OSBE: Raporti paraprak për zgjedhjet në Shqipëri

Zgjedhjet parlamentare të vitit 2025 ishin konkurruese dhe u zhvilluan në mënyrë profesionale, por u mbajtën në një mjedis shumë të polarizuar dhe pjesëmarrësit nuk gëzonin kushte të barabarta gare.

Kandidatët në përgjithësi patën mundësi të bëjnë fushatë lirshëm, edhe pse disa raportuan përballje me intimidime. Administrata zgjedhore e menaxhoi procesin në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe transparente. Votimi nga jashtë vendit, i cili u zbatua për herë të parë në këto zgjedhje, u menaxhua mirë, pavarësisht marrëveshjes së vonshme politike dhe miratimit të kësaj mase, si dhe disa çështjeve organizative.

Partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i gjerë i burimeve administrative gjatë fushatës, duke krijuar një avantazh të padrejtë për shkak të postit. Po ashtu, pati një numër të konsiderueshëm akuzash për ushtrim trysnie ndaj votuesve, veçanërisht ndaj punonjësve të sektorit publik.

Për më tepër, legjislacioni zgjedhor dhe interpretimi i ngushtë i tij nga administrata zgjedhore nuk arritën të parandalonin praktikat abuzive. Përqendrimi i pronësisë së medieve, që dëmton pluralizmin e burimeve të informacionit, së bashku me vetëcensurën midis gazetarëve dhe dominimin e mbulimit mediatik nga dy partitë më të mëdha, kufizuan mundësinë e votuesve për të bërë një zgjedhje të informuar. Përdorimi aktiv i rrjeteve sociale nga pjesëmarrësit në garë, përforcoi një diskurs të fortë përplasës, ndërsa asnjë autoritet nuk ishte caktuar për të zbuluar përmbajtjen manipuluese dhe të dëmshme.

Mekanizmi i ri i koordinimit mes institucioneve për të hetuar dhe ndjekur penalisht krimet zgjedhore është një zhvillim i mirëpritur, por kërkohet vazhdimësi në zbatimin e tij për të adresuar shqetësimet e vazhdueshme për keqpërdorimet zgjedhore. Dita e zgjedhjeve ishte përgjithësisht e qetë dhe e organizuar mirë, por shpesh u vu re mosrespektim i procedurave, si dhe u karakterizua nga një numër incidentesh të frikësimit dhe nxitjes së votuesve, si dhe disa mangësi procedurale dhe të transparencës gjatë numërimit të votave.

Korniza ligjore ofron një bazë të përshtatshme për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike, pavarësisht nevojës së vazhdueshme për një reformë zgjedhore gjithëpërfshirëse përmes konsultimeve publike. Mangësitë dhe paqartësitë e evidentuara ulin qartësinë e kornizës ligjore dhe krijojnë pasiguri në zbatimin e saj si në shkronjë, ashtu edhe në frymë.

Ndërsa disa nga rekomandimet e ODIHR-it dhe Komisionit të Venecias të Këshillit të Evropës janë adresuar, shumica e rekomandimeve të kahershme – përfshirë ato që lidhen me përbërjen e komisioneve zgjedhore në nivelet e ulëta, raportimin e përkohshëm mbi financimin e fushatës, dhe dispozitat për krijimin e një mjedisi të përshtatshëm mediatik, përfshirë heqjen e përgjegjësisë penale për shpifje – nuk janë trajtuar ende, çka tregon mungesë vullneti politik për reforma tërësore.

Parlamenti zgjidhet përmes një sistemi të modifikuar zgjedhor që kombinon listat e mbyllura dhe ato preferenciale, i cili u prezantua përpara këtyre zgjedhjeve. Disa parti më të vogla argumentuan se ky sistem favorizon dy partitë më të mëdha dhe kufizon ndikimin e votimit preferencial, duke u mundësuar drejtuesve të partive të ruajnë kontroll të konsiderueshëm mbi përfaqësimin në parlament, pjesërisht për shkak të mungesës së demokracisë së brendshme partiake.

