Si njihej Shqipëria një shekull më parë nga amerikanët: Komb i ri, popull i lashtë

Përgatiti: Rafael Floqi

Si njihej Shqipëria nga Amerika dhe perëndimi. Një nja artikull të një gazete amerikane “Cottonwood chronicle, August 10, 1923” botohet një artikull i përgatitur nga National Geographic Society, nga Uashington, D. C. me titull “Komb i ri, popull i lashtë” ku indirekt tregohet mungesa e njohjes nga perëndimi dhe publiku amerikan i popullit shqiptar si edhe fillimi i rritjes së interesit për të.

Në fillim të shekullit të 20, Shqipëria ishte në një periudhë të ndryshimeve dhe transformimeve të mëdha historike. Në këtë kohë, Shqipëria ishte e njohur si një vend me një kombësi dhe një kulturë të lashtë, por gjithashtu ishte nën presionin e fuqive të mëdha evropiane për të cilat shihej ajo shihej si mundësi për të qenë njëra nga zonat e tyre të ndikimit.

“Një nga momentet kryesore të hyrjes së Perëndimit në historinë e Shqipërisë ishte koha e periudhës së Luftës së Parë Botërore (1914-1918). Gjatë kësaj kohe, Shqipëria u përfshi në konflikte dhe përplasje të mëdha, duke u ndarë midis interesave të fuqive të mëdha të asaj kohe. Pas Luftës së Parë Botërore, Shqipëria u përfshi në një periudhë të vështirë politike dhe sociale, me ndryshime të mëdha politike dhe territoriale. Një moment shumë i rëndësishëm për hyrjen e Perëndimit në historinë e Shqipërisë ishte shpallja e Pavarësisë së vendit më 28 nëntor 1912, pas Luftës për Pavarësi. Kjo shpallje u pasua nga njohja e pavarësisë së Shqipërisë nga fuqitë e mëdha të asaj kohe, duke filluar kështu dhe një fazë të re në historinë e vendit. Pas kësaj periudhe, Shqipëria u përball me sfida të mëdha në përpjekjen për të zhvilluar një shoqëri moderne dhe të vendosur një qeverisje të stabilizuar.

Shqipëria filloi të njihet në SHBA qysh në fillimet e saj si një komb i pavarur. Pas shpalljes së Pavarësisë në vitin 1912, shumë shqiptarë emigruan në SHBA për të gjetur punë dhe për të shfrytëzuar mundësitë e reja në atë vend. Emigrantët shqiptarë në SHBA kontribuan në ndërtimin e komuniteteve të tyre dhe në promovimin e kulturës dhe traditave shqiptare në dhe të huaj.

Federata Panshqiptare “Vatra” luajti një rol të pazëvendësueshëm edhe për këtë. “Kështu shqiptarët të futur në trazirat e një bote të huaj me gjuhën dhe mënyrat e së cilës ata ishin krejtësisht të panjohur, ata arritën për herë të parë në një njohje efektive se i përkisnin një komuniteti më të madh kombëtar me pretendimin për të drejtat dhe dinjitetin e vet në botë. Ndoshta aspekti më interesant i vetëm i historisë tregohet në një libër të shkruar më vonë në Massachusset “The Albanian struggle in the Old ëorld and Neë” ku jepet efekti i transplantimit të shqiptarëve në Amerikë, të paktën në fazat e tyre të hershme, në intensifikimin e madh të ndërgjegjes kombëtare të emigrantëve shqiptarë, në nxitjen e interesit të tyre për kulturën dhe traditat shqiptare dhe në hapjen e rrugës për pjesëmarrjen e tyre aktive në luftën për pavarësinë e Shqipërisë.

