerozitetin dhe ashpërsinë, të cilat, bashkuar edhe me suksesin, zgjojnë një admirim të madh. Gjithashtu, Aleksandri i përbuzte denoncuesit dhe spiunët dhe ky është një nga virtytet kryesore të sovranëve. Autori i letrës, kur përshkruan tiparet e sovranit të përsosur, ai konstaton se sovrani është i madh në masën që dhe subjektet e tij janë të mëdhenj dhe se është më mirë të qeverisësh njerëz të lirë se sa skllevër. Qëndrimi i një sovrani të vërtetë është si ai i babait ndaj fëmijëve, ndërsa ai i një tirani është ai i një zotërie kundrejt skllevërve. Ndërsa mbreti i Persisë i quan skllevër jo vetëm subjektet, por edhe fëmijët e tij. Sovrani nuk duhet të harrojë dy virtyte, drejtësinë dhe gjenerozitetin. Gjithashtu, sovrani duhet t’i shmangë këshilltarët e këqij që përpiqen që t’i imponojnë atë që është në favor të tyre dhe jo në të mirë të sovranit. Vlerësimi vjen nga fisnikëria e karakterit, arti i zotërimit të armëve dhe nga një qeverisje e drejtë e shtetit. Sovrani nuk duhet të ketë frikë se humb autoritetin duke qenë i mirë për subjektet e tij. Në një nga letrat, autori thekson se koha e fshin kujtimin e veprave të mëdha, por mbetet vetëm dashuria në zemrën e njerëzve. Aleksandri duhet të kërkonte një lavdi të tillë, duke realizuar kështu idealin grek të njeriut.
Vlen të theksohet se Aristoteli i kushton një pjesë të madhe drejtësisë që duhet të karakterizojë një sovran. Aleksandri duhet t’i arrijë qëllimet e tij përmes drejtësisë, sepse kështu do të jetë model edhe për të tjerët. Pushteti duhet zbatuar njëlloj si për popullin dhe të zgjedhurit dhe ky është burim i prosperitetit për të gjithë. Sovrani duhet gjithmonë të vëzhgojë ligjet dhe këshilltarët duhet t’i zgjedhë njerëz të ndershëm dhe të devotshëm. “Sovrani duhet të ndjekë drejtësinë dhe kush vepron në mënyrë të drejtë drejtohet drejt të vërtetës. Shumë njerëz thonë: “ja një sovran”, por në të vërtetë ai urrehet dhe është tiranik. Gjithashtu, nuk ka detyrimisht drejtësi aty ku ka një sovran. Përsa i takon drejtësisë, ajo në të vërtetë nuk pranon devijime; ajo është mbi çdo gjë tjetër dhe sovrani nuk është i vetmi zotërues”12. Drejtësia duhet të shpërndahet në mënyrë të barabartë, si për të fortët dhe për të dobëtit.
Mbreti, i shkruan më tej Aristoteli, duhet të flasë ngadalë dhe me refleksion, në mënyrë logjike dhe të mbajë gjithmonë parasysh qëllimin final. Këtu, Platoni mund të shërbejë si shembull. Mbreti nuk duhet të rendë pas arit dhe argjendit, sepse ato nuk kanë atë vlerë që u atribuojnë njerëzit dhe nuk ja vlen që t’i kërkosh për t’i pasur. Më mirë ja vlen që të shqetësohesh për atë që perfeksionon dhe praktikon virtytet. Mbreti duhet të dëgjojë filozofët dhe të diturit dhe jo gjërat sensuale si të ngrënit, pijen dhe grumbullimin e pasurisë, sepse të gjitha këto kanë pak vlerë. Mbreti duhet të mendojë për drejtësinë dhe të drejtën, ndryshe fatkeqësia do të bjerë mbi popullin dhe shtetin. Me qëllim që pasuria dhe pasionet të mos e shkatërrojnë, i drejtohet autori i letrave Aleksandrit “Ndiq rrugën e të diturit Euklid në butësi dhe tolerancë, ec në rrugën e Platonit për moderacionin, me qëllim që të arrish në nivelin e Pitagorës për yjet (në njohjen e yjeve) dhe në nivelin e Arkimedit në artin e ndërtimit të makinave… Dije se shkenca është stolia e mbretërve dhe prova është se njerëzit e lirë nga tirania do të glorifikojnë shkencën tënde dhe bukurinë e sjelljes tënde dhe t’i do të jesh i lëvduar për shumë kohë pas vdekjes”13. Dhe në fakt, asnjë mbret nuk ka gëzuar lavdinë e Aleksandrit. Mos vallë një pjesë e kësaj lavdie Aleksandrit i vjen nga këshillat e filozofit?