Pavarësisht këtyre argumenteve, të cilat disa prej këtyre partive i paraqitën në Gjykatën Kushtetuese, Gjykata nuk e konsideroi sistemin si antikushtetues. Në përgjithësi, përgatitjet teknike për zgjedhjet u realizuan në mënyrë efikase, transparente, sipas afateve të përcaktuara dhe në një mënyrë gjithëpërfshirëse nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve (KQZ).

Megjithatë, disa aktorë e perceptuan disa anëtarë të KQZ-së si të politizuar. Seancat e KQZ-së ishin të hapura për vëzhguesit dhe transmetoheshin drejtpërdrejt. Organizimi i votimit nga jashtë vendit përbënte një sfidë të konsiderueshme dhe u vunë re disa probleme me shpërndarjen e fletëve të votimit; megjithatë, procesi në tërësi u menaxhua mirë.

Komisionet në nivelet më të ulëta e administruan procesin në mënyrë efikase dhe transparente, pavarësisht disa ndërprerjeve të shkaktuara nga zëvendësimi i vonuar i anëtarëve të emëruar nga partitë politike, veçanërisht për anëtarët e qendrave të votimit në kuadër të Misionit Ndërkombëtar të Vëzhgimit të Zgjedhjeve.

Deklaratë mbi Gjetjet dhe Përfundimet Paraprake

Në ditët para zgjedhjeve, KQZ bëri përpjekje për të përmirësuar aksesin në qendrat e votimit për personat me aftësi të kufizuara, por në ditën e zgjedhjeve vëzhguesit raportuan probleme me aksesueshmërinë në disa vendvotime.

Shqipëria po vazhdon të integrojë teknologjinë në procesin zgjedhor përmes përdorimit të identifikimit biometrik të votuesve dhe pilotimit të votimit elektronik. Votimi elektronik u zhvillua në dy qarqe dhe identifikimi biometrik u përdor në të gjitha qendrat e votimit.

Në përputhje me praktikat e mira zgjedhore, KQZ uli varësinë nga ofruesi i pajisjeve biometrike dhe të votimit elektronik, dhe përdorimi i teknologjisë u dokumentua dhe u menaxhua në mënyrë transparente dhe të qëndrueshme.

Partitë politike dhe media patën akses të plotë për të vëzhguar demonstrimin e funksionalitetit të pajisjeve të identifikimit dhe të votimit elektronik, por KQZ nuk publikoi asnjë informacion mbi testet e sigurisë, përfshirë qëllimin dhe metodat e përdorura në këto testime. Bashkëbiseduesit e Misionit të Vëzhgimit të ODIHR-it në përgjithësi shprehën besim te teknologjia, por u shprehën edhe disa shqetësime, kryesisht nga opozita, duke treguar mungesë besimi.

Regjistri i zgjedhësve përfshinte 3,7 milionë votues, përfshirë 245 935 të regjistruar jashtë vendit për të votuar me postë. Subjektet zgjedhore kishin të drejtën të kërkonin një kopje të plotë të listës së votuesve, çka rriti transparencën e procesit të regjistrimit të votuesve, pavarësisht shqetësimeve që mund të ngrihen lidhur me privatësinë e të dhënave. Votuesve iu ofrua mundësi e mjaftueshme për të verifikuar të dhënat e tyre në listat e zgjedhësve, si personalisht ashtu edhe online.

Sa i përket votimit nga jashtë, pavarësisht fushatës së gjerë informuese të KQZ-së dhe vendimit për të pranuar dokumentet biometrike të skaduara, rreth 41 000 aplikime u desh të refuzoheshin për shkak të mungesës së provës së përshtatshme të qëndrimit në vendin pritës.

Në përgjithësi, procesi i regjistrimit të votuesve ishte transparent, listat e zgjedhësve u konsideruan gjithëpërfshirëse dhe përgjithësisht të sakta, dhe zgjerimi i të drejtës së votës për votuesit jashtë vendit përbën një hap përpara drejt pjesëmarrjes më të gjerë zgjedhore.

