Kur intelekti nuk të hyn në punë

Shkrimtari Jean Améry pat kaluar dy vjet të jetës së tij nëpër kampe përqendrimi dhe e ka trajtuar nëpër një sërë esesh fatin e intelektualit në burgjet naziste. Më vonë ai u mor me pyetjen sesi vazhdon jeta pas Holokaustit. Përgjigjja e tij është trishtuese dhe tragjike njëkohësisht.  

“Çdo ditë, që kur ngrihem në mëngjes, mund të lexoj te parakrahu numrin e Auschwitz-it; kjo ma prek qenien deri në rrënjët më të skajshme, madje nuk jam fort i sigurt, se mos kjo është e gjithë qenia ime.”

Kur Jean Améry shkroi këto rreshta, kishin kaluar njëzet vjet, që kur britanikët e çliruan nga kampi i përqendrimit në Bergen-Belsen. Por ajo shifër e shkruar mbi lëkurë kishte ngulur rrënjë të thella në personalitetin e tij dhe nuk do t’i ndahej më deri në vdekje. Ishte identiteti i tij si hebre, deri para ardhjes së Hitlerit në pushtet fare i parëndësishëm për këtë vjenez me emrin civil Hans Mayer, i lindur dy vjet para Luftës I Botërore, ku i ati do të binte si ushtar austro-hungarez. Detyrohet të largohet nga Vjena në vitin 1938, kur Austria iu vetëdorëzua Gjermanisë hitleriane. Shkon në Bruksel për t’iu bashkuar rezistencës antifashiste dhe pas disa internimeve e lirimeve, bie në dorë të Gestapos, kur Belgjika pushtohet nga nazistët dhe prej aty dërgohet nëpër kampet e përqendrimit: Buchenwald, Auschwitz dhe së fundi Bergen-Belsen. Pas 652 ditëve nëpër këto kampe, kjo prejardhje do të merrte një dimension tjetër. Në një ese të titulluar “Über Zwang und Unmöglichkeit, Jude zu sein” (Mbi shtrëngimin dhe pamundësinë për të qenë hebre), ai shkruan:

“Kur i them vetes dhe botës se unë jam hebre, me këtë kam parasysh realitetet dhe mundësitë e përmbledhura në numrin e Auschwitzit”.

Në një ese të titulluar “Kufijtë e intelektit”, Améry merret me fatin e intelektualit në kampet e përqendrimit. Së jashtmi, situata e një intelektuali rezulton më e pafavorshme se e një njeriu që merret me punë fizike: të burgosurit që zotëronin një zanat të thjeshtë kishin shans të ishin më të nevojshëm se një intelektual. Ndaj edhe konkurrenca për ta ulur veten sa më poshtë ishte shumë e madhe: kush kish qenë profesor, thoshte se ishte mësues, kush kishte qenë gazetar thoshte se ishte tipograf e kështu me radhë. Sepse kush nuk zotëronte një zanat, mbeste të hapte gropa. Dhe këtu hynin intelektualët.

“Intelekti në totalizimin e tij në kamp u shpall jokompetent. Si vegël e vlefshme në përballimin e detyrave të vëna para nesh, ai abdikoi.”

Por edhe së brendshmi. Intelektuali e kishte më të vështirë të pajtohej me logjikën e esesëve, një logjikë asgjësimi që në vetvete ishte po aq konsekuente, sa edhe logjika e ruajtjes së jetës.

“Donin të ishe i rruar, por ishte e ndaluar të mbaje brisk. Dënoheshe nëse të mungonte një kopsë në uniformën me vijat e zebrës, por kur e humbje kopsën në punë, çfarë ishte e paevitueshme, nuk kishe si ta zëvendësoje. Donin të ishe i fortë, por vazhdimisht të dobësonin.”

Sipas Améry, një i burgosur që “nuk e kishte trajnuar shumë intelektin”, i pranonte këto rrethana me moskokëçarje, ndërsa intelektuali kritik do të revoltohej, paçka se kjo nuk do të zgjaste shumë dhe shumë shpejt do të vinte momenti kur ai do të dorëzohej tërësisht para pushtetit totalitar.

Améry diferencon më tej: intelektualë dyshues kritikë dhe intelektualë që besojnë në një ideologji, qoftë fetare, qoftë politike. Besimi u jepte atyre një ndihmë të paçmuar në momentet e skajshme:

“Kurse ne intelektualët skeptiko-humanistë më kot i thërrisnim perënditë tona të vjetra letrare, artistike dhe filozofike.”

Për një gjë ama intelekti rezultoi deri diku i vlefshëm, shkruan Améry, sigurisht, jo pa ironi: Ai arriti të shfuqizojë vetveten, teksa në çdo hap që bënte haste kufijtë e pakapërcyeshëm të tij.