Një nga këshillat që ka tërhequr vëmendjen e studjuesve ka të bëjë me qëndrimin ndaj persëve. Për hir të lavdisë dhe për të përjetësuar madhështinë e tij, autori i këshillon Aleksandrit që të zhvendosë popullsinë e Persisë dhe se ishte e drejtë të sulmohej Persia dhe të paguante për dëmet që u kishte shkaktuar grekërve. Kështu do të vinte paqja dhe njerëzit do të jetonin në një shtet dhe nën drejtimin e një mbreti. Njerëzit do t’i kushtoheshin edukimit dhe praktikës më të lartë dhe më fisnike, filozofisë. Sigurisht, për mendimin tonë sot kjo duket si një minus për Aristotelin, por ne duhet ta vendosim veten në mënyrën si mendonin njerëzit në atë kohë. Detyra e historisë është pikërisht të mendojë rreth ideve dhe motiveve që frymëzonin njerëzit në veprimet e tyre në atë kohë. Ata mendonin për madhështinë e Greqisë dhe asaj i takonte roli drejtues dhe civilizues. A nuk kishte shkruar Aristoteli te Politika se “Barbarët duke qenë nga karakteri natyrshëm më servilë se Helenët dhe popujt e Azisë më servilë se ata të Europës, ata e suportonin pushtetin despotik pa asnjë shqetësim”?14. Madje, Aristoteli e konsideronte Greqinë edhe më lartë se Europa, prandaj Greqisë, edhe nga pozita gjeografike, i takonte roli drejtues.
Është e vërtetë se Aristoteli në këto letra nuk e merr në mënyrë të drejtëpërdrejtë idenë e shprehur te Politika sipas së cilës barbari nga natyra është skllav. Nga letrat studiuesit kanë vënë në pah disa mospërputhje me mendimin politik që shpaloset te Politika. Te letrat vihet re një lloj hezitimi në lidhje me barbarët ndërmjet dy konceptimeve; herë i konsideron barbarët, si njerëz inferiorë dhe të destinuar nga natyra për skllavëri, herë i konsideron si qenie të papërsosura të krahasueshëm me fëmijët ose me grekët në kohërat antike. Në këtë kuptim të dytë mund të gjejmë përputhje të ideve politike të Aristotelit me ato të letrave, në kuptimin se ndërmjet grekëve dhe barbarëve, të cilët janë bërë subjekt të një mbreti legal dhe mirëbërës, atëherë dallimet ndërmjet tyre do të zbuten dhe philis (miqësia) do të bëhet e mundur.