Në vend që të bëheshin amerikanë dhe të merrnin pjesë në lëvizjet politike dhe shoqërore amerikane, ata u bënë shqiptarë të ndërgjegjshëm, duke themeluar një shtyp shqiptar dhe duke krijuar për herë të parë një kishë kombëtare autonome. Përpjekjet ballkanike për bashkim kombëtar dhe pavarësi erdhën me ta në Shtetet e Bashkuara dhe punëtori shqiptar jetonte në një varfëri të vetë-imponuar edhe më të madhe se ajo që i impononin të ardhurat e tij të pakta, duke i dërguar pagat në shtëpi, ose duke i grumbulluar ato për ditën e kthimit të tij, ose përdorimin e tyre për të çuar përpara çështjen kombëtare. Ai kërkonin mëkëmbës jashtë vendit pë rivendosjen e dinjitetit dhe frytëzimit të jetës që dukej se e mohonte rrethi i mekanizuar dhe i huaj i jetës së tij në Massachusetts. Ky përqendrim shqiptar në punët e vendit të vjetër nuk është aspak një fenomen i vetëm dhe i veçantë i tyre- ndikimi i irlandezëve dhe çekosllovakëve nga ky vend dhe i kinezëve përtej detit e në mbarë botën në ofrimin e udhëheqjes, mbështetjes masive dhe fondeve. për lëvizjet kombëtare në vendet e tyre ishte i njohur”.

Në fillimet e shekullit të 20-të, njohja e Shqipërisë në SHBA ishte më tepër e lidhur me emigrantët shqiptarë dhe diasporën e tyre, ndërsa përfaqësia zyrtare e Shqipërisë në nivel diplomatik ishte më e kufizuar. Megjithatë, me kalimin e kohës dhe zhvillimin e marrëdhënieve ndërkombëtare, Shqipëria u njoh dhe u bashkua me komunitetin ndërkombëtar, duke përfshirë edhe SHBA-në. Në përgjithësi, hyrja e Perëndimit në historinë e Shqipërisë ndodhi gradualisht nëpërmjet kontakteve dhe ndikimeve politike, ekonomike dhe kulturore, duke e përcaktuar rrugën dhe zhvillimin e vendit në shekullin e 20-të. Gjykoni vetë mbi atë sesa pak ishte e njohur Shqipëria në SHBA, duke u bazuar edhe tek ky artikull i një të përditshme amerikane të vitit 1923.

***

Ndërsa konferenca e Lindjes së Afërt po riorganizon hartat territoriale që u përzien të fundit nga traktati i Sevres, Shqipëria, ndodhet e vetme jashtë rajonit më të trazuar së fundmi, ndoshta do të lejohet të vazhdojë në rrugën e saj mjaft të përgjumur. Vendi u krijua në 1912 për të shmangur një luftë botërore, por kur erdhi Lufta Botërore, trupat nga pesë vende pushtuan pjesë të ndryshme të tij.

Gjermanët, austriakët dhe bullgarët kishin nën kontroll rrethet veriore, kurse serbët kryen sulme pas luftës, ndërsa Franca dhe Italia mbanin jugun, duke përfshirë zonën rreth Korçës, e cila më vonë shkaktoi një mollë sherri me Greqinë. Ndërsa Durrrësi, porti kryesor shqiptar, u kap nga d’Annunzio.

Ndoshta historia do ta njohë Korçën si skenën e hapit të parë të caktuar drejt ribërjes së hartës së re të Evropës. Sepse atje në dhjetor 1918, u krijua një qeveri, e quajtur përgjithësisht, Republika e Korçës.

Ndërsa pjesa më e madhe e Shqipërisë ishte në duart e Austrisë, kjo republikë e vogël, nën mbrojtjen ushtarake franceze, filloi të funksionojë si një republikë shqiptare, shtypi vetë paratë e letrës, pullat postare dhe ngriti një ushtri kombëtare me një forcë luftarake prej 600 vetësh.

Përpara vitit 1914 Shqipëria ishte vendi më i ri i Botës së Vjetër që popullohej nga raca më e lashtë e Evropës Juglindore. Edëard Gibbon e quajti atë “një vend afë syve të Italisë, i cili është më pak i njohur se Brendësia e Amerikës”. Dhe më shumë se një shekull pas atij karakterizimi, përpara se lufta të ndihmonte për të futur Ballkanin në Amerikë, një letër me adresë “Albania” u dërgua nga Anglia në Shtetet e Bashkuara dhe u kthye nga Albany, N, Y., me shënimin “Jo për Albany, provo në Evropë”.

