Shqipëri-Greqi, pesha e rëndë e historisë

Edgar Quinet shkruan nga ana e tij për vallet e arvanitasve të Atikës apo për shqiptaret e Livadhjasë dhe bukurinë e veshjeve të tyre karakteristike… Për vallet shqiptare shkruajnë shumë autorë francezë si Jean Buchon, i cili përshkruan me ngjyra të gjalla vallet e shqiptarëve në Tempullin e Tezeut pranë Akropolit ku dhe jetonin arvanitasit. Po kështu, në botimet e tyre shkruajnë për këto valle dinamike dhe Cornaille Le Brun, Dufrenoy, sllavisti i njohur, Cyprien Robert, i cili përshkruan vallet shqiptare në kodrën e Athinës. Raoul de Malherbe shkruan sesi i kishte pritur gjenerali Grivas duke e hapur festën me një valle arvanitika. Henri Belle, konsulli francez në Athinë, në vitet 1861-1862 bëri një udhëtim të gjatë nëpër Greqi dhe përshtypjet e tij i botoi në librin Tre vjet në Greqi, ku shkruan me një simpati të veçantë për shqiptarët që i ndesh ngado

Luan Rama

Si janë marrëdhëniet greko-shqiptare sot? Raportet zyrtare flasin gjithnjë me tone pozitive, por po të shohësh kurbën e këtyre marrëdhënieve që nga ndryshimet politike në Shqipëri në fillimin e viteve 90, krizat janë të pranishme, të vazhdueshme, të njëpasnjëshme, të ndjekura me përpjekje për të ardhur në gjendjen e normalitetit, e megjithatë, përsëri ka vijuar një krizë e re, pasi këto kriza janë anashkaluar gjithnjë dhe nuk janë zgjidhur siç duhet, duke i lënë si vatra të ndezura që shpërthejnë herë pas here, kriza që bëhen tejet mediatike dhe ku mediat për fat të keq i çojnë në skajet e acarimit dhe të shpërthimit me hartat etnike që shfaqen aty- këtu dhe në rrjetet sociale. Disa institute kanë bërë analiza rreth trajtimit të këtyre marrëdhënieve në mediat e shkruara dhe ato elektronike. I tillë ka qenë Instituti Shqiptar i Studimeve Ndërkombëtare apo në Athinë, Instituti Helen për Politikën e Jashtme Ndërkombëtare, si dhe shoqata e institute të tjera, të cilat veç kanë konstatuar, pa mundur të gjejnë apo sugjerojnë rrugëzgjidhje për problemet e mëdha që ekzistojnë në këto marrëdhënie. Në shtypin shqiptar deri tani shqiptarët janë parë si viktima, të cilëve u mohohen të drejtat themelore në emigracion, që keqtrajtohen në Greqi etj., ndërkohë që çështja çame, Ligji i Luftës, çështja e pronave në Greqi, Kufiri Detar, optika ndaj rolit të Kishës Ortodokse, toponimitë në pasaportat e shqiptarëve në Greqi etj., mbeten çështje të ditës dhe në vazhdimësi. Siç shihet, me shtetin fqinj, me të cilin aq shumë na ka lidhur historia, ekziston një ngërç i madh apo një mosbesim i madh i nderur prej shumë kohësh. Sigurisht, nuk është rasti këtu të bëjmë pyetje filozofike për imazhin e Tjetrit (l’Autre), ai përtej kufirit tonë, të huajit. Çështja është si të gjejmë rrugë të reja komunikimi dhe dialogu. Është pra e habitshme që në sferën e pikëtakimeve italo-shqiptare, nuk ekziston një klimë e tillë mosbesimi; urat e komunikimit janë të hapura, të hedhura prej kohësh, pavarësisht nga ngjarjet e hidhura historike të lidhura me luftërat, agresionet, pushtimet, por këto dy dekada, këto pikëtakime dëshmojnë për një bashkëpunim të madh e të frytshëm në të dyja kahet dhe në të gjitha fushat e kulturës: në art, në trashëgimi, programe të shumta kulturore etj. Edhe me Italinë ekziston një lidhje e hershme historike pesëqindvjeçare, por kjo është parë si një bazë tejet pozitive, ndërkohë që me Greqinë nuk kanë qenë ashtu siç do të duhej. Tabloja e këtij komunikimi me inteligjencën dhe elitën greke të kulturës është e mangët, dhe sot është e kuptueshme të pyesim rreth këtij problemi komunikimi: Përse ndodh kjo dhe ç’duhet të bëjmë? Nga duhet filluar për këtë dhe a ekzistojnë realisht baza për një dialog të ri, të hapur, në mënyrë që historia e dy popujve të mos na pengojë, por të na afrojë. Pra sa peshon historia në fushën e këtij komunikimi, si mund të ndërtohen këto ura lidhëse, të cilat mund t’i shërbejnë padyshim një afrimi më të madh politik për një zhvillim afatgjatë të të dyja vendeve ballkanike në kuadrin europian. Cili është roli i komunikimit kulturor mbi politikën dhe roli që duhet të luajë politika për rivendosjen dhe zhvillimin e një komunikimi frutdhënës.

