Eqrem Çabej: LEKSIONET E TIRANËS (2)

Kreu III (vijim)

1. LIDHJET ILIRE-SHQIPTARE

Problemi i burimit të gjuhës shqipe vështirësohet para së gjithash nga rrethana se gjendja gjuhësore e Gadishullit Ballkanik të periodës antike, duke hequr greqishten, me gjendjen e sotme të gjuhësisë e të mbishkrimeve është e errët për ne. Këtu njihet pikëmbërritja, po jo pikënisja. Për këtë arsye vazhdimësia gjuhësore, që sigurisht ekziston në një farë mënyre, nuk mund të ndiqet historikisht.

Burimet që na kanë mbetur prej gjuhës ilire, te të cilat do të kapemi për të pasur një ide sesi mund të ketë qenë struktura e kësaj gjuhe, janë tepër të varfëra. Vijnë këtu në vështrim në radhë të parë emrat e vendeve e të personave, mbledhur sistematikisht prej Hans Krahes. Vijnë pastaj disa glosa, d.m.th. disa fjalë që na kanë lënë shkrimtarët e vjetër, bashkë me kuptimet përkatëse greke a latine. Mbishkrime nga ilirishtja e Ballkanit gjer më sot nuk kemi. Një mbishkrim gjetur aty nga fillimi i këtij shekulli në nekropolin e Kalasë së Dalmaces pranë Komanit në Veri, mbishkrim gdhendur mbi shtëpinë e një unaze prej bronci të hollë, që paraqitet kështu:

ANA OHOH ICER

merrej më parë (që prej H. Krahes e këtej) si mbishkrim ilir, si i vetmi mbishkrim i ilirishtes ballkanike. Si e kemi treguar në një tjetër vend(1), ky mbishkrim, që s’është i vetmi i llojit të tij në Koman (ka dhe tri të tjera që i afrohen), është mbishkrim grek afërsisht i shekullit X të erës sonë, me këtë përmbajtje e kuptim:

ANABOHOH IH∑OU KYPIE “Ndihmo, Zoti Krisht”.

Më mirë na paraqitet për nga ana e burimeve ilirishtja e Italisë. Edhe duke përjashtuar mbishkrimet venete të Italisë veriore, që sot shikohen përgjithësisht si jo-ilire, kemi mbishkrimet e Mesapëve në Apuli. Ky është materiali. Asnjë mbishkrim të plotë nuk kemi nga gjuha që është folur në viset shqiptare në kohën antike. Më kot në mes të mbishkrimeve greke e romake që janë gjetur nëpër gërmadhat e qyteteve të lashta të Shqipërisë kërkoj­më një mbishkrim ilir, a një mbishkrim dygjuhësh (bilingue) greqisht-ilirisht a latinisht-ilirisht. Një mbishkrim i tillë mund të zbërthente problemin e burimit të shqipes menjëherë.

Para se të këqyrim barazimet gjuhësore ilire-shqiptare, le të përmendim shkurt ata dijetarë që shohin te Shqiptarët bijtë e Ilirëve dhe te shqipja bijën e ilirishtes. Që në kohën para themelimit të gjuhësisë indoeuropiane krahasimtare, e cila si një dije më vete nis me gjysmën e shekullit të kaluar, ka pasur dijetarë që u shprehën në këtë vështrim. Në këtë kuptim u shpreh në një nga letrat e tij filozofi i madh Leibnitz dhe më 1774 historiani Johann Thunmann. I këtij mendimi është edhe gjeografi freng Malte-Brun në veprën e tij të famshme “Annales des Voyages” III (1809) dhe historiani gjerman G. B. Niebuhr, autori i Historisë romake. Për rrjedhën ilire u shpreh dhe historiani austriak J. Ph. Fallmerayer në veprën e tij “Elementi shqiptar në Greqi”, vepër me rëndësi për popullin shqiptar. I këtij mendimi qe dhe dijetari anglez, koloneli Martin Leake(2).

Po ai që e shtroi më gjerë problemin e burimit të shqiptarëvet mirë e mirë, dhe me mjetet e atëhershme të dijes u rrek ta zbërthejë, qe J. G. Hahn (1854). Ky dijetar i madh mblodhi të gjitha burimet e autorëve të vjetër që i ranë në dorë e që flasin për karakterin jo-grek të Ilirëvet, Epirotëvet dhe të Makedonëve të vjetër. Në bazë të këtyre burimeve shprehu mendimin se Shqiptarët janë stërnipët e këtyre fiseve të moçme të Ballkanit. Hahni, siç u tha më sipër, është edhe i pari që, për të vërtetuar vazhdimësinë (kontinuitetin) ilire të Shqiptarëve dhe të shqipes, shfrytëzoi dhe toponomastikën. Në këtë mënyrë ai interpretoi shumë emra visesh ilire me anë të shqipes, siç do të shohim më poshtë.

Për origjinën ilire të shqiptarëve janë shprehur dhe bizantisti Hertzberg, Patsch e shumë historianë të tjerë. Nga ata që shikuan problemin iliro-shqiptar nga pikëpamja e gjuhës, pas Leibnitzit, Thunmannit, Hahnit e të tjerëve duhet përmendur linguisti slloven Jernej Kopitar, sanskritisti gjerman Theodor Benfey, i cili njihet dhe si studiues i përrallave. Të njëjtin mendim pati dhe themeluesi i sllavistikës Franz Miklosich e linguisti Lorenz Diefenbach.

Një etapë të re në këtë fushë shënon puna e Gustav Meyerit. Ky në këtë çështje shpreh mendimin që “gjuha shqipe paraqet fazën më të re të njërit nga dialektet e vjetra ilire(3). Këtë mendim e përforcoi me kërkimet e tij Paul Kretschmeri.

Për origjinën ilire të shqipes janë dhe Holger Pedersen, Sophus Bugge, Albert Thumb, Francesco Ribezzo, Matteo Bartoli, W. Meyer-Lübke, S. Puscariu, Sigmund Feist, e në kohët e fundit C. Karstien, Lehr-Sprawinski, Wacslav Cimochowski. Disa nga këta dijetarë u zunë ngoje edhe më sipër.

Le të shohim tani analogjitë e shqipes me ilirishten, të cilat shërbejnë si argument për filiacionin ilir të gjuhës sonë. Emrin e Dalmatëve, Dalmatae Delmatae, dhe të Dalmacisë, Dalmatia, Delmatia, si edhe emrin e qytetit Delminium, Dalmion në Iliri, të cilin Straboni (VII 315) e quan një pedíon melóboton “fushë që ushqen dhend”. Gjithë këto emra Hahni (I 232) bashkë me Delvinë dhe me Delvinaqi ësht’i pari që i krahason me shq. dele delme, delmér “bari delesh”. Ky ekuacion u përsërit prej Tomaschekut, P. Skokut etj. Shtojmë se në Shqipëri kemi edhe Kalaja e Dalmaces në Veri.

Dardani, Dardania gjen spiegimin e saj të shq. dardhë, sikundër vuri re sëpari Hahni (i 236). Vise me emrin Dardhë ka edhe sot në Shqipëri: në Dibër, Korçë, Berat etj. Është një emër vendi marrë nga flora. Hahnit (I 239, 242) i detyrohet dhe krahasimi i emrit të Ulqinit : lat. Olcinium, greq. Oulkinion, e të Ulcisia castra në Panoni me fjalën shqipe ulk.

