Astrit Lulushi: Roma novatore

Në vitin 500 pes, Roma nuk ishte gjë tjetër veçse një qytet-shtet i vogël në Gadishullin Italian. Por me sytë e drejtuar nga zgjerimi, Roma filloi të pushtonte fqinjët e saj derisa kontrolloi të gjithë Italinë. Nuk u ndal me kaq.

Ajo u bë perandori në vitin 27 pes, dhe në kulmin e saj – rreth vitit 100 të es – Perandoria Romake e madhe dhe jashtëzakonisht e fuqishme shtrihej nga Britania në Egjipt.

Ndikimi i Romës në botë ishte i përhapur dhe afatgjatë. Romakët ishin novatorë dhe shpikës të mëdhenj, ndonjëherë duke përvetësuar dhe avancuar aspekte nga kulturat e tjera, dhe herë të tjera duke shpikur teknologji dhe sisteme krejtësisht të reja. Këto risi mbuluan një gamë të gjerë fushash, duke përfshirë institucionet shtetërore, praktikat kulturore dhe teknikat inxhinierike.

Perandoria Romake ra përfundimisht në vitin 476 të erës sonë, por trashëgimia dhe ndikimi i saj vazhduan – deri në ditët e sotme. Disa nga risitë më të famshme të Romës, të tilla si sistemet sanitare dhe rrjetet rrugore, janë të njohura dhe ende shumë të dukshme; në Britani e Ballkan, i cili në atë kohë ishte Gadishull Ilirik, shumë rrugë moderne ende ndjekin rrugët e përcaktuara nga romakët. Risitë e tjera romake, megjithatë, janë më të errëta.

Në botën e lashtë, dokumentet e para të shkruara zakonisht regjistroheshin në pllaka balte ose dylli, ose në fletë ose rrotulla papirusi. Romakët përdorën gjithashtu rrotulla, por gjatë shekujve të parë dhe të dytë të erës sonë, u shfaq një formë e re e ruajtjes dhe aksesit të informacionit: libri i stilit të kodikut. Këto fletore, të njohura si pugillares membranei (përafërsisht “libër pergamenë”), u formuan nga grumbullimi i faqeve – zakonisht të bëra prej velumi ose papirusi – që më pas u bashkuan njësoj si librat modernë. Ato u përdorën kryesisht për shkrime personale dhe përfaqësojnë formën e parë të vërtetë të librit të lidhur. Kodet shpejt u bënë të njohura në të gjithë Evropën Perëndimore dhe Lindjen e Mesme, duke zëvendësuar përfundimisht rrotullat dhe tabletat.

Romakët ishin pionierë të mëdhenj në fushën e kirurgjisë. Dihet nga provat arkeologjike – duke përfshirë artefakte të ruajtura mirë të gjetura në mbetjet e varrosura të Pompeit dhe Herculaneum – se romakët përdorën instrumente mjekësore precize, duke përfshirë pincë kockash, kateter, grepa obstetrikë, bisturi dhe gërshërë kirurgjikale. Niveli i teknologjisë që gjendet në disa prej këtyre mjeteve nuk është aq larg nga homologët e tyre modernë. Romakët kishin gjithashtu një trup ushtarak mjekësor me kirurgë të specializuar në terren, të cilët kishin për detyrë t’i mbanin legjionet në formë, të shëndetshme dhe të gjallë.

Dyshemetë e ngrohta mund të duken si një luks modern, por romakët filluan t’i përdorin ato 2000 vjet më parë. Romakët e lashtë përdornin një sistem ngrohjeje nën dysheme të njohur si hipokaust, i cili tërhiqte ajrin e nxehtë nga një furrë me dru jashtë shtëpisë dhe e kanalizonte atë në një dhomë poshtë dyshemesë. Kjo jo vetëm që ngrohte vetë dyshemenë, por rrezatonte nxehtësi në të gjithë shtëpinë. Shumë shembuj të hipokausteve mund të gjenden ende në themelet e vilave dhe shtëpive të qytetit në qendrat romake në Gjermani dhe Angli, ku dimrat e ftohtë do t’i kishin bërë dyshemetë e ngrohura veçanërisht tërheqëse.

Tregjet kanë qenë prej kohësh të përhapura në të gjithë botën si një vend grumbullimi për njerëzit për të shitur dhe blerë të gjitha llojet e mallrave dhe produkteve. Por qendra e parë tregtare e përhershme dhe e mbuluar ka të ngjarë të jetë ndërtuar nga romakët: Tregu i Trajanit (Mercatus Traiani), i ndërtuar midis viteve 100 dhe 110 të es.

I bërë me tulla të kuqe dhe beton, tregu kishte gjashtë nivele që strehonin rreth 150 dyqane të ndryshme, si dhe zyra qeveritare dhe ambiente banimi. Një rrugë në nivelin e sipërm, ndërkohë, u emërua Via Biberatica sipas fjalës latine për “pije”, duke sugjeruar se edhe romakët kishin nevojë të çlodheshin pas blerjeve të një dite të vështirë.

Shumica e botës tani përdor kalendarin Gregorian, i prezantuar për herë të parë në 1582 nga Papa Gregori XIII. Por merita për kalendarin modern duhet t’u jepet vërtet romakëve. Kalendari Gregorian bazohet në kalendarin Julian shumë më të hershëm (i cili në vetvete i detyrohej shumë kalendarit diellor egjiptian), i prezantuar nga Jul Cezari në vitin 45 pes. Kalendarët ndajnë shumë ngjashmëri, megjithëse një nga ndryshimet kryesore është trajtimi i atyre viteve të brishtë të bezdisshëm. Kalendari Gregorian i trajton ato më saktë, duke rezultuar në një mospërputhje midis dy kalendarëve që aktualisht është 13 ditë dhe do të bëhet 14 ditë në vitin 2100.