Ghazi Salahuddin: Pasuria e një kombi
7 korrrik 2024
Një sërë romanesh të Ismail Kadaresë konsiderohen kryevepra dhe janë përkthyer në rreth 40 gjuhë.
Mendoni për një vend të vogël, më pak se një e gjashta e popullsisë së Karaçit. Gjithashtu, ajo është relativisht e varfër dhe ka një shumicë myslimane. Çfarë duhet të zotërojë ky vend për t’u dalluar disi në botë, diçka që do t’i lejonte qytetarët e tij të mbanin kokën lart?
Epo, e kam fjalën për Shqipërinë dhe shkrimtarin e saj të madh të letërsisë artistike, Ismail Kadare. Në fillim të kësaj jave, Ismail Kadare vdiq në Tiranë, kryeqytetin e vendit. Ai ishte 88 vjeç. Ai po vajtohet në mbarë botën si “monumenti më i madh kulturor i Shqipërisë”. Një masë e gjenisë së tij letrar është se ai u nominua dhe ka qenë kandidat disa herë për Çmimin Nobel për Letërsinë.
Përpara se të them më shumë për shkrimtarin dhe romanet e tij, dua të shpjegoj pse kam zgjedhur të shkruaj për Kadarenë në një kohë kur po ndodhin ndryshime të rëndësishme në çështjet politike dhe sociale të kaq shumë vendeve të rëndësishme. Të enjten, një tërmet politik tronditi Britaninë, me Partinë Laburiste që fitoi zgjedhjet me një shumicë dërmuese. Në Francë po mbahet sot raundi i dytë i zgjedhjeve parlamentare, një vend i ndarë që po sulmohet nga pasionet e errëta të së djathtës ekstreme.
Kishte një artikull të detajuar në The New York Times se si trazirat politike në mbarë botën ushqehen nga çmimet e larta dhe borxhet e mëdha. Trazirat ekonomike po përhapen në të gjithë globin dhe përgjigja ka qenë protesta, tentativa për grusht shteti dhe zgjedhje të politikanëve të ekstremit të djathtë. Në Pakistan, ekziston një sërë çështjesh që kërkojnë vëmendje veçmas. Një temë që dukej interesante ishte sulmi në burgun në Rawalakot në Azad Kashmir për shkak të simbolizmit të tij. Gjithsesi, 19 kriminelë të thekur mundën të arratiseshin.
Por unë ndjej fort për rëndësinë që është e natyrshme në art dhe kulturë. Një shkrimtar krijues ka një vlerë më të madhe se, le të themi, një politikan apo një administrator. Mund të huazoj mendimet e Shelley-t, i cili pohoi se përmes fuqive të tyre të të kuptuarit imagjinativ, poetët ishin në gjendje të identifikonin dhe formulonin tendencat socio-kulturore në zhvillim. Prandaj, ata janë “ligjvënësit e papranuar të botës”.
Mjerisht, jo të gjitha shoqëritë i nderojnë dhe respektojnë siç duhet shkrimtarët e tyre të mëdhenj dhe individët vërtet krijues. Rrjedhimisht, shkrimtarët e jashtëzakonshëm të këtyre shoqërive nuk tërheqin vlerësimin global. Por kur një shoqëri, sado e vogël dhe e izoluar qoftë ajo, lavdëron shkrimtarët dhe poetët e saj, bota disi duhet t’i kushtojë vëmendje. Kjo, besoj, është ajo që ka ndodhur në rastin e Ismail Kadaresë.
E kam përmendur sa e vogël është Shqipëria, kombi më i varfër i Evropës. Ka gjuhën e vet: shqipen. Megjithatë, gjuha ka një shtrirje më të madhe sepse folësit e saj janë edhe në vendet fqinje. Një numër imigrantësh në Evropë dhe Amerikën e Veriut flasin gjithashtu gjuhën shqipe. Megjithatë, folësit e tij arrijnë nga gjashtë deri në shtatë milionë njerëz, rreth një e treta e popullsisë vazhdimisht në rritje të Karaçit.