Dimallum, emri i një qyteti ilir të Partinëve, që në burimet greke përmendet si Dimale, u krahasua prej historianit Niebuhr (1851) me shq. dy di e mal. Një emër topik Dimale gjejmë edhe sot në qarkun e Filatit të Çamërisë. Bora, emër i një vargmali në Maqedoni, Malte-Bruni e Hahni (i 243) e afrojnë me shq. borë. Rhizon, emrin antik të grykës së Kotorrit, N. Jokli (ZONF 2, 1927, 239) e barazon me shq. rrjedh rrodha. Tergeste, emri romak i Trieshtit, Opitergium (emër qyteti), Tragurium në Dalmaci (sot serbokr. Trogir, it. Tràu), Tergolape në provincën romake Norikum (n’Austri të sotme), e kanë krahasuar prej kohësh me shq. treg. Që ­terg e ilirishten ka pasur kuptimin e tregut, e vërtetoi Jokli me zbërthimin e mbishkrimit Tergitio negotiator gjetur në Dalmaci, duke parë me të drejtë se pjesa e parë e këtij për­mban fjalën ilire që i përgjigjet fjalës latine që do të thotë “tregtar”. Lúgeon (helos), emri i një lëgate të Istries që përmend Straboni (vii 314), Jokli e bashkon me shq. lëgatë ligatë “moçal, kënetë”. Duke kaluar nga ilirishtja ballkanike në ilirishten e Italisë, te Mesapët, gjejmë edhe këto pika takimi:

Sipas Strabonit Mesapët kryet e drerit e quanin bréntion, dhe te leksikografi grek Heziku gjejmë glosën bréndon, élaphos, d.m.th. “dre”. Poeti latin Ennius, që ishte mesap ai vetë, shkruan Brunda caput cervi veteres dixere coloni. Këtë fjalë G. Meyeri (Fjalori etimologjik 48) e ofron me shq. bri, baza e të cilit është brin. Te kjo fjalë e ka gurrën edhe emri i qytetit Brundisum Brendisium, sot Brindisi në Apuli, skelja e të cilit ka trajtën e një kaptine dreri me brirë. Shkrimtari latin Festus tregon se Salentinët mesapikë hyjnisë së tyre, së cilës i flijonin kuaj, i thoshin Juppiter Menzana. G. Stieri këtë emër e përqas me shq. tosk. mëz, geg. mâz e me mëzát mëzore, si edhe me rum. mînz “mëz”. Një glosë greke nga gjuha e Enotrëve në Itali, të cilët ishin të burimit ilir, është rhinós ahly’s, d.m.th. “errësirë, mje­gull”. Këtë fjalë Jokli (e më parë Kamarda) e afron me shq. ré rê, te Bogdani shkruar ren. Le të shtojmë se me “ré” – pas mendimit tonë – lidhet në shqipen edhe fjala “errët” që i përgjigjet nga kuptimi plotësisht fjalës “rhinós”. Mesapishtja, si i vetmi dialekt i ilirishtes që dokumentohet me mbishkrime, mbase është caktuar të lozë rolin e një çelësi për të hyrë sadopak në errësirën e shkallës antike të shqipes.

Ndërsjelltas edhe shqipja mund të bëhet një ditë çelësi kryesor në zbërthimin e mbishkrimeve mesapike. Në këtë mes duan vlerësuar fjalët e dijetarit norvegjez Sophus Bugge (1892) që “mesapishtja, në qoftë se interpretimi i mbishkrimeve mesapike do të arrihet në një shkallë më të plotë, pas mendimit tim do të marrë rëndësi, për arsye se do të zëvendësojë pjesërisht shqipen e moçme që na mungon”.

Mbishkrimet mesapike janë mbledhur, botuar e interpretuar prej shumë dijetarësh. Ato lexohen, po, meqë gjer sot nuk ka dalë ndonjë bilinguis, nuk zbërthehen për nga ana e kuptimit të tyre. Megjithatë me metodën kombinatore ndo­një pjesë a ndonjë fjalë e tyre ka mundur të zbërthehet me mjaft gjasë. Kështu ka gjasë të jetë i drejtë mendimi i disa gjuhëtarëve, të cilët në fjalën “bilia” në mbishkrime varresh të Mesapëve të tipit Theotoridda Theotorri bilia shohin emrin mesapik të bijës dhe te “bilia” pra trajtën e vjetër të shq. “bijë”, në disa dialekte (të Jugut, të Greqisë, t’Italisë etj.) “bilë”. Një tjetër analogji mesape-shqiptare dijetari norvegjez Alf Topp e gjen në veinan aran “suun agrum” të mbishkrimeve mesapike: shq. arën. Këtyre ne u shtojmë tani dhe këto barazime: mesap. anda “në, ndë”: shq. ndë, te Gjon Buzuku shkruar “ende”; mesap. tabaras “prift”, tabara “priftëreshë”: shq. parashtesa të- + bar “bie, sjell”, duke u nisur nga rrethana që prifti është “ai që u sjell fli hyjnive, ofrues”. Një fushë ku shihen afrime të shqipes me ilirishten (e me mesapishten) është onomastika, e sidomos emrat e perso­nave, të fiseve etj. Ruajtjen e disa emrave ilire (emra burrash e grash) në Shqipëri, sidomos në malsitë e sotme të Veriut, e kanë vënë në dukje P. Kretschmeri, F. Nopcsa e M. Lambertzi. Le të përmendim ndër këto analogji emrash ilire: Bardus, Barduli, Bardyllis (mbret), mesap. Barzidihi : shq. Bardho, Bardhule, që ngjan të përmbajnë të gjitha fjalën ­bardhë; ilir. Dasius Dassius, Dasimius mesap. Dazimas : shq. Dash; ilir. Bato : shq. Bato; ilir. Lacius : shq. Laç. Mbase edhe emri i fisit ilir Taulantii në Shqipëri të mesme, që përmenden pranë fisit Helidones “dallëndyshet” te Grekët, afrohet me shq. dallëndyshe, sikundër mendon Antun Mayeri. Këtyre barazimeve në leksik të ilirishtes (e mesapishtes) e të shqipes duan shtuar dhe disa analogji në formim të fjalëve me anë prapashtesash. Kështu N. Jokli ka vënë re se sufiksit ilir -inium që formon emra visesh prej kolektivash, si Delminium, Olcinium, i përgjigjet nga ana e shqipes -inj në plurale si kërminj (krimb), thelpinj, te Pjetër Bogdani kopështinjëvet, prapashtesë që ka edhe kjo kuptim kolektiv. Një tjetër prapashtesë të përbashkët të së dy gjuhëve diktoi N. Jokli në ilir. -este -esta -ista (Tergeste, Ateste, Ladesta, Iovista) : shq. -(ë)shtë në kopshtë, vreshtë vneshtë vêshtë (verë venë). Edhe ky formant ka të njëjtin funkcion në të dy gjuhët, që është të tregojnë vendin (sufiks lokal). Këtu e më se një shekull më parë Hahni (Alb. Studien I 231, 235, 240) pa se prapashtesës ilire -ātes që formonte emra fisesh e po­pujsh (Dalmates, Labeates, Daesitiates) i përgjigjet prapa­shtesa e shqipes -at, e cila formon emra familjesh e vllaznish (çetash), si Demi – Demát, Beqiri – Beqirát, e emra vendesh të dala prej së parave, si Dukát, Filát, Progonát, të përhapura më shumë në Jug e ndonjë tjetër si Deshát në Dibër. Nga fusha gjuhësore teza e burimit ilir të shqipes gjen sëfundi mbështesë të re në një material të dëshmuar me rrugë indirekte. Janë këto disa elemente leksikore që gjinden për një pjesë në të dy gjuhët e vjetra klasike, për një pjesë nëpër dialekte të zonës alpino-apenine, elemente që nuk gjej­në spiegim as në ato gjuhë as në këto dialekte, po që gjeografi­kisht e gjuhësisht hyjnë në sistemin e ilirishtes e që më anë tjetër sqarohen me anë të gjuhës shqipe. Në këto rrethana të tilla elemente nuk mund të mos merren si relikte t’ilirishtes në ato idioma, e analogjitë e tyre me shqipen nuk mund të mos këqyren si një pjesë e trashëgimisë ilire në këtë gjuhë. Nga ilirizmat e latinishtes mund të përmendim kështu equas bardias që në Corpus inscriptionum latinarum spiegohet me greq. hippàs forás “pela mbarsa” (shumës), një glosë që Jokli e spiegon me shq. mbarsë e mbratë “mbarsë”. Pastaj lat. mannus “kalë i vogël, kalush, pony”, e krahasueshme me shq. mëz rum. mînz, mesap. Juppiter Menzana, lat. brisa “bërsi”: shq. bërsi. Këtyre ne u shtojmë edhe këto: lat. burdō, -ōnis e burdus “mushkë” (nga kalë e gomaricë) : shq. (në dialektet e Greqisë) bardhë “thes”, që shkon me barrë; barō, -ōnis “njeri i trashë, i pagdhendur”: shq. te Buzuku bëruo “bariu”, te Budi bruo, pra kuptimi i fjalës latine “bari, çoban”; bëruo lidhet në shqipen me bari-u, e përmban sufiksin -uo -ua -ue si vargua vargue : varg. Te bardia, mannus, burdo burdus e baro kemi fjalë që Ilirët baritorë të Italisë jugore ose të Ballkanit u dhanë Romakëve. Nga fusha e terenit do përmendur lat. lama “vend i ulët, i lagshtë o moçalor”, që ne e afrojmë me shq. lamë lëmë, më e bâ lamë, një lëmë gjak, te P. Bogdani ndë mjedis të lamësë thatë “in mezzo alla secca terra”.