Qytetet e Shqipërisë së Jugut janë të pakta dhe, megjithëse të çuditshme dhe piktoreske në pamje, janë në realitet të varfëra nga komoditeti. Nga qytetet nuk ka asnjë si Korça, me rreth 20,000 banorë, është vendi më i madh, por ende larg të qenit qytet tamam. Megjithatë, nëse qytetet janë disi të keqmbajtuara ato janë interesante për syrin dhe kanë hijeshinë e çuditshmërisë së botës së vjetër. Janë vetëm katër syresh që ia vlen të përmenden: Gjirokastra, aq e vjetër, të paktën në dukje, sa origjina e saj sjell përsëri në mjegullën e kohës; fshati i këndshëm i Përmetit, i shtrirë në një luginë pjellore përgjatë lumit Vjosa; Korça, që mbahej nga francezët; dhe Vlora, e cila u pastrua dhe lulëzoi nën ushtrinë italiane.

Por ka pak jetë moderne aty

Ato janë të gjitha vende të këndshme për t’u parë, të strehuar mes maleve, luginave dhe buzë detit, me muret e tyre të vjetra gri dhe çatitë prej guri të mbushura me lejlekë; por ata nuk posedojnë asnjë nga komoditetet e kollajllëqet e jetës moderne.

Gjëra të tilla si tramvajet, hotelet apo kafenetë nuk ekzistojnë në qytetet shqiptare dhe do të dukeshin krejtësisht të pavend. Uji nxirret nga puset, siç ishte bërë 4000 vjet më parë, ose ndoshta nga ndonjë përrua aty pranë.

Bujtinat përfaqësohen nga hani, një ndërtesë guri gjysmë shtëpi, gjysmë stallë, ku karvanët dhe karrocat në tufë ndalojnë për të pushuar.

Shqipëria i përket një kohe aq largët sa mund të arrijnë analet e botës dhe është po aq primitive sikur të ishte në Kinën qendrore, pothuajse aq e vështirë për t’u depërtuar sa vetë Tibeti, është një tokë e panjohur për udhëtarin dhe e shmangur nga turisti i sotëm.

Nëse tre-katër qendrat e popullsisë në Shqipërinë e Jugut janë pak zhgënjyese si qytete, kjo nuk është e vërtetë për vendin apo për fshatrat piktoreske që mblidhen si spërkatje mbi kodrat gri, ku duket se janë folezuar qysh në fillimet e kohëve. Linjat e përafërta guri janë në pjesën më të madhe, me çati të sheshta guri. Për qëllime të mbrojtjes, ato zakonisht ndodhen në gjysmë të rrugës lart kodrave më të ulëta, dhe shtëpitë dhe ndërtesat janë të rrethuara shpesh me mure të forta guri.

Luginat janë të pasura dhe të kultivuara mirë, kryesisht nga gratë, por paraqesin pamje si të shkreta, përveç në orët e punëve të ditës.

As një fermë, as një stallë nuk mund të shihet mes gjithë pjellorisë. Të korrat nuk mund të vidhen; asnjë bandit s’do të mendonte t’i shkatërronte dhe kështu ato mbeten të pambrojtura.

Në Shqipëri historia nuk përtëritet aq shumë, sesa përfshihet në një proces të përsëritjeve monotone. Shqipëria është një foshnjë e tmerrshme mes kombeve evropiane. Ajo thjesht refuzon të rritet.

Nuk fshihet në ujërat e pasme të Evropës për shkak të njerëzve inferiorë; sepse ajo ka njerëz të veprimit , shqiptari është është i fortë, i zgjuar dhe i shkathët. Vitaliteti i shqiptarëve ilustrohet në faktin e thjeshtë se ata vazhdojnë të ekzistojnë si një popull homogjen mes mangësive gjeografike dhe historike që kanë gllabëruar ose zhvendosur shumë nga fqinjët e tyre të dikurshëm.

Vitet e fundit kontaktet me vllehët dhe grekët i kanë modifikuar toskët, apo shqiptarët e jugut. Pjesa më e ashpër, dhe më primitivë në mesin e popullit të saj, janë gegët në veri, përgjatë lumit Drin, që figuronte së fundi në lajmet gjatë luftës serbe. Drini është formuar nga bashkimi i Drinit të Zi, i cili nis nga liqeni i bukur të Ohrit, dhe Drini i Bardhë nga malet. Drini i mirëfilltë rrjedh në perëndim përpara se të derdhet në Adriatik pranë liqenit të Shkodrës, në jug të Dalmacisë që ka qenë arenë e lajmeve të fundit.

