Arben Llalla: Satira arvanitase botohej në gjuhën shqipe në Greqinë e dikurshme
Në revistën “Besa” të vitit 1989, studiuesi arvanitas, i ndjeri Aristidh Kola, shkruan për një gazetë satirike-politike që u botua në fillim të vitit 1860 në Athinë. Emri i gazetës satirike-politike ishte “ΤΟ ΦΩΣ” (Drita), të cilën e shkruante pothuaj të tërën Sofoklis Karidhis. Sofoklis Karidhis, sipas dokumenteve historike, cilësohej se ishte një gazetar shumë i zgjuar, me ide demokratike që luftonte shkeljet e shpeshta flagrante të pushtetit të atëhershëm në Greqi, një pushtet që shprehej me xhandarin, prokurorin dhe mbretin. Pasojë e polemikës antipushtetare të Sofoklis Karidhis ishin përpjekjet e përsëritura kundër gazetës së tij, e cila u mbyll përfundimisht në nëntor të vitit 1861. Ndjekje të egër ndaj Karidhit dhe gazetës së tij ndërmori prokurori i atëhershëm penal, Muxuridhis, por të cilin Karidhis e kundërshtonte me penën e mprehtë satirike sapo herë gjente rastin.
Në dokumentet historike të arkivës së “Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë” nuk gjejmë prejardhjen e Sofokli Karidhit, por sot të bën përshtypje se të gjitha vjershat satirike shqipe që u botuan në gazetën “ΤΟ ΦΩΣ”, ai nuk i përkthente në gjuhën greke, por i botonte në gjuhën shqipe, gjë që do të thotë se nuk ishte nevoja, pasi shumë lexues të gazetës ishin arvanitas. Kjo ngjan e çuditshme sot, sepse në ato vite bëhej gjithçka që të harrohej historia dhe gjuha e vërtetë e popullit shqiptar në Greqi.
Historiani i huaj i atyre viteve, G. Finlei shkruante: “Megjithëse për më se një çerekshekulli është kryeqytet i mbretërisë (Athina), njeriu dëgjon gjuhën shqipe nga fëmijë që lozin rrugicave në Thisio dhe në Portën e Adrianit”. (G. Finlei: “Historia e Revolucionit Grek”, botim “Atlas” XX, f.28). Këtë historiani Finlei, e vëren në të njëjtën periudhë që qarkullon edhe gazeta “Drita”.
Duke lexuar dokumentet historike për satirat që botoi Sofoklis Karidhis, vërejmë se nuk përmendet autori i tyre. Në disa raste thuhet që vjersha e botuar vjen nga ujdhesa e ishullit Speca dhe në tjetër rast vjen nga ishulli i Hidrës.
Edhe në vjershën e mëposhtme “Ministrat arvanitas”, e cila është botuar në faqen e 41 të gazetës “ΤΟ ΦΩΣ”, që vjen tek ne si një dokument historik, për letërsinë e gjuhës shqipe, Karidhi nuk e përmend krijuesin e saj.
Poezia fshikullon paaftësinë e pushtetit përgjithësisht, por nuk mungon edhe polemika ndaj përndjekësit të përhershëm të gazetës “Drita”, Muxuridhi, që vazhdon të ndjekë Karidhin dhe gazetën e tij.
Poezia satirike-politike “Ministrat arvanitas” është ribotuar në vitin 1866 nga intelektuali arbëresh i Italisë, Dhimitër Kamarda dhe gjendet në “Gramatologjia Komparata Sulla lingua albaneze per Memetrio Kamarda. Prato 1866”, f. 86-88.
Ministrat Arvanitas
Kemi gjasht Ipurgo
nuk vëlenjën një lepto.
Kemi sum vulefti
nuk vëlenjën po një-di.
Kemi edhe një Muxuridh Kemi edhe një Muxuridh
do na muxurisnj sit. do na përlyejë sytë.
Mir bën edhe Karidhi Mirë bën edhe Karidhi
çë thëret vre Muxuridhi që thërret: bre, Muxuridh.
Edhe ipurgi bën mir Edhe ministri bën mirë
t’ë dërgonj ndë Sirë të dërgojë në Zyrë
të ikënj edhe ga këtu të na iki edhe nga këtu
pse u tha, e u bën dru. pse u tha, e u bë dru.
Këto thom, edhe s’thom më Këto i thomë, edhe s’thomë më
Pse ndë filaqi më vë. Sepse në burg më vë.
Të lidhura*
Nani te kresmat te bedha Tani të kreshmë te bytha
prifti breke nuku ka prifti brekë nuk ka
ti japem ter ga nj qep t’i japim të tërë nga një qep
ti bejm priftit brek ti bëjmë priftit brekë.
Nani te kresmat te bedha Tani të kreshmë te bytha
prfiti ksule nuku ka prifti ksul nuk ka
ti japem ter ga nj pule t’i japim të tërë nga një pulë
ti bejm priftit ksule. t’i bëjmë prifti ksul.
Bera lja te çjonj nj hije Bëra lart të shoh një hije
çjova nj vajz me ca qe gjeta një vajzë me ca qe.
Kuja je moi vaizezo Kuja je moj vajzë?
Jam i Mitro-Kaptanit Jam e Mitro Kapedanit
çj fsin bithen te tigani që fshin bythën të tiganit.
Moi moz jemi sigjeni Moj mos jemi kushërinj?
Jemi kusiri te dit Jemi kushëri të dytë
sa ai cjapi me’ ato dhit. Sa ai cjapi me ato dhitë.
* Të Lidhura quhen nga arvanitasit këngët satirike që këndohen ditët e karnavaleve.