Pyetja nëse ka në greqishten e vjetër fjalë që mbeten të paspiegueshme me mjetet e asaj gjuhe, po që gjejnë përgjegjësen e tyre në shqipen, është metodikisht e përligjur të shtrohet, duke qenë shqipja një fqinjë e vjetër e greqi­shtes. Kështu glosa diza “dhi” që jepet për lakonishten e Dorasve të moçëm të Peloponezit, pas mendimit tonë nuk mund të ndahet nga shq. dhizë “keç”, po edhe “dhi”. Gjithashtu greq. e vj. laros “pulëbardhë”, “Larus” mendojmë se rrjedh nga shkalla e vjetër e shq. larë “njollë e bardhë mbi lëkurë të shtazës”, që ka dhënë dhe disa emra shpendësh e zogjsh si larash, laradash, laramane, laraskë. Khs. dhe më poshtë kreun V.

Nga “ilirishtja e Alpeve” ka mbetur sipas N. Joklit ndo­një gjurmë nëpër dialektet e sotme romane, si barga “kasolle”: shq. bar “bar, bar i thatë”. Emri i fisit Briniātes Friniātes te Ligurët e vjetër përmban për ne fjalën brinjë bashkë me sufiksin -ātes = shq. -at që u zu ngoje më lart. Nga treva e Mesapëve të hershëm në Italinë jugore fjala menna minna “gji bagëtie” në italishten e sotme të Kalabrisë mund të shikohet (me J. Brüchun) si relikti i një mesap. *minda, duke iu përgjigjur kështu shqipes mënd “i jap gji ­foshnjës, vë qingjin (a viçin) të pijë në gjijtë e një deleje a lope”. Pas mendimit tonë fjala karparu “gur ndërtimi” në Apulinë e sotme, si një mbeturinë e mesapishtes afrohet me shq. karpë “shkëmb”, gjithashtu grino “rrodhe” me shq. grij e ndonjë tjetër.(1)

Përveç se në gjuhë janë gjetur lidhje specifike midis Shqiptarëve të sotmë e Ilirëve të moçëm edhe në etnografi. Këtu vijnë në vështrim para së gjithave objektet e kulturës materiale, reale. Nga kostumet popullore, si element me rëndësi në këtë fushë, do sjellë për krahasim xhubleta që veshin gratë e Malsisë së Madhe (me Kelmend e Rugovë), një petk në trajtë këmbore (kambanë), me anë të gjera nga fundi. Nopcsa ka vënë re se ky lloj petku del dhe te një fi­gurë prehistorike (e neolitikut) në Klishevac të Serbisë, e m’anë tjetër dhe në Mikenë të Greqisë së vjetër. Pas këtij dijetari edhe në disa orendi shtëpiake ruhet në Shqipëri ndonjë element që i përket sferës së kulturës ilire. Dijetarja angleze Edith Durham ka vënë re se punimet në ergjënd që bëhen sot në Shqipëri veriore paraqesin disa motive që dalin dhe në stacionet prehistorike ilire të Bosnjës.

Tipare të ­lashta ruhen me siguri dhe në mitologjinë shqiptare: në elementet e ­be­simit popullor e te figurat e demonologjisë pri­mitive, në ­­pë­rralla, gojëdhana etj. Këtë anë të etnografisë e ka vënë në dukje sidomos Maximilian Lambertzi. Veçse puna në këtë lëmë, kur synon për të hetuar burimet, paraqitet shumë më e vështirë e më e pasigurtë se në lëmin e kulturës mate­riale. Sepse te kjo e fundit ruhet nga ndonjë objekt që u ka shpëtuar shekujve; kurse në kulturën mendore elementet e moçme zëvendësohen prej të rejave, shpeshherë në një mënyrë që së vjetrës nuk i mbetet as gjurma.

Ndër argumentet që flasin për një burim ilir të popullit shqiptar, përveç elementit gjuhë dhe disa motiveve etnografike, ka dhe arsye me rëndësi të rendit historik. Dijetari që e pa këtë më parë se gjithë të tjerët është Johann Thunmanni. Ky në f. 245 të veprës së tij të vitit 1774 thotë për Shqiptarët: “Në histori të tyre nuk kam gjetur ndonjë gjurmë të një emigracioni të mëpastajmë: gjuha e tyre na ka dhënë të tilla dëshmi për fatin e popullit, që unë nuk mund të mos njoh te ky fqinjtë e lashtë të Grekëve dhe nënshtetasit e Romës së vjetër. Po të dyja këto më kallëzojnë ilirët”.