Në qoftë se do provohej se letrat i përkasin Aristotelit, atëherë mund të supozohet se mendimi politik i tij ka njohur një evolucion mjaft kompleks. Ndoshta, përballë sukseseve të Aleksandrit, Aristoteli mund të ketë hequr dorë nga konsiderimi i polisit si forma më e lartë e organizimit politik dhe mund të ketë mbështetur dhe frymëzuar krijimin e një perandori ekumenike. Nisur nga kjo hipotezë këto letra pasqyrojnë nga njera anë, frikën e Aristotelit se mos Aleksandri shndërrohej në një tiran (këshillat mbi ligjin, drejtësinë dhe virtytet e sovranit e tregojnë këtë shqetësim) dhe, nga ana tjetër, shpresën për një paqe dhe miqësi universale. Derisa problemi i autenticitetit të letrave mbetet i pazgjidhur, mund të supozohet se letrat i përkasin periudhës romake, sepse temat politike që trajtojnë si mbretëria legale universle dhe e mirë, paqja ndërmjet njerëzve, kundërvënia ndërmjet njerëzve të ndershëm dhe turmave popullore, janë tema të trajtuara në periudhën antoniane, para se Mark Aureli të bëhej perandor. Letrat i veshin Aristotelit, këshilltar i Aleksandrit, pikëpamje mjaft të ngjashme me ato që qarkullonin në kohën kur Plutarku shkruante traktatin Mbi fatin e Aleksandrit, domethënë bashkimin e njerëzimit nën drejtimin e një mbreti të mirë. Autori i letrave, që mesa duket e njeh mirë veprën e Aristotelit, i atribuon filozofit idetë e veta për t’u dhënë sa më shumë autoritet. Letrat, duke u bazuar në një ambient grek, mund t’i kenë shërbyer një propagande politike në favor të një principate të moderuar. Të mos harrojmë se Plutarku e shkroi veprën në periudhën romake kur filozofia sunduese ishte stoicizmi dhe epikurianizmi që e vinin theksin jo te polisi, por te kozmopolisi.
Si përfundim, filozofisë nuk i mbetet gjë tjetër veçse të presë fjalën e historianit për pyetjet që dalin në studimin e marrëdhënies së këtyre dy burrave të mëdhenj, njeri në fushën e mendimit dhe tjetri në fushën e aksionit, të cilët edhe sot na mrekullojnë me veprën e tyre. Megjithë, nuk mund të mos biem dakort me plakun Hegel, i cili në veprën madhore, Leksione mbi filozofinë e historisë, afër fundit të jetës së vet, do të shkruante për këta dy burra: “Aleksandri u rrit nga mendimtari më i thellë dhe më i kuptueshëm i antikitetit, nga Aristoteli, dhe edukimi qe i denjë për njeriun që ju ngarkua. Aleksandri u inicua në metafizikën më të thellë: kështu natyra e tij u purifikua në mënyrën më të përsosur dhe, për më tepër, u çlirua nga lidhjet e opinionit, të trashësisë dhe shfaqjeve të kota. Aristoteli e la këtë natyrë të madhe po aq shpirtkulluar sa ç’ishte, por i nguliti ndërgjegjen e thellë që është e vërteta, duke e bërë shpirtin plot gjeni siç ai ishte, një shpirt plastik ashtu si një sferë që lëviz lirshëm në eterin e saj”151

1 ” Alexandre le Grand, Histoire et dictionnaire “, Robert Laffont, Paris, 2004, f. 422.
2 Diogène Lewrce, Veper e cituar, f. 561.

3 Aristote, Politique, tel Gallimard, Paris, 1993, f. 182.
4 Po aty, f. 184.
5 Për më shumë detaje shiko: Nagle Brendan, Alexander and Aristotle’s Pambasileus, te L’antiquité clasiques, T. 69, 2000, pp. 117 – 132.
6 Aristote, Politique, f. 105.
7 Aristote, Politique, f. 109.
8 Aristote, Politique, f. 102.
9 Aristote, Politique, f. 102.
10 G.W.F. Hegel, Leçons sur l’histoire de la philosophie, Vep. e cituar, f. 506.
11 Për historinë dhe detaje të tjera të këtyre letrave shiko : Jozef Bielawski, Lettres d’Aristote à Alexandre le Grand en version arabe, Gallica.
12 Jozef Bielawski, Lettres d’Aristote à Alexandre le Grand en version arabe, Gallica, f. 16.
13 Jozef Bielawski, Lettres d’Aristote à Alexandre le Grand en version arabe, Gallica, f. 17-18.
14 Jozef Bielawski, Lettres d’Aristote à Alexandre le Grand en version arabe, Gallica, f. 21.
Aristote, Politique, f. 103.
16 G.W.F. HEGEL, Leçons sur la Philosophie de l’histoire, Vrin, 1963, f. 207.