Astrit Lulushi: Herodoti dhe Plutarku

Plutarku, shekulli I, ishte i zemëruar me Herodotin, që jetoi 500 vjet para tij, për trajtimin qê i bën historisë.
Në dukje, problemet kanë të bëjnë më shumë me idetë e Plutarkut për përfaqësimin e karakterit të dikujt ashtu edhe të ngjarjeve historike. Nga këndvështrimi i Plutarkut, Herodoti ka kryer krim duke i shtrembëruar faktet dhe Plutarku dëshiron ta dënojë edhe për qëllimin keqdashës që i motivoi ato.
Teksti përkatës për këto kritika është libri i Plutarkut (de malignitate Herodoti), me gjasë i shkruar në vitet e mëvonshme të Plutarkut kur ai përgatitej të shkruante Jetët Paralele dhe të lexonte shumë Herodotin. Plutarku shkruan se synon të mbrojë “paraardhësit dhe të vërtetën” nga ajo që e quan “keqësia” e Herodotit. Kjo fjalë përkthejnë termin grek kakoêtheia, pjesët përbërëse të të cilit mund të përkthehen më fjalë për fjalë si “karakter i keq” ose “temperament i keq” (shiq ‘keqthënie’).
Ajo pak për paraardhësit është gjithashtu e rëndësishme. Siç kanë vënë në dukje shumë studiues, Plutarku ka padyshim interesa patriotike dhe shpenzon një kohë të mirë duke kritikuar prezantimin e Herodotit të Tebës, afër vendit të lindjes së Plutarkut. Nëse jeni njohur me Katalogun e Anijeve të Iliadës ose të ashtuquajturën Kolona e Gjarprit që përkujtonte qytet-shtetet që i rezistuan Persisë, do ta dini se grekët e lashtë ishin seriozë për njohjen e përpjekjeve të vendeve të ndryshme në kauza më të mëdha. Plutarku do të na bënte të besojmë se Herodoti është një lloj mashtruesi letrar. E meta karakteristike e Historive të Herodotit është se Herodoti nuk është ai që pretendon të jetë: ai duket si një person i mirë që dëshiron të thotë të vërtetën. Gabimet e tij nuk janë të pafajshme ose produkt i një kërkimi të keq, por shtrembërime të qëllimshme. Dhe vetëm një person me karakter të çuditshëm do të shtrembëronte me qëllim të vërtetën ose do të hidhte poshtërim të panevojshëm mbi të tjerët. Si rrjedhim, cilësitë tërheqëse të Herodotit i bëjnë të vështira për t’u zbuluar gënjeshtrat e tij, trillimet, lëshimet dhe aktet delikate të shpifjes, por megjithatë ai nuk mund të ndihmojë, si një hajdut në ikje të nxituar, duke lënë ‘gjurmë’ që lejojnë të dallojmë mashtrimin e tij, thotë Plutarku.
Sipas Plutarkut, Herodoti tregon karakterin e tij të keq në zgjedhjen e tij për të shtrembëruar të vërtetën nën maskën e ofrimit të diçkaje të saktë ose lavdëruese. Plutarku ankohet në një moment se sipas Herodotit, spartanët mbërritën vonë në Maratonë për shkak të një detyrimi fetar për të pritur hënën e plotë përpara se të niseshin në fushatën ushtarake. Plutarku pretendon se kjo nuk është e vërtetë, dhe se spartanët marshuan në raste të tjera përpara hënës së plotë. Pavarësisht nga saktësia e pretendimit të Plutarkut, pika thelbësore është se Herodoti fshin provat për spartanët, duke tradhtuar kështu paragjykimet e tij ndaj tyre. Pak më vonë Plutarku pohon se lavdërimi i Herodotit për Athinën nuk llogaritet në të vërtetë si lavdërim i vërtetë, por përkundrazi “ai lavdëron athinasit që mund të flasin keq për të gjithë të tjerët”, duke përfshirë sigurisht Spartën. Për Plutarkun, Herodoti përpiqet vetëm të fshehë paragjykimet e tij pas deklaratave shpjeguese (siç është ajo për fenë spartane) ose deklaratave të dukshme lavdërimi – kur në fakt ai përçmon pjesën tjetër të Greqisë, duke mos lavdëruar në të vërtetë Athinën – një qytet që Herodoti gjithsesi e përshkruan në mënyrë jokonsistente, sipas Plutarkut. Pra, vetë mekanikat e përbërjes historike të Herodotit, megjithëse duken të sakta, fshehin dhe zbulojnë shpirtin e keq të Herodotit.
A nuk është historia (në mënyrë ideale) për të thënë të vërtetën? A nuk është Plutarku që hedh hije mbi Herodotin për të ofruar një version ngritës, ‘patriotik’ të historisë? Dhe mos mendoni se këto vizione të historisë janë zhdukur? Kemi ende histori me patriotë e tradhtarë, veçanërisht gjatë viteve të fundit. Këtu mund të kujtohen prirjet filozofike të Plutarkut. Ai nuk mendonte se gjërat që përbëheshin nga një thelb i mirë duhet të përfaqësoheshin në një mënyrë të keqe. Si krahasim, merrni parasysh se si Platoni (ose Sokrati) ishte i shqetësuar për përfaqësimin e perëndive nga Homeri. Nëse perënditë janë të mirë dhe të drejtë, a është e drejtë që Homeri t’i përfaqësojë ata si të vegjël?
Në mënyrë të ngjashme, nëse Lufta bëri atë që shumë shqiptarë donin të mendonin se bënë –  a mbajtën Shqpërinë “të lirë”? dhe a bashkuan e përçanë grupe të ndryshme në një akt rezistence? – pra, ka shumë paqartësi dhe arna të errëta, gënjeshtra e mashtrime për t’u konsideruar.
Sigurisht, Plutarku mund ta dënojë Herodotin se është diçka si një artist i dështuar, i cili ka pikturuar mizorisht nishane të shëmtuara dhe njolla mbi atë që Plutarku mendon se është një fytyrë e pastër.