Rrugën e Thunmannit e ndjek edhe Hahni, kur thotë (I 213): “Meqë burimet, megjithëse të vobekta, përveç ­ardhjes së Sllavëve nuk përmendin ndonjë tjetër, që të ishte mjaft e rëndësishme për të formuar një popull të madh, mund të pranohet që Shqiptarët e sotmë janë stërnipët e banorëve anas të vendit”. Në një mënyrë të gjashme me këta dy historianë shprehet edhe Kretschmeri (f. 269) nga ana e gjuhës: “Mendimi që gjuha shqipe paraqet fazën më të re të ilirishtes së vjetër, ose, si shprehet më matur Gustav Meyeri, të një dialekti ilir, është në bazë të gjithë situacionit aq afër menç, sa duhej njeriu të sillte arsye shumë të rënda për ta hedhur poshtë. Sepse Shqiptarët banojnë atje ku në kohë të vjetër rronin popuj ilirë, dhe i mbajnë këto vise të pakën që nga shekulli x pas erës së re. Po emri Albanoi (bashkë me emrin e Albanopolis) na del, siç dihet, dhe më heret, sëpari te harta botërore e Ptolemeut… pak më në lindje nga vendi i sotmë i Shqiptarëve”. E më një tjetër vend ai çfaqte mendimin se jo ata që pranojnë burimin ilir të Shqiptarëve duhej ta vërtetonin atë, po ata që e mohoj­në. Duke për­mbledhur këto argumente historike, shihet se më një anë Shqiptarët nuk dihet të kenë ardhur më vonë në vendbanimet e sotme, më anë tjetër këtu në kohën e vjetër kanë qenë Ilirët. Këto dy rrethana së bashku flasin për një kontinuitet etnik e gjuhësor iliro-shqiptar. Kjo çështje lidhet me problemin e autoktonisë së popullit shqiptar, të cilin do ta shqyrtojmë në një kapitull më poshtë.

2. LIDHJET TRAKE-SHQIPTARE

Të metat e lëndës që dalin në krahasim të shqipes me ilirishten janë poaq të ndieshme dhe në hetimin e marrë­dhënieve të shqipes me trakishten. Burimet që kanë mbetur nga trakishtja janë mbledhur, si u tha, në veprën e Tomaschekut, e në kohën e fundit në një masë më të plotë në atë të Deçevit. Kemi sëpari, ashtu si prej ilirishtes, një tok me emra vi­sesh e personash, si edhe disa glosa të paka. Po për fat ka dhe një sasi emra bimësh mjekësore, që mblodhi në shekullin i të erës sonë mjeku grek Dioskorides te fisi i Dakëve, ribotuar sëfundi prej Deçevit më 1928. Këto përbëjnë një dokument të vlefshëm të kësaj gjuhe, meqë pranë emrave dake janë shënuar emrat greqisht që u përgjigjen. Prej trakishtes ka edhe një sasi mbishkrimesh, vlera e të cilave për këtë gjuhë mund të krahasohet me atë që kanë mbishkrimet mesapike për ilirishten. I pari nga këto mbishkrime u gjet më 1912 në një tumulus (tumbë) në katundin Ezerovo afër Plovdivit në Bullgari lindore. Ky mbishkrim, që është gdhendur në shpinën e një unaze të artë, është shkruar me alfabet grek jonik aty nga shekulli v. para erës së re, dhe si i tillë lexohet mirë. Vështirësia e zbërthimit të kuptimit të tij qëndron përveç se në rrethanën që teksti i tij është në një gjuhë të panjohur, edhe në këtë që ky paraqitet në scriptio continua, d.m.th. se fjalët në tekst nuk janë të ndara nga njëra-tjetra, po shkruar së bashku.

Ky mbishkrim ka mbetur gjer më sot i painterpretuar, me gjithë mundin që kanë derdhur shumë dijetarë për ta zbërthyer. Vetëm përpjekja e gjuhëtarit norvegjez Magnus Olsen mund të thuhet se ka pasur sukses, i cili pesë shkronjat e fundit i veçoi e fjalën “zelta” që japin ato e krahasoi me lit. zeltas, leton. zèlts, sllav. zolto në rus. zoloto serbokr. zlato etj. “ar”. Ky barazim është bindës, kur të kemi parasysh se unaza e këtij mbishkrimi është, si u tha, prej ari. Të tjerat mbishkrime trake që janë gjetur shumica nëpër tumat e fushës së Plovdivit, në vjetët e mbasluftës edhe në ishullin Samotrakë të Greqisë, si dhe mbishkrimet dake gjetur në Rumani, janë përmbledhur në veprën e përmendur më lart të Deçevit. Për interpretimin e tyre është përpjekur në kohët e fundit sidomos V. Georgievi në librin e cituar Trakiiskijat ezik.

Më të pasura janë burimet që kemi nga gjuha e Frigasve në Azi të Vogël. Prej kësaj gjuhe na kanë mbetur, përveç disa glosash, një radhë mbishkrime nga koha para erës sonë.

Këto janë dy periodash: Mbishkrimet e vjetra, gjithsej 23, venë nga shekulli VIII gjer te V, dhe mbishkrimet e reja nga shekulli III gjer te II. Janë mbishkrime varresh, që përmbaj­në shumica formula mallkimi për ata që do të dhunonin këto varre. Përpjekjet e dijetarëve për zbërthimin e kuptimit të këtyre ia kanë dalë këtij vetëm për një pjesë të vogël.

Duke hyrë në çështjen e lidhjeve të shqipes me traki­shten, e duke i krahasuar këto me marrëdhëniet ilire-shqiptare, vihet re sëpari ky ndryshim. Teoria e burimit ilir përveç dëshmive gjuhësore ka në dorë, sikundër u pa, edhe arsye të forta historike ngaqë Shqiptarët kanë të përbashkët me Ilirët e moçëm truallin e banimit. Prandaj qe e natyrshme që kjo teori leu sëpari ndër historianë, si Thunmanni, Hahni, Fallmerayeri, e pastaj gjeti vërtetimin dhe në lagjen e gjuhëtarëve. Përkundrazi teoria e burimit trak mbështetet në kritere më fort gjuhësore sesa historike, e kjo kuptohet mirëfilli. Trakasit kanë banuar në masë në Rumani e në Bullgari të sotme, gjithsesi jashtë kufive etnike të Shqiptarëve. Prandaj teorisë trake i mungon baza gjeografike e me këtë gjer diku edhe baza historike. Në pajtim me këto rrethana kjo teori doli më parë te gjuhëtarët, dhe prej këndej u muar edhe prej disa historianësh e gjeografësh. Kronologjikisht kjo teori është më e re se teoria ilire; është qenësisht e këtij shekulli.

Nga gjuhëtarët ata që shohin te Shqiptarët stërnipët e Trakasve e jo të Ilirëve, dhe në gjuhën shqipe bijën e tra­kishtes e jo të ilirishtes, janë sidomos K. Pauli, H. Hirti, H. Barići, G. Weigandi, St. Mladenovi, A. Philippide, J. Pokorny, J. Whatmough, D. Deçevi, V. Georgievi. Burimin ilir ia mohon shqipes edhe Hans Krahe, po ky pa u shprehur gjë në lidhje me trakishten. Nga gjeografët, historianët e arkeologët le të përmendim R. Almagiànë, E. Philiponin, G. Stadtmüllerin e L. Ugolinin.