Toka e Gjakmarrjes

Në veri të Drinit është një tokë malore, karstike, si një Sahara shkëmbore, e ngjashme me një kazan të palodhur që zjen pas një dite të nxehtë. Këtu jetojnë fise, të pavetëdijshme për ndikimet kombëtare, përveçse për të luftuar pushtuesit. Këtu është vendi i gjakmarrjes, një kod me të cilin 25 për qind e burrave në disa fise vriten mes tyre. Megjithatë, kjo praktikë nuk duhet të ngatërrohet me mungesën e thjeshtë të ligjit. Përkundrazi, kanuni është një zëvendësues për të zbatuar drejtësi për çdo sistem ligjor që ka një pushtet qendror të dobët. Ai është edhe më i ngurtë dhe i ashpër, dhe më i përpunuar sesa ligji i zakonshëm i kombeve të përparuara.

Një student nga SHBA zbuloi se dështimi për të mbajtur një premtim të vogël për një dhuratë të vogël kushtoi një duzinë jetësh brenda një dite. Për shkak se një burrë vrau një derr, që po hante të korrat e tij, të afërmit meshkuj të pronarit të derrit vranë kaq shumë veta nga fisi i vrasësve të derrave gjatë një periudhe prej gjashtë vitesh.

Nën një sistem të tillë, marrëdhëniet mashkullore marrin një rëndësi të madhe, kushëriri i tretë i burrit bëhet “vëllai” i tij, lidhjet familjare të një gruaje, jashtë prindërve, burrit apo vëllezërve, janë çështje të vogla. Por pasojat e të njëjtit kod e bëjnë pozitën e gruas më të lartë në Shqipëri sesa në Orient, apo edhe në një rajon më të modernizuar të Evropës. Ja një gjë, burri që është “në gjak” është i imunizuar nga sulmet për t’u vrarë për gjak, ndërsa është në shoqërinë e një gruaje.

Gjatë kohërave të grindjeve që shkakton lufta fisnore, gratë janë ato që kryejnë kryesisht në detyrat në natyrë. Martesa është me kontratë; rregullohet përgjithësisht me lindjen e një fëmije. Një grua nuk ushtron asnjë zgjedhje, por ka të drejtën e vetos në lidhje me burrin e saj. Nëse ajo nuk dëshiron burrin e marrëveshjes së prindit të saj, ajo mund ta refuzojë atë, por, në këtë rast, duhet të bëjë betimin se do të mbetet e virgjër, e do të marrë statusin e një burri, të bëhet burrneshë, ku në disa rajone ajo vishet si burrat. Nëse ajo martohet me një burrë tjetër, familja e kërkuesit të saj të refuzuar duhet të kërkojë hakmarrje gjaku. ndaj të afërmve të saj meshkuj.

Por edhe zakonet tona janë të çuditshme për ta.

Këto zakone duken të çuditshme, por jo më pak se disa nga mënyrat tona ndaj shqiptarëve. Kur iu tha se në Angli një grua duhet të varej për vrasje, një grup shoqëruesish shqiptarë u trondit thellë. Ishte përtej të kuptuarit të tyre se si mund të gjendej një burrë që do të varte një grua dhe ata arritën në përfundimin se Anglia në të vërtetë duhet të ishte një tokë barbare.

Jo më pak habi u shkaktua mes një grupi tjetër kur u informua për tendencat flirtuese të shërbëtores anglo-saksone. Ata nuk mund të shihnin se si mundet që prindërit e një gruaje të re, e cila e kishte një burrë. t’i shpëtojë hakmarrjes së tmerrshme nga vëllezërit e saj – “Vëllezërit” që do të thotë të gjithë të afërmit e saj meshkuj të shkallës së afërt dhe të largët.

Por edhe ca zakone të vogla

Në jetën e përditshme të një populli kaq të izoluar. Në shumë pjesë të veriut të Shqipërisë, të jesh burrë pa mustaqe është turp. Nëna shqiptare i tregon fëmijës së saj histori në të cilat, ndryshe nga melodramat tona skenike, i keq dhe zuzar është gjithmonë njeriu pa flokë, qerosi.