Sigurisht, marrëdhëniet kulturore me Greqinë janë zhvilluar ndërkohë dhe s’mund të themi se nuk është bërë asgjë. Ekzistojnë programe mes qeverive, ministrive të Kulturës, galerive etj. Unë që kam udhëtuar shpesh vitet e fundit në Greqi i kam ndjekur jo vetëm programet institucionale, por dhe veprimtaritë e shoqatave të ndryshme shqiptare në Greqi, panairet e librit, takimet poetike, ndonjë ekspozitë, pjesë teatrale etj., por me sa kam pikasur, ato që bëhen në kuadrin shtetëror janë të përgjithshme, secili prezanton anë të kulturës së tij bashkëkohore (p.sh. Filmi shqiptar apo një pjesëmarrje teatrale në Selanik apo Butrint me subjekte bashkëkohore), ndërsa shoqatat kanë një publik të mbyllur, vetëm emigracionin shqiptar, pra pa pasur mundësi të krijojnë lidhje shpirtërore të reja shqiptaro-greke, pasi pikërisht, kjo lidhje ende nuk është krijuar meqë ende ekziston një frymë mosbesimi. Edhe në kuadrin gjeopolitik të Ballkanit, ideja se mos Shqipëria bëhet mbështetëse e politikës së Ankarasë për një Ballkan të ri dhe nostalgjik të otomanizmit, kjo i vë grekët në pozicione mbrojtëse, mosbesimi, duke i lënë problemet greko-shqiptare të pazgjidhura, pra në të njëjtën gjendje si shumë vite më parë. Pikërisht, duke parë këtë mungesë perspektive dhe peshën e rëndë që ka historia në marrëdhëniet tona dypalëshe, del e nevojshme të ndërmerren iniciativa të forta për të krijuar një klimë të re. Meqë flasim për peshën e historisë, do desha të hap një parantezë që lidhet me një problem të njohur, për të cilin UNESCO, shumë vite më parë ka lançuar një program me titull “Të çarmatosim historinë”, program që është tepër aktual si në marrëdhëniet greko-shqiptare ashtu dhe shqiptaro-serbe apo shqiptaro-maqedonase. Në kuadrin greko-shqiptar edhe pse janë bërë disa përpjekje, ato kanë mbetur thjesht në tentativa pa pasur një bashkëpunim të dukshëm, konkret, për trajtimin e të njëjtit aspekt historik në një mendim të përbashkët. Ky debat paraqitet i vështirë aktualisht, ku ndër to bën pjesë dhe debati rreth Epirit dhe trashëgimisë historike të kësaj zone, çka do kërkonte dhe ndërhyrjen e historianëve ndërkombëtarë, pasi pozicionet dihet që janë të kundërta. Madje, bizantologu Alain Ducellier, duke shkruar në librin e tij Fasada bregdetare e Shqipërisë në Mesjetë na kujton zënkën që kishte me një bizantologe greke në një konferencë ndërkombëtare, e cila jo vetëm mohonte që fjala “arbanon” s’kishte lidhje me shqiptarët, por ajo këmbëngulte se këta “arbanon” janë të ardhur nga viset veriore të Irlandës, ndërkohë që kronistja Ana Komnena apo kronisti Mihail Ataleiates i shohin si autoktonë të hershëm (albanoi).

Sidoqoftë, ideja e parë që më vjen ndër mendje, është që ne duhet të rilevojmë nga historia në plan të parë atë çka i lidh historikisht Greqinë dhe Shqipërinë, pra kontributet e përbashkëta në historinë ballkanike. Vetëm kjo mund të krijojë një klimë të re, vetëm kjo mund t’i thërrasë gjeneratave greke se historia mes shqiptarëve nuk ka qenë vetëm luftë. E them këtë pasi në udhëtimet e mia nëpër Greqi kam pasur rastin të konstatoj disa fenomene që shprehin pikërisht këtë mosnjohje nga ana e gjeneratave të reja greke. Duke kërkuar rreth vendosjes së shqiptarëve në kohën bizantine dhe të perandorëve grekë, libri i Carl Hopf Kronika greko – romane, më hapi një dritë të re: në fund të studimeve të tij greko-romane, ai kishte botuar dhe gjenealogjitë e familjeve të mëdha shqiptare të vendosura në zonën e Peloponezit, Artës, apo rrethet e Atikës. Madje, ishte ai që zbuloi dhe dorëshkrimin e Jani Koroneos nga Zante, “Bëmat e Mërkur Bua“. Hopf na dëshmon gjenealogjitë e familjeve të vjetra shqiptare si Bua, që nisin që në fundin e viteve 1200 e më pas të familjeve të tjera të mëdha.