Që në shekullin e kaluar ishin vënë re disa analogji midis leksikut të trakishtes e të shqipes. Sipas Pottit trak. manteia mantia “ferrmanzë” afrohet me shq. man. Nga emrat e bimëve dake të Dioskoridit, amalusta “kamomilë; lule bjeshke” sipas Tomaschekut lidhet me shq. ambël ëmbël. Pas këtij dijetari edhe dak. skiare “gjëmbaç” ka të bëjë me shq. shqerr shkjerr. Ky dijetar bashkon me të drejtë trak. pinon “pije” me shq. pi, po khs. edhe greq. pino “pi”, sllav. piti. Nga fusha e topo­nimisë shq. mal përveç se me ilir Dimallum, Maluntum etj. piqet dhe me emrin e provincës romake Dacia Maluensis në brigjet e Detit të Zi, emër i kohës së perandorit Mark Aurel, në vend të të cilit më vonë, në kohë të Dioklecianit, çfaqet emri Dacia Ripensis. Nga këto dy emra dëshmohet për tra­kishten një fjalë mal me kuptimin e lat. ripa “breg, anë lumi a deti”. Këtë mendim e mbështet nga gjendja e sotme gjuhësore fjala mal “buzë lumi, anë deti” e rumanishtes, gjuhë që u formua në truall të trakishtes. Kështu shohim se fjala rumune përkon nga kuptimi më shumë me trakishten, mal-i i shqipes më shumë me ilirishten. Nga të tjerat emra topike te Drizupara është kërkuar në pjesën e parë fjala e shqipes drizë, -para është elementi i dytë i shumë emrave të qyteteve trake. Emrin e Karpateve, te Ptolemeu Karpates oros (“mali Karpat”) M. Vasmeri e krahasoi me shq. karpë “shkrep, shkëmb”, krahasim që gjindet më parë te Kristoforidhi në f. 145 të fjalorit të tij. Me emrin e Karpateve shkojnë bashkë edhe emrat e fiseve trake Karpoi e Korpiloi e më anë tjetër, shtojmë ne, edhe emri i ishullit Karpathos në Detin Egje1. Vasmeri edhe emrin e fisit trak Buroi me qytetin Buridava e me Buris (emër burri) e afron me shq. burrë. E Drenis, emër burrash ndër Trakas, me shq. dreni. Emra njerëzish prej shtazësh janë të shpeshta ndër Shqiptarët, ndër këto edhe Dreni.

Pas shqyrtimit të analogjive kryesore që afrojnë shqipen me trakishten mbetet të shohim llojin e kësaj afërie dhe raportin në të cilin qëndron ndaj afërisë ilire-shqiptare. Karl Pauli është i pari që e ndan shqipen nga ilirishtja dhe e lidh me trakishten. Lidhjet e veçanta të shqipes me mesapishten dhe largimin e kësaj prej venetishtes ai e spiegon në këtë mënyrë, që venetishten e njeh për gjuhë ilire, mesapishten e shqipen i merr për dialekte trake në truall të Ilirëve.

Me gjithë të metat që paraqet, teoria e Paulit ka me­ritën që për të parën herë vuri në dukje nga ana e gjuhësisë pjesën e trakishtes në formimin e gjuhës shqipe. Rrugën e Paulit e ndoqi Herman Hirti, duke shikuar edhe ky në shqipen bijën e trakishtes e jo të ilirishtes. Si argument kryesor paraqet rrethanën që trakishtja dhe shqipja janë të dyja gjuhë indoeuropiane lindore (satem), ilirishtja është gjuhë perëndimore (kentum); prandaj shqipja nuk mund të jetë vazhdimi i kësaj gjuhe, po mbetet bija e tra­kishtes.

Kundër kësaj teze do thënë se karakteri kentum i ilirishtes nuk është një gjë aq e sigurtë si e paraqesin Hirti, Krahe e të tjerë, sepse ka të tjerë dijetarë, si Jokli, Ribezzo, Antun Mayer e Cimochowski, që shihnin në ilirishten një gjuhë lindore ose satem. Një tjetër tezë e Hirtit është që Shqiptarët nuk janë vendës në Shqipëri që nga koha e vjetër, po janë ardhës të mëpastajmë, dhe se barazimi onomastik Albanói : Arbër asgjë nuk vërteton në të mirë të burimit ilir të Shqiptarëve, sepse emrat etnike shkojnë shpesh nga një popull në një tjetër. Ky mendim është i drejtë në parim. Veçse po të kemi parasysh që teza e ardhjes së mëvonshme të popullit shqiptar në vendbanimin e tij historik nuk ka ndonjë bazë historike, shkëputja e emrit Albanói nga Arbër mbetet një gjë arbitrare. Me argumentet e Hirtit vepron për një pjesë të madhe edhe Henrik Barići, kur përpiqet të mbështesë teorinë e karakterit trak të gjuhës shqipe. Për të sikurse emri etnik Albanói ashtu edhe elementet ilire që gjinden në shqipen nuk dëshmojnë asgjë për burimin e kësaj gjuhe prej iliri­shtes, sepse shqipja, siç ka marrë hua fjalë prej gjuhësh së ndryshme, ashtu ka marrë të tilla dhe prej ilirishtes së vjetër. Edhe për Barićin Shqiptarët në Shqipëri janë të ardhur. Ai historikisht formimin e kombësisë shqiptare e të gjuhës së saj e mendon kështu: Trakas të shpërngulur nga anët lindore të Gadishullit Ballkanik, nga viset e maleve Ballkan e të Rodopeve në Bullgari, në një kohë midis fundit të periodës romake dhe ardhjes së Sllavëve në Shqipëri, erdhën e u shtruan përmbi një nënshtresë (substrat) Ilirësh. Nga kjo përzjerje gjuhësore leu shqipja. Kjo është një dialekt trak i ilirizuar. Një tjetër argument të teorisë trake Barići e gjen në marrëdhëniet e shqipes me armenishten, për të cilat u fol dhe më sipër. Meqë Armenët pas Herodotit rrjedhin prej Frigasve, Barići shqipen e armenishten i përfshin në një grup të vetëm trako-frigas(1). Kundër këtij arsyetimi vlen të shënohet se Pederseni vetë, zbuluesi i konkordancave armene-shqiptare, thekson se këto nuk na lejojnë t’i rrokim të dy gjuhët në një grup gjuhësor trako-frigas.

Përfaqësuesi kryesor i teorisë trake në ditët tona është Gustav Weigandi, një nga themeluesit e gjuhësisë rumune e të ballkanistikës përgjithësisht. Ky e shtroi tezën e tij në një artikull të shënueshëm me titullin A janë Shqiptarët pas­ardhësit e Ilirëve apo të Trakasve?, botuar më 1927 e përkthyer edhe shqip prej A. Xhuvanit, në revistën “Diturija” të atij viti. Për vërtetim të tezës së tij Weigandi sjell 12 argumente.

