Libri “Bulevardi Stalin nr. 57”, rrëfimi tronditës i çiftit francez në Shqipërinë e viteve ’82-’89, si pedagogët e parë të huaj në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. Udhëtimi i Elisabeth dhe Jean Paul Champseix në Tiranë, përkoi me ngjarjen më tronditëse në Shqipërinë komuniste, vetëvrasjen e Mehmet Shehut, sjellja e kësaj atmosfere në librin që u ndalua të përkthehej, rikthehet me përkthimin e ish-studentes Irena Rambi

Të huaj natën

Atmosfera që mbretëronte nëpër klasa nuk ish tjetër veçse pasqyrimi i turbullirave që po e shkundte shoqërinë në vitin 1982, kohë kur qarkullonin vesh më vesh thashethemet për shuarjen e klanit Shehu.

Mehmet Shehu, vullnetar i brigadave ndërkombëtare antifrankiste të 1936-s, ishte një nga inkuizitorët e Partisë qysh në krijimin e saj. Komandant i regjimentit të hekurt që shporri trupat nazistë nga Tirana në 1944 dhe kryeministër, ai ishte pasardhësi i Enver Hoxhës.

Më 18 dhjetor 1981, shqiptarët me tepër habi morën vesh se ky “kishte vrarë veten”. Spastrimet pas këtij akti ishin të pamëshirshme: E shoqja, drejtoreshë e kuadrove të shkollës së partisë “Vladimir Iliç Lenin”, si dhe të bijtë, u dërguan në internim. Ministri i Brendshëm (Feçor Shehu, nipi i Mehmet Shehut), ministrat e Mbrojtjes dhe të Shëndetit, si dhe një ish-komandant i shtatmadhorisë u ekzekutuan në shtatorin 1983.

Nuk ishte trishtimi i shuarjes së familjes së heroit kombëtar që po i pikëllonte shqiptarët, jo! Mehmet Shehut i ishin tutur të gjithë sepse njihej për egërsinë e tij të skajshme. Vetë Hrushovi kishte shkruar në kujtimet e veta se Shehu mburrej se kishte vrarë me dorën e vet shumë të burgosur.

Njëra nga nuset e djemve, i pezmatonte banorët e Tiranës me rrobat shumë të kushtueshme dhe që binin në sy. Çka i mundonte njerëzit ishte një zmbrapsje më tepër e nivelit të jetesës, si dhe ashpërsimi i kontrollit policor. Të gjithë ishin të ndërgjegjshëm për krizën e rëndë që po kalonte regjimi.

Si për dreq, një tjetër çështje, akoma më enigmatike, kishte ndodhur fill para mbërritjes sonë aty, duke e përkeqësuar gjendjen. Në shtator, disa refugjatë antikomunistë kishin zbarkuar në mënyrë të mistershme në një plazh të jugut.

Ardhur me gomone, rreth 30 vetë, të organizuar si grup special me në krye Xhevdet Mustafën, u rrekën të hyjnë në rrethin e Vlorës për t’i nxitur banorët e zonës, të njohur për ndjenjat e tyre antikomuniste, që të ngrinin krye.

Mirëpo u pikasën dhe pas pesë orë luftimesh, u asgjësuan. Pretendenti për fron, “mbreti” Leka, (që jetonte në Afrikë të Jugut) e bëri më të besueshëm lajmin e këtij veprimi, mbi të cilin u tha se “kishte shprehur rezerva”.

“Vigjilencë” dhe spiunim

Në Shqipëri, askush nuk e ka ndjesinë se i shpëton mbikëqyrjes së përgjithshme. Çdo sjellje sadopak e veçantë bie në sy dhe përflitet. Emri i mirë i një vajze mund të prishet kur ndodh që del shëtitje ose shkon në kinema me një djalë dhe shihet nga ndonjë fqinj dashakeq… Hakmarrja, megjithëse rreptësisht e dënuar nga pushteti, sundon tinëzisht.

Çdo shqiptar që ka sadopak ambicie, rreket pra të bëjë një jetë sa më transparente që të mos shkaktojë kritika. Një gabim i një anëtari apo një pjese të klanit e fëlliq të tërë klanin. Edhe dyzet vjet pas luftës, familjet kanë kujdes që të mos lidhin martesa me familje me njollë në biografi, si për shembull ato që kanë bashkëpunuar me pushtuesin.

Nëpër rrethe, jeta është pak më e qetë se sa në Tiranë: Mundësitë për punë janë më të pakta dhe spiunimi më i rrezikshëm, sepse vështirë të kryhet në mënyrë anonime.

Kur mbërritëm në Shqipëri, na pati habitur shumë mosbesimi që e karakterizonte shoqërinë shqiptare. Kudo mbretëronte një klimë tmerri. Parulla “Vigjilencë”, e kudondodhur, e yshtte çdo individ të parandalonte sabotimet e mundshme të “armikut të brendshëm”.

Sundonte një atmosferë luftarake, e ushqyer edhe nga ndërtimi i një numri të pafund bunkerësh, rreshtuar nëpër fshatra, propaganda anti-jugosllave. Spiunimi nxitej dhe shpesh ishte i pranishëm edhe nëpër filmat për fëmijë. Heronjtë e vegjël vëzhgonin me dyshim aktet e individëve ose gjatë luftës, ose pas saj.

Ata u shmangeshin makinacioneve dhe shkonin u tregonin partizanëve ose autoriteteve komuniste, për çka përgëzoheshin.