Ajo që është thelbësore këtu është se Ismail Kadare ka shkruar në gjuhën shqipe, jo në anglisht apo në ndonjë gjuhë tjetër kryesore. Shumë i rëndësishëm në kontekstin e asaj që ne bëjmë me gjuhët tona është fakti që shqipja është mjeti i mësimit në shumicën e shkollave të vendit dhe shkalla e shkrim-leximit është rreth 99 për qind.
Pra, Ismail Kadare e shkroi romanin e tij të parë, ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’, në shqip në vitin 1963. Duhet të ketë krijuar disa valë, sepse është përkthyer në frëngjisht. Dhe kur versioni frëngjisht u botua në Francë në vitin 1970, ai papritmas fitoi famë ndërkombëtare. Ai ishte një shkrimtar prodhues dhe vazhdoi të shkruante romane derisa vdiq. Një numër i romaneve të tij konsiderohen kryevepra dhe janë përkthyer në rreth 40 gjuhë.
Është pranuar se Ismail Kadare solli në botë hallin e Shqipërisë. Siç vuri në dukje një nga nekrologjitë e tij në mediat ndërkombëtare, ai “i vetëm e shkroi atdheun e tij të izoluar në hartën e letërsisë botërore, duke krijuar vepra shpesh të errëta dhe alegorike që kritikonin në mënyrë të zhdrejtë shtetin totalitar të vendit”. Është e lehtë të kuptohet pse ai krahasohet me Orwellin dhe Kafkën.
Ndonëse nuk e fitoi çmimin Nobel, ai mbeti ndër shkrimtarët më të mirë në botë të letërsisë artistike dhe mbeti në kryetitujt e mediave letrare dhe kulturore. Në vitin 2005, ai mori çmimin e parë ‘Man Booker International Prize’ (tani International Booker Prize), i cili më pas u dha për të gjithë veprën e një autori. Rastësisht, në finalistët ishin Gabriel Garcia Marquez dhe Philip Roth.
Më duhet të rrëfej se për herë të parë mësova për të — dhe emri dukej mistik — nga Mustansar Hussain Tarar shumë vite më parë. M’u desh pak kohë që të kapja një nga romanet e tij, “Prilli i thyer”. E kam huazuar nga Kashif Raza. Vitin e kaluar, në Los Anxhelos, gjeta tre romane të tjera nga ai vend emocionues i quajtur Librari i fundit. Ka qenë vërtet një përvojë e mrekullueshme leximi.
Më lejoni t’ju jap vetëm disa sugjerime për dy nga romanet e tij që më emocionuan veçanërisht. ‘Prilli i thyer’ ka të bëjë me gjakmarrjen. Një i ri hakmerret për vdekjen e vëllait të tij dhe më pas ka 30 ditë për t’u fshehur para se djemtë e mbijetuar të familjes tjetër ta gjuajnë. Këtu gjeta disa sugjerime të asaj që ne e njohim si kodi i jetës Pashtun.
Shumë më intrigues dhe kompleks është “Pallati i ëndrrave”, një fantazi e vendosur gjatë Perandorisë Osmane. Një sistem i përpunuar burokratik synon të mbledhë ëndrrat që ëndërrojnë qytetarët në të gjitha anët e shtetit. Këto ëndrra regjistrohen, renditen dhe analizohen. Ata janë në kërkim të shenjave të disidencës. Më dukej shumë i çuditshëm dhe shumë tërheqës ky roman.
Ka detaje të jetës së Ismail Kadaresë që nuk mund t’i tregoj. Në vitin 1990, ai kërkoi azil në Francë dhe kjo ngjarje tronditi shoqërinë shqiptare dhe shkaktoi trazira dhe agjitacion politik. “Akti i vetëm i rezistencës në një regjim klasik stalinist është të shkruash”, kishte thënë ai kur fitoi çmimin Booker. Një nga anëtarët e jurisë vlerësoi atë si “një shkrimtar universal në një traditë të tregimit që shkon prapa tek Homeri”.
Më lejoni të ripohoj. Ai ishte shqiptar. Shkruan në gjuhën shqipe. Dhe pushtoi botën letrare.
Autori është publicist dhe shkrimtar.