Këto janë: 1. Emrat latine të vendeve në Shqipëri nuk paraqesin trajtën shqiptare, d.m.th. atë trajtë që duhej të kishin po të kishin banuar Shqiptarët vazhdimisht në këto anë, po kanë trajtën e dalmatishtes së vjetër. 2. Terminologjia e lundrimit dhe e peshkimit në gjuhën shqipe është e buri­mit të huaj. Dihet se Ilirët kanë qenë detarë, me një gjuhë me terminologji të pasur të detarisë e të peshki­mit. Kjo duhej t’ish ruajtur në shqipen sëpaku pjesërisht, po të ish që Shqiptarët të ishin stërnipët e Ilirëve e të kishin ba­nuar gjithmonë në Iliri. Përkundrazi gjithë emrat e lundri­mit, të peshqve e të veglave të peshkimit janë të huaja, ­greqisht, venecianisht, sllavisht ose turqisht, ato janë përgjithësisht krejt të reja. Pra Shqiptarët janë të ardhur nga hinterlandi në anët e bregdetit. 3. Nuk ka gjurma të ndikimit të dalmati­shtes së vjetër në gjuhën shqipe, por ka gjurma të italishtes, respektivisht të venecianishtes. Kjo gjë dëshmon që Shqiptarët në brigjet e Adriatikut nuk janë vendës, po të ar­dhur. 4. Në gjuhën shqipe ka disa fjalë që dihet se janë trake. 5. Një varg emra personash e visesh në Traki e në Daki spiegohen me anë të shqipes, p.sh. emri i mbretit dakas Decebalus = Daki-bal “balli i Dakasve”; emri i tjetrit mbret të atij populli Burebista = burrë-bisht; Drizupara “qytet drizash”, Buridava “kështjellë burrash” etj.[6]. Po të kishin banuar Shqiptarët gjithmonë në Shqipëri të sotme, emrat e vendeve që janë trashëguar nga koha e vjetër duhet të kishin pësuar zhvillimin fonetik të shqipes. Po kjo shihet menjëherë që s’është kështu, sepse ato tregojnë qartë kara­kterin sllav; e në bregdet karakterin italian-venecian, respektivisht karakterin e dalmatishtes së vjetër. Kështu ­trajtat e emrave të sotme Tomor, Shkumbin, Durrës, Vlorë, Pojan, Devoll, Shkodër, Shurdhë nuk janë vazhdimet e emravet antike Tomaros, Scampa, Dyrrachium, Aulón, Apollonia, Devolia, Scodra, Sarda. Këtu Weigandi sjell shembuj nga krahina e Shkodrës e e Tomoricës, duke marrë sidomos emrat e katu­ndeve një nga një në bazë të hartës e duke nxjerrë në shesh burimin e huaj të tyre. 7. Shqiptarët nuk zihen ngoje përpara shekullit xi, sadoqë gjithë ky vend përmendet në shumë dokumente edhe në lidhje me ­popullsinë. Si do të kishin mbetur Shqiptarët pa përmendur, po të kishin qenë aty? 8. Lidhjet rumune-shqiptare të burimit jo-latin dëshmojnë se Shqiptarë e Vllehë (Rumunët) kanë banuar diku së bashku. Shqipja vetëm në një krahinë mund të jetë zhvilluar ku lindi dhe rumanishtja. Kjo nuk mund të ketë qenë kurrë në Iliri, sepse këtu lindi dalmatishtja e vjetër që ndryshon qenësisht prej rumanishtes. Po ka qenë medoemos në trevën trake, në pajtim me mendimin e W. Tomaschekut, brenda trekëndëshit Nish-Sofie-Shkup. 9. Ka elemente latine në gjuhën rumune, trajta e të cilave vetëm ashtu mund të spiegohet, që ato kanë kaluar me ndërmjetë­sinë e shqipes. Pra duhet të ketë pasur një bashkëjetesë mjaft të gjatë të së dy gjuhëve, e cila nuk mund të ketë ndodhur as në Daki as në Iliri, po vetëm në Traki, ku ka qenë djepi i Rumunëve. 10. Elementet latine të shqipes e të rumanishtes përkojnë në një mënyrë aq të shënueshme midis tyre, sa duhet të jenë përftuar në kushte kulturore, vendore e gjuhësore të barabarta. 11. Folklori i Shqiptarëve ka me atë të Rumunëve disa konkordanca, të cilat Bullgarët e Serbët, që banojnë ndërmjet atyre, nuk i kanë. Këtu hyn ndër të tjera tatuazhi, e figura e kuçedrës e e zanës. 12. Mënyra e kërcimit të këngëve paraqet konkordanca të shënueshme te të dy po­pujt.

Në mbështetje të këtyre argumenteve Weigandi nxjerr përfundimin që Shqiptarët janë Trakas, e pikërisht stërnipët e fisit të Besëve, të cilët gjer në shekullin VI të erës së re nuk qenë romanizuar. Shqiptarët e Rumunët u formuan si popuj me gjuhë të veta njëkohësisht, në periodën që shkon nga 600 gjer 900 të erës sonë, në truallin e përbashkët të trekëndëshit Nish-Sofie-Shkup. Ai shpreh bindjen që kjo teori herët a vonë do të pranohet kudo.

Sikundër shohim teoria e Weigandit ka meritën që pro­blemin e burimit të gjuhës shqipe e ka shtruar në një bazë të gjerë, duke e shikuar në pamjen ballkanike, sidomos në ­lidhje me çështjen e burimit të rumanishtes. Përveç kësaj, ai e shqyrton gjithë këtë kompleks jo vetëm nga ana e gjuhës, po edhe në lidhje me të dhënat e etnografisë.

Kjo teori ka disa anë pozitive dhe disa negative.

Në radhë të parë ka meritën që vë edhe një herë në dukje marrëdhëniet e Shqiptarëve me Rumunët e të shqipes me rumanishten, të cilat janë me të vërtetë shumë të ngushta. Duke e prekur gjithë çështjen nga kjo anë ai me tezat e tij hyn në problemin qendror të ballkanistikës.

Ana negative është mospërfillja e marrëdhënieve të dukshme ilire-shqiptare, me synim për të vënë në dukje në mënyrë të njëanshme lidhjet trake-shqiptare. Pa asnjë bazë historike është pastaj teza e tij që populli shqiptar u formua në periodën nga 600 gjer më 900 të erës të re në qendër të Gadishullit Ballkanik. Gjithashtu fare pa mbështetje është mendimi i tij se Shqiptarët zbritkan prej fisit trak të Besëve.

Nuk është vendi këtu të marrim e të shqyrtojmë një nga një argumentet që sjell ky dijetar në të mirë të burimit trak të Shqiptarëve e të gjuhës së tyre, në të cilin ai beson me bindje të plotë. Teoria e tij ka pasur dhe kritika, ndër të tjerë prej Norbert Joklit, Stefan Mladenovit, e në kohët e fundit sidomos prej Waclav Cimochowskit.