KQZ regjistroi tetë parti dhe tri koalicione brenda afatit ligjor dhe miratoi gjithsej 2046 kandidatë në një proces gjithëpërfshirës. Verifikimi i kandidatëve çoi në heqjen e 16 kandidatëve për shkak të precedentëve penalë, asnjë prej të cilëve nuk u kontestua, dhe partitë kishin mundësi t’i zëvendësonin ata.

Kërkesa që subjektet zgjedhore të dorëzojnë lista të plota kandidatësh për të dyja listat e hapura dhe të mbyllura dhe për të gjithë qarqet e vendit ndikoi në kapacitetin e tyre për të kontestuar.

Fushata ishte në përgjithësi e qetë, por megjithatë karakterizohej nga një diskurs përplasje dhe polarizues, veçanërisht online dhe veçanërisht mes dy partive kryesore politike dhe liderëve të tyre. Pjesëmarrësit në garë kishin mundësi të zhvillonin fushatat e tyre lirshëm, por terreni i garës nuk ishte i barabartë.

Partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i gjerë i burimeve administrative dhe ndikimit institucional, duke përfshirë heqjen e një numri të madh gjobash shtetërore të shpallura pak para ditës së zgjedhjeve, dhe zyrtarë të lartë të qeverisë angazhuan një numër të lartë ngjarjesh zyrtare që shpesh u përputhën me mesazhet e fushatës, duke bere te veshtire dallimin midis shtetit dhe partisë.

U raportuan akuza për ushtrim presioni ndaj punonjësve të sektorit publik, raste intimidimi ndaj mbështetësve të opozitës dhe abuzimi me rrjetet e patronazhimit, që janë të papajtueshme me standardet ndërkombëtare. Çështje të tjera shqetësuese përfshijnë raporte për blerjen e votave, përpjekje për të ndikuar padrejtësisht tek votuesit e margjinalizuar dhe ndikimin e elementeve kriminale tek disa parti politike.

Fushatën në rrjetet sociale nuk e rregullonte asnjë ligj, dhe nuk ishte caktuar asnjë autoritet për ta monitoruar atë. Pavarësisht se shumica e partive politike nënshkruan një Kod të Sjelljes për Fushatat Digjitale, disa pjesëmarrës shpërndanë përmbajtje percarese ose manipuluese, ndërkohë që llogaritë e palëve të treta, sipas raporteve, përdorën sjellje të koordinuar dhe jautentike në platformat online për të përforcuar sulmet ndaj opozitës. Pjesëmarrësit e përdorën aktivisht Facebook-un dhe Instagram-in. Ndalimi i qeverisë për TikTok që nga 6 marsi kufizoi mundësitë e fushatës për disa kandidatë.

Megjithëse KQZ identifikoi shkelje në postimet e institucioneve publike, ajo ndërpreu hetimet në disa raste, dhe përpjekjet e saj të përgjithshme për monitorim mbetën të kufizuara në fusheveprim dhe efektivitet.

Aktualisht, gratë mbajnë gjysmën e pozicioneve ministrore, por ato zënë vetëm 36 për qind të vendeve në parlament dhe mbeten të nënpërfaqësuar në organet kyçe zgjedhore, duke përbërë vetëm tre nga 12 anëtarët e KQZ-së dhe 31 për qind të anëtarëve të Komisioneve të Administratës Zgjedhore të Zonës (CEAZ), me pak gra në pozita drejtuese.

Një total prej 38,5 për qind e kandidatëve të regjistruar ishin gra, që përmbush kërkesën e kuotës gjinore prej 30 për qind, por kjo tregon nevojën për një vullnet më të shtuar politik për të promovuar pjesëmarrjen e grave.

Vetëm disa ndryshime të kufizuara janë zbatuar në financimin e fushatës që nga viti 2020. Rekomandimet kyçe të ODIHR-it dhe Komisionit të Venecias mbeten të paadresuara dhe mangësitë në kornizën rregullatore ndikojnë në transparencën e financimit të fushatës dhe barazinë e mundësive për partitë dhe kandidatët.