Historia stradiote e shqiptarëve të Peloponezit dhe lufta kundër dyndjes otomane drejt Greqisë është gjithashtu një histori e lavdishme, e cila meriton të rivlerësohet pikërisht në këtë kuadër me botime në gjuhët jo vetëm greqisht, shqip, por dhe gjuhët e mëdha ndërkombëtare. Dhe emrat e stradiotëve të mëdhenj në kronikat veneciane janë të shumtë. Bëmat të mëdha. Në librin e tij, udhëtari francez i shek.XVII Sir De la Goutière, shkruan për shqiptarët e Greqisë, që siç thotë ai janë vendosur rreth Atikës, apo brigjeve, të cilët bashkë me manjotët e cepit të Peloponezit, ishin luftëtarët më të mëdhenj të Greqisë në luftën kundër pushtuesve otomanë. Burimet veneciane na tregojnë për përpjekjet e mëdha të stratiotëve shqiptarë në mbrojtjen e fortesave veneciane në Greqi si në Nafplio, Argos, Kretë etj. Në vitet 1600, konsulli francez i Atikës, Jean Giraud, na jep një pasqyrë të qartë të vendosjes së shqiptarëve të Atikës në kronikat e tij të botuara më vonë. Madje në rrethinat e Athinës ata janë më të shumtit. Ai shkruan se 60.000 shqiptarë jetojnë midis Moresë, Tebës, Athinës e Evias. Të tjerë udhëtarë e konsuj, na japin dëshmi mjaft interesante të shqiptarëve në vende të shumta të Greqisë, veçanërisht për ngulimet në Hidra, Specaj, Poros, ose në Evia (Eubea siç quhej me parë) si dhe në zonën e Mandres, Egjina, Korintit, Elefsinës, Thivës së sotme, Livadhjasë, në fshatrat malore të Parnasit, e deri në Delf. Konsulli francez, Fauvel, në Athinë, përshkruan në librin e tij luftën e arvanitasve të Nafplios e të gjithë Peloponezit kundër turqve që në fundin e viteve 1700, ku shqiptarët dhe maniotët ishin në krye të kësaj lufte.

Padyshim që shekulli XIX me shpërthimin e Revolucionit grek, është një nga ngjarjet më të mëdha që i afroi dhe i vëllazëroi grekët e shqiptarët: Boçari, Karaiskaqi, Xavellat etj., ishin luftëtarët më të lavdishëm të atij revolucioni. Para një viti isha në Hidra dhe në muzeun e këtij qyteti-ishull pashë portretet e heronjve të mëdhenj të revolucionit: Miauli, Kondurioti, Kriezi, Vulgari, Zaimi, Emanuel e Jakob Tombazi… Për herë të parë pashë një botim të historianes së muzeut atje që shkruante për popullimin e ishullit nga shqiptarët ortodoksë të ardhur nga Epiri që më 1586… pastaj një valë tjetër shqiptarësh që erdhën në vitet 1740-1772, ku mes tyre ishin dhe shumë çamë, siç ishte familja Çamados, të cilët financuan shumë luftën gjatë revolucionit grek. Dhe sigurisht, ajo i referohej kronistit venecian, Marino Sanudo, i cili shkruante për shfaqjen e shqiptarëve në atë ishull të pabanuar në vitin 1550.

Në vija të përgjithshme, tabloja e bashkëjetesës së shqiptarëve me grekët apo në Greqinë e re të pasrevolucionit është mjaft e pasur dhe me kontribute të mëdha për çka dëshmojnë një mori botimesh historike, të cilat duket se kanë mbetur në harresë. Për një kohë të gjatë, që nga fundi i shekullit XIX, historia e shqiptarëve të Greqisë ra në errësirë të plotë: historiografia zyrtare greke për të forcuar idenë e autoktonisë dhe të identitetit helen filloi t’i spastrojë tekstet e historisë nga kontributi i shqiptarëve, t’i vështrojë ngjarjet me një vështrim të ri, edhe pse vetë historia që nga koha bizantine, pushtimi, lufta për pavarësi etj., i kishin vënë ata krah për krah në një luftë të përbashkët për të përballuar sfidat e kohës. Vetëm pas një shekulli e gjysmë shkrimet e reja historike kanë filluar të vënë në dritë në mënyrë të saktë ngjarjet, faktet historike dhe figurat përkatëse. Mjafton t’u hedhësh një vështrim plejadës së botimeve të huaja të shekullit XIX të udhëtarëve, historianëve, diplomatëve etj., (Chateaubriand, Lamartine, Edgar Quinet, Henri Belle, Albert Dumont, Cyprien Robert, e