Duke u përqendruar në disa nga argumentet e tij, do të themi pikësëpari që terminologjia e lundrimit e e detarisë nuk është krejt e huaj, si thotë Weigandi. I huaj është fjalori teknik i kësaj sfere: emrat e mjeteve të lundrimit, si barka e lundra, emrat e veglave të peshkimit dhe shumica e emrave të peshqve. Po ka një pjesë fjalësh me një karakter të përgjithshëm që janë të fondit autokton, si det, pellg, va-u, mat “buzë lumi a deti”, anije që lidhet me fjalën anë enë, në Ulqin enët e mëdha e enët e vogla “mjetet e lundrimit, të mëdhatë e të voglat”. Një gjë e shënueshme është pastaj kjo, që nga analogjitë trake-shqiptare disa i ka edhe ilirishtja. Kështu shq. mal, rum. mal “breg, mat”, trak. Dacia maluensis, i përgjigjet ilirishtja me Dimallum, Maluentum etj.; shq. karpë : trak. dak. Karpate i përgjigjet kárparu “gur i fortë që shërben si lëndë ndërtimi” në Apuli të sotme, pas mendimit tonë mbeturinë e mesapishtes. E dak. mantía “ferrmanzë”, shq. man na çfaqet si mani “mjedër, Rubus idaeus” në dialektet e sotme retoromane të Valtelinës në Zvicrën jugore, pas mendimit tonë një relikt i “ilirishtes alpine” të N. Joklit. Në këtë mënyrë këto krahasime, në vend që të ishin trake-shqiptare, paraqiten si barazime tripalëshe ilire-trake-shqiptare. Sa për pikën që Shqiptarët nuk përmenden para shekullit XI, prandaj qenkan ardhës në Shqipëri, kjo është një argumentum ex silentio, një argumentim prej heshtjes, që nuk çon në peshë. Perioda që shkon nga mbarimi i antikitetit e gjer në shekullin XI, në të cilën bie dhe formimi i popullit rumun, është edhe për anët tona një kohë pa burime historike vendimtare. Lidhjet e Rumunëve e të Shqiptarëve në gjuhë e në etnografi, në aspektet e kulturës materiale (realiet), siç janë kostumet, enët e bulmetit, përgjithësisht elementet e jetës baritore, si edhe në disa tipare të kulturës mendore, si figurat e mitologjisë, ritmi e melodia e këngës popullore, janë me të vërtetë të shënueshme, dhe Weigandi është një nga ata që kanë tërhequr vëmendjen e dijetarëve në ato. Po nuk është metodikisht e domosdoshme që këto të jenë trashëgim Trakasish, sepse ndër to ka të gjarë të ketë mjaft elemente të burimit ilir. Për toponomastikën do të flitet në kapitullin që ndjek. 3.

SINTEZA

Është merita e Johann Thunmannit që qysh më 1774 vuri re situatën e shqipes midis ilirishtes dhe trakishtes, dhe duke e shqyrtuar problemin nga pikëpamja e historianit, nxori pasojat edhe për gjuhësinë. Ky dijetar i shquar në një kohë kur gjuhësia si dije ende s’kish lindur, pa se në truall të Ilirëve, pas lajmeve të autorëve të vjetër, ka pasur dhe fise trake. Si Trakas përmenden prej disa të vjetërish Istrët në Istrie, Daorsët në Bosnjë, Kaonët në Shqipëri jugperëndimore. Dardanët, Paonët e Tribalët, që banonin në krahina të ndërmjeme midis Ilirëve e Trakasve, disa autorë grekë i quaj­në Ilirë, disa Trakas. Trakët njiheshin si një fis i përzier trako-ilir. Thunmanni këto të dhëna të historisë i përforcoi me dëshmitë e toponomastikës. Nga emrat e viseve të Ballkanit perëndimor ai gjeti disa që nga forma njihen se janë trake, si Thermidava afër Shkodrës, Quimedava në Dardani, me -dava që është karakteristike për trakishten. Këto emra dëshmojnë se Trakasit arrinin gjer në brigjet e Adriatikut. Më anë tjetër ai vuri re se të vjetrit flasin për Ilirë në Troas, krahina e qytetit të Trojës.

Mbi dëshminë e këtyre argumenteve Thunmanni arriti në këto përfundime lidhur me etnografinë e Ballkanit të vjetër: Ilirë e Trakas kanë qenë vërtet dy popuj të ndryshëm, e si të tillë na i bien dhe autorët e vjetër, veçse kanë qenë të afër me njëri-tjetrin, prandaj edhe fiset e tyre shpeshherë shkëmbeheshin. Përveç kësaj këta dy popuj janë edhe përzier në kohë të vjetra. Në bazë të kësaj situate të kohës antike ky dijetar, siç u pa dhe më lart, te Shqiptarët e sotmë sheh kryesisht pasardhësit e Ilirëve, po nuk lë pa shtuar se në formimin e tyre si popull ka dhe një komponente trake. Kjo ide shënon një sintezë në gjurmim të këtij problemi, dhe u bë pjellore në kërkimet sidomos të këtij shekulli. Kështu dijetari freng Arbois de Jubainville gjeti edhe ky disa gjurmë Trakasish në emrat topike të pjesës perëndimore të Ballkanit.

Një drejtim të ri dha sidomos Karl Patschi me artikullin e tij ‘Gjurmë trake në bregdet t’Adriatikut’, botuar më 1907. Mbi dëshminë e materialit historik e toponoma­stik ai erdhi në përfundimin e rëndësishëm se në Ballkanin perëndimor përpara Ilirëve ka pasur një popullsi trake. Kjo u mbulua nga një mbishtresë (superstrat) Ilirësh e cila e shtroi nënshtresën (substratin) trake. Ky mendim, megjithëse pati kundërshtime prej disa gjuhëtarëve, është pranuar prej të tjerëve, po sidomos prej historianëve. Në një rezultat të afër me këtë arrin edhe F. Nopcsa, po duke u nisur ky kryesisht nga etnografia. Mendimi i tij është se Shqiptarët kanë lidhje si me rrethin kulturor trak si me rrethin alpin-bosnjak të burimit ilir. Edhe sipas tij në truall të Shqipërisë u bë përzjerja e një nënshtrese trake me një mbishtresë ilire. Pas mendimit të tij popullsia e bregdetit lindor t’Adriatikut është një popullsi e përzier trako-ilire qysh në kohën romake, me një mbizotërim numerik të elementit trakas e me mbizotërimin social të elementit ilir. Nga kjo përzjerje kanë dalë Shqiptarët. Kështu spiegohet sipas tij prania e emrave ilire e trake të viseve në këtë trevë. Nga historianët edhe dijetari rumun Nikola Jorga mendon se Shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve që patën marrë gjuhën trake.

Mendimi i një sinteze në punën e burimit të Shqiptarëve e të shqipes në këtë brez të fundit ka zënë rrënjë dhe në lëmë të gjuhësisë. I pari që operoi këtu me këtë sintezë është Norbert Jokli. Ai me kërkimet e tij përfundon se ato të paka elemente që dimë nga leksiku i ilirishtes e i trakishtes, për një pjesë të mirë gjejnë spiegimin e tyre në gjuhën shqipe. Këto lidhje afërie ai i gjen dhe përjashta leksikut, në sistemin gramatikor e përgjithësisht në strukturën e këtyre gjuhëve. Kështu Jokli vë në pah edhe nga sistemi fonetik e nga morfologjia (fjalëpërbërja) e ilirishtes dhe e trakishtes disa tipare që gjej­në analogjinë e tyre në dukuritë përkatëse të sistemit të shqipes: zanore, bashkëtingëllore (sidomos grykore), grupe bashkëtingëlloresh, prapashtesa, parashtesa. Dihet se përkimet në fushën fonetike e gramatikore janë një indic më i saktë për caktimin e shkallës së afërisë gjuhësore sesa mund të jetë leksiku, prandaj këto konkordanca do të kishin një rëndësi të veçantë. Në bazë të këtij arsyetimi ky dijetar vjen në përfundimin se shqipja është shumë e afër si me ilirishten si me trakishten. Këtë teori e ndjekin disa dijetarë, ndër këta dhe Vasmeri, Ribezzo, Tagliavini.