 

As i huaji nuk i shpëton dot kësaj ndjesie të lodhshme. Ai e di se edhe në rrugë nuk i shpëton dot syrit kolektiv dhe se mund të akuzohet për synime dashakeqëse ndaj shtetit shqiptar. Nganjëherë, kjo kthehet në estradë. Një ditë, një roje i ambasadës italiane po shëtiste me të shoqen me makinë.

E kapi një nevojë e ngutshme dhe e ndaloi makinën në anë të një kodrine me shkurre, aq të dobishme në këto raste. Zgjodhi një gëmushë dhe u zbraz. Mirëpo nuk e kishte marrë parasysh vigjilencën shqiptare, e cila ushqen parullat e kudondodhura si të ishte një urdhëresë fetare hyjnore.

Disa fëmijë të vegjël, të ushqyer me seriale plot spiunë, menduan se më në fund u kishte ardhur dita për t’u bërë heronj të socializmit dhe se do të thyenin kushedi ç’plan të mbrapshtë të armikut të huaj. Lajmëruan disa ushtarë që po kalonin atypari, çka nuk ishte aspak e vështirë sepse këta i gjeje pak a shumë kudo, dhe të gjithë bashkë po e prisnin italianin e pabesë që po vinte kodrës teposhtë.

E pyetën se çfarë kishte bërë, mirëpo ky nuk dinte shqip dhe u nxitua të futet në makinë për t’u larguar. Ushtarakët rrethuan makinën, e kërcënuan dhe e detyruan të dilte nga makina për t’u shpjeguar. Përpjekja e tij për të ikur i kishte nxehur ca më shumë gjakrat: Nuk kishte më dyshim se diçka po luhej aty. Italiani i pafat e kuptoi më në fund se çfarë kërkonin dhe nuk deshi të tregonte me shenja aktin e dobishëm që sapo kishte kryer.

Duke ditur se një numër i madh shqiptarësh e flasin italishten, u rrek t’u shpjegonte në gjuhën e Dantes se për çfarë i ishin dashur ferrat. Ushtrisë popullore iu shqyen sytë nga zhgënjimi. Mirëpo ngelej edhe një “fishek” në mes, mos vallë ky kishte gënjyer? Atëherë iu kërkua të tregonte faktet.

Biri i ujkonjës e ndjeu dinjitetin të plagosur dhe i dërrmuar sa s’ka më, iu ngjit kodrinës përpjetë, i ndjekur nga ushtarët në radhë. E gjeti gëmushën në fjalë dhe u tregoi të gjithëve provën e padiskutueshme të pafajësisë së tij. Këto lloj incidentesh nuk ndihmojnë në afrimin e popujve, po t’i besojmë tonit me të cilin na u rrëfye incidenti në fjalë.

Familja është streha e vetme ku njeriu është i sigurt se nuk do e spiunojnë. Aty mund të bëhet shaka, të dëgjohen ose të shihen emisione të huaja. Maska që mbahet në shoqëri bie. Fëmijët, të adhuruar prej prindërve, luajnë një rol themelor sepse e gëzojnë shtëpinë dhe u japin prindërve mundësinë e vetme për të ushtruar përgjegjësitë e tyre.

Këtë tablo e errëson hyrja e fëmijës në klasë të parë, sepse aty ai i nënshtrohet një katekizmi të fortë dhe ndodh t’u kundërvihet prindërve. Në këtë rast, shqiptarët thonë që fëmija “është nën ndikim”.

Shtëpia ka karakter familjar dhe, përveç festave, si p.sh. fejesa apo martesa, nuk organizohen pritje. Fëmijët luajnë jashtë, burrat bisedojnë në kafene dhe të rinjtë bëjnë xhiro. Studentët konviktorë pohonin se nuk e kishin shkelur kurrë pragun e shtëpisë së tiranasve.

Kur dikush do të takojë një person jashtë familjes së vet, e thërret nga jashtë dhe pret që ky të dalë në dritare. Arkitektura e shtëpive private, si në qytet, si në fshat, është shumë domethënëse. Mure të larta prej tullash e izolojnë shtëpinë dhe e mbrojnë atë nga shikimet e kureshtarëve. Shpesh, kur konsiderohet se muri rrethues është tepër i ulët, ai lartësohet. Në fshat, shtëpitë janë të rrethuara me gardhe kallamash.

Kolegët nuk shkonin te njeri–tjetri dhe studentët mbanin me profesorët një distancë të çuditshme. Një studente vinte shpesh t’i tregonte Elizabetës trishtimin se ishte ndarë nga fëmija e saj, që jetonte me të gjyshen në provincë, dhe qahej se nuk i fliste dot askujt për këtë, megjithëse nuk ishte e vetmja në këtë rast.

Disa të tjerë vinin të bisedonin me ne për filma apo pjesë teatrale që i kishin parë, por për të cilat nuk donin të flisnin me shokët e tyre sepse nuk kishin besim. Disa të tjerë, tashmë “intelektualë”, konstatonin me një lloj trazimi plot ankth se mjedisi i tyre familjar, sidomos kur ishte me origjinë modeste dhe pak i shkolluar, nuk ishte më për ta mjedisi i ëndërruar, por megjithatë asgjë tjetër nuk ia zinte dot vendin.

Kjo mungesë e çimentos shoqërore është ideale për regjimin. Mosbesimi i lashtë i shpirtit klanor, që e sheh tjetrin si të huaj, i siguroi regjimit një rehati të madhe, sepse kështu nuk mund të krijohet as edhe embrioni më i vogël i ndonjë shoqate apo sindikate.