Vakumet ligjore, siç është mungesa e një rregulloreje specifike për kreditë, fushatën online dhe shpenzimet e palëve të treta, si dhe paqartësitë lidhur me përjashtimin e shpenzimeve të kandidatëve nga kufizimet për partitë, mund të lejojnë shmangien e rregullave.

Pavarësisht se kërkohej me ligj, asnjë nga pjesëmarrësit nuk publikoi një bazë të dhënash për dhuratat ose kreditë, dhe KQZ-ja nuk mundi të ndërmerrte veprime, për shkak të mungesës së instrumenteve ligjore për të zbatuar këtë dispozitë ligjore.

Mungesa e raportimit te ndermjetëm ndërkohë dhe shqetësimet mbi efektivitetin e auditimit e reduktojnë më tej transparencën dhe llogaridhënien në financimin e fushatave.

Mjedisi mediatik mbeti shumë i kufizuar, me pavarësinë, diversitetin dhe integritetin e përmbajtjes së lajmeve të minuar nga financimi jo transparent, përqendrimi i pronësisë, ndërhyrja në autonominë editoriale dhe ndikimi politik.

Ka një mungesë raportimi të pavarur, duke minuar rolin mbikëqyrës të medias dhe një mungesë të gazetarisë kritike dhe informacionit të fortë, dhe shumica e medieve perceptohen si të lidhura me partinë në pushtet.

Pavarësisht se Kushtetuta mbron lirinë e shprehjes, shpifja mbetet e kriminalizuar dhe gazetarët vazhdojnë të përballen me raste shpifjeje. Procedurat e emërimit për transmetuesin publik dhe rregullatorin audiovizual nuk kanë garanci për pavarësinë de facto.

Kodi Zgjedhor nuk parashikon mbulim të barabartë të fushatës për partitë jashtëparlamentare. Në televizionet e monitoruara nga Misioni Vëzhgues i ODIHR-it, Partia Socialiste (PS) dhe Partia Demokratike (PD) dominuan mbulimin e lajmeve.

Mbulimi i fushatës pa burim ishte i përhapur, por nuk u morën masa për ta adresuar atë.
Komisioni i Ankesave dhe Sanksioneve (KAS) i trajtoi rastet e tij në një mënyrë transparente, në seanca publike, me pjesëmarrjen e palëve të përfshira.

Megjithatë, KAS aplikoi një interpretim të ngushtë të rregullave për përdorimin e burimeve administrative, me praktika të tilla që shpesh kalonin pa u sanksionuar. Kritere të ngushta statutore për ata që mund të apelojnë një vendim kufizojnë aksesin në një mjet efektiv.

Struktura Speciale Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK) luajti një rol pozitiv në hetimin e korrupsionit zgjedhor, dhe mekanizmi i ri i koordinimit mes SPAK, KQZ-së dhe Prokurorisë së Përgjithshme mundësoi një ndarje më të mirë informacioni për krimet zgjedhore dhe u pa si një faktor mundësisht parandalues.

Megjithatë, disa bashkëbisedues të Misionit të Vëzhgimit të Zgjedhjeve të ODIHR-it (EOM) vënë në dyshim efektivitetin e policisë në trajtimin e shkeljeve zgjedhore dhe efektivitetin e përpjekjeve kundër krimit të organizuar të lidhur me politikën.

Korniza ligjore parashikon të drejta të plota për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare dhe fushata në gjuhët e pakicave lejohet. Disa parti politike të pakicave kanë mendimin se sistemi zgjedhor, me kërkesën për të kandiduar në të gjitha qarqet zgjedhore, është një barrierë për partitë më të vogla. KQZ-ja prodhoi materiale zgjedhore dhe informim te votuesve në gjuhët e pakicave kombëtare, por këto ishin të kufizuara dhe nuk u vërejt që të shpërndaheshin gjerësisht.