Pyetja se si do kuptuar historikisht kjo sintezë, kjo afëri dyanëshe e shqipes, lidhet me gjendjen etnografike të Gadishullit Ballkanik në kohën antike. Sikundër u pa më sipër, Thunmanni qiti në shesh se në një kohë të lashtë Ilirë e Trakas kanë qenë të përzier midis tyre në disa treva të Shqipërisë së sotme e në të tjera anë të Ballkanit perëndimor. Më anë tjetër ata na çfaqen në burimet e kohës si dy popuj të ndryshëm, po megjithatë duhet të kenë pasur një farë afërie në mes të tyre. Jokli në pajtim me këto rrethana e shmang termin e një gjuhe iliro-trake ose trako-ilire. Ai kufizohet të vendosë një afërsi të ngushtë të shqipes me këto dy gjuhë të vjetra të Ballkanit.

Në qoftë se do të pranohet kjo teori në mbështesë të materialit gjuhësor, nuk ka dyshim se mbi dëshminë e këtij pjesa kryesore në formimin e shqipes do t’i njihet ilirishtes. Duke përmbledhur ç’u tha këtu në lidhje me problemin e burimit të gjuhës shqipe, me çështjet që dalin përbrenda tij dhe me rrugët që janë ndjekur e metodat që janë zbatuar për të arritur në një zgjidhje, me një vështrim objektiv do të thuhet se janë sqaruar disa anë, disa pika janë zbërthyer, po ky problem në thelb mbetet gjer më sot i pazgjidhur. Arsyeja kryesore, si u tha dhe më lart, qëndron në mungesën e lëndës, e kjo nga dy anë të ndryshme: edhe nga pikënisja, edhe nga përfundimi i sotmë. Me fjalë të tjera, trakishtja e ilirishtja janë pothuajse gjuhë të panjohura për ne, se ato pak që dimë për to nuk na ndihmojnë për të formuar një ide për strukturën e tyre.

Po edhe shqipja vetë njihet nga një periodë tepër e re. Nga këto rrethana pyetja nëse ekzistojnë mundësi të një sqarimi në të ardhmen lidhet me mundësitë e pasurimit të materialit, po edhe me përmirësimin e metodës së punës. Duke rrokur sëpari këtë çështjen e dytë, do pranuar se ka të meta metodologjike në këtë fushë kërkimesh. Nga përfaqësuesit e disiplinave të ndryshme që janë marrë me pro­blemin e burimit, si të shqipes si të rumanishtes, secili punon me metodën e pranuar në fushën e tij, duke i vënë vetes disa caqe, madje edhe disa kufizime. Ndodh kështu që një dijetar të mos jetë në rrymë sa duhet për punën që ka kryer një tjetër në degë të vet a për rezultatet që mund të ketë arritur.

Për të sqaruar këtë le të shqyrtojmë shkurt detyrat e metodat e dy degëve që janë të interesuara drejtpërdrejt në çështjen e prejardhjes së popullit shqiptar e të gjuhës së tij: prehistoria e gjuhësia krahasimtare. Megjithëse gërmimet në stacionet prehistorike të Shqipërisë janë edhe në hapat e para, kanë dalë në dritë disa kultura, të cilat kanë mundur të vendosen disi në qarkun e kulturave jashtë vendit që i rrethojnë. Në këtë mënyrë dalin afëri nga shumë anë. Kështu kultura e Komanit në Veri paraqet me objektet e saj disa afëri me kulturat prehistorike në Bosnjë. Kultura prehistorike e Velçës afër Vlorës ka pika takimi më një anë me atë të Tesalisë në Greqi, më anë tjetër me atë të Ishujve Jonikë, e pas ndonjë dijetari edhe me kulturën prehistorike të Apulisë. Të tilla lidhje kulturash kuptohet se tjetër kuptim kanë për prehistorianin, tjetër për gjuhëtarin. Prehistoriani merret në radhë të parë me karakterin e një kulture e me vendosjen e saj në hapësirë e në kohë, si dhe me lidhjet që mund të paraqesë ajo me kultura të zonave përreth. Detyra e tij kryesore nuk është të hetojë se cilit popull i ka përkitur një kulturë e caktuar e aq më pak të kërkojë se ç’gjuhë ka folur ai popull. Më anë tjetër gjuhësia do të donte të kish një përgjegje më të prerë nga ana e prehistorisë për lidhjet e kulturave me popuj e me gjuhë. Kështu, bie fjala, afrimet e kulturës prehistorike që vihen re midis Shqipërisë e Apulisë a duhen marrë si analogji ilire e të lidhen me shtektimin e Mesapëve prej Ilirie në Itali? Apo i përkasin një kulture të përbashkët më të lashtë, parailire? Kjo çështje e intereson gjuhësinë në një shkallë të lartë, veçse arkeologjia prehistorike e ka vështirë t’i përgjigjet. Një pyetje analoge mund të shtrohet dhe për afërinë e kulturës prehistorike të Velçës me Tesalinë më njërën e me Ishujt Jonikë më tjetrën anë.

Është e vërtetë se objekti i një dije përcakton metodën e punës dhe me këtë edhe qëllimin që synohet. Me gjithë këtë kufizim të nevojshëm, që të bëhen rezultatet e njërës disiplinë pjellore edhe për tjetrën, duhet një bashkëpunim më i madh në mes të këtyre. Vetëm me një vështrim më sintetik të çështjeve, me një shqyrtim të tyre nga shumë anë mund të pakësohen të metat e metodës e t’i afrohemi zgjidhjes së atyre. Kështu gjuhëtari që merret me çështjen e burimit të shqipes do të ketë parasysh medoemos përfundimet e ­arkeologjisë prehistorike, e prehistoriani ato të gjuhësisë e të etnografisë.

Me gjithë përmirësimin që mund të arrihet në metodat e kërkimit problemi i burimit do të sillet rreth një pike të vdekur, në qoftë se nuk shtohet materiali gjuhësor me zbulime të reja. Barra më e madhe i bie këtu prehistorianit e arkeologut klasik. Gërmimet arkeologjike duhet të kryhen në mënyrë sistematike. Është për të shpresuar që bashkë me gjetje objektesh të dalin në shesh dhe dokumente gjuhësore. Mundet që vetë trualli i Shqipërisë të ruajë sekretin e buri­mit të gjuhës. Nuk përjashtohet mundësia që krahas me mbishkrimet greke e latine të qytetevet antike të Shqipërisë të dalë një ditë në dritë dhe ndonjë mbishkrim nga gjuha e moçme e vendit ose ndonjë bilinguis, një mbishkrim në dy gjuhë. Nga gjuhësia pritet më një anë zbërthimi i mbishkrimeve mesapike, më anë tjetër i mbishkrimeve trake. Në Apuli mund të gjinden ndërkaq dhe të tjera mbishkrime mesapike, e në tumbat e panumërta të Trakisë në Bullgari lindore mund të dalin mbishkrime trake të reja. Topo­nomastika historike, po të gjurmohet sistematikisht, bëhet një burim që mund të çojë përpara në këtë lëmë studimesh. Edhe emrat e personave mund të japin ndonjë dritë, sikundër kanë vërtetuar kërkimet e M. Lambertzit. Etnografit sëfundi i bie barra të hetojë kulturën materiale e mendore të popullit shqiptar, doket e zakonet e tij e besimet popullore; sepse me ndihmën dhe të arkeologjisë mund të arrijë të nxjerrë diçka për të parët tanë.