“Akset e sistemeve tradicionale të referimit u shkatërruan. Bukuria, kjo paskësh qenë një iluzion, njohja, një lojë termash.”

Madje edhe vetë vdekja, kaq e pranishme në Auschwitze humbi estetikën që ruante për të intelektuali gjerman, që e njihte vdekjen nga Novalis, Schopenhauer, Wagner, Thomas Mann:

“Nuk kishte urë që lidhte vdekjen në Auschwitz me ‘Vdekjen në Venecie’”.

Sepse ishte e pamundur dhe fyese që të estetizoje këtë akt që e kish humbur prej kohësh përmbajtjen specifike për çdo individ dhe kishte marrë përmasa të mëdha kolektive. Nuk ishte vdekja si gjendje ajo që zinte vend në biseda. Jo, ishte më triviale: ishte vdekja si proces: si do të ndodhte, sa kohë do të kalonte derisa të bënte efekt gazi, mos do të ishte më mirë të qëlloheshe në kokë apo të turreshe te telat me gjemba? Ajo që i mbante të burgosurit nga kjo e fundit, nuk ishte frika nga vdekja, por frika nga torturat që do t’i prisnin, nëse do të kapeshin prej esesëve, para se të preknin telat.

Améry kish rënë në duart e Gestapos më 23 korrik 1943 teksa shpërndante traktate antifashiste në Bruksel. Kësaj përvoje ai i ka kushtuar një ese me titullin “Die Tortur” (Tortura)

“Në bunker varej prej kupole një zinxhir që lart ishte mbështjellë te një rrotull e në skajin e poshtëm mbante një çengel të fortë e të epur prej hekuri. Më prunë tek aparati. Çengeli u kap pas prangave që m’i mbante të lidhura duart pas shpine. Pastaj e tërhoqën zinxhirin bashkë me mua derisa u gjenda pezull afro një metër larg tokës. Në këtë pozicion ose në këtë varje me duart e lidhura pas shpine, mund të qëndrosh për një kohë të shkurtër me forcën e muskujve. Në këto pak minuta, ndërsa sforcohesh deri në maksimum, balli dhe buzët lëshojnë djersë dhe fryma dihat, nuk ke se si t’u përgjigjesh pyetjeve. Bashkëpunëtorët? Adresat? Vendtakimet? Këto mezi i dëgjon. Jeta, e përqendruar në një pjesë të vetme, shumë të vogël të trupit, konkretisht te nyjat e supeve, nuk reagon, sepse shteret e tëra në shpenzimin e energjisë.” (Jean Améry, “Die Tortur” në “Jenseits von Schuld und Sühne”, 1966.

Në prill 1945, Jean Améry u kthye në Belgjikë, si njëri prej 615 të mbijetuarit nga mbi 25 mijë të deportuarit nga ky vend. Zyrtarisht ende quhej Hans Mayer (në vitin 1966 e ndryshoi emrin edhe në dokumente), por çfarë do ta përcaktonte identitetin e tij të mëtejshëm ishte një tatuazh në parakrah, ku ishte gdhendur: 172.364.

Njëzet vjet iu deshën eseistit dhe shkrimtarit të fliste për përvojën e tij në kamp. Në vitin 1966 doli vëllimi i sipërpërmendur me ese. Pesë esetë e përmbledhura në vëllim janë përpjekjet për të kapërcyer dhe për t’u ballafaquar me të kaluarën e tij si viktimë e përndjekjes, torturës dhe burgosjes. Më pas, në një ese të titulluar “Weiterleben- aberwie?” u mor me pyetjen sesi mund të vazhdojë jeta pas Holokaustit.

“Kam shkelur mbi male me kufoma, vdekja është një mikeshë e vjetër”, pat thënë Améry në një intervistë për Der Spiegel në vitin 1976. Me vdekjen ishte marrë qysh në fëmijëri. Por situata në kampin e përqendrimit, sado shtrënguese që ishte, nuk e joshi drejt saj, por drejt sfidës për ta duruar dhe për ta përballuar, siç rrëfen ai në të njëjtën intervistë.

 “Doja t’u thosha atyre: Ju nuk keni për të më marrë. Vdekja është puna ime.”

Dy vjet më vonë, në gusht 1978, doli nga botimi libri “Hand an sich legen – Diskurs überden Freitod” (Kur vë dorë te vetja – diskurs mbi vdekjen e lirë). Më 31 tetor 1978, pra as tre muaj më pas, Jean Améry zgjedh t’i jap fund jetës me një mbidozë tabletash, në një hotel të Austrisë, në vendin ku kishte lindur, dhe të cilin e kish humbur qysh në vitin 1938.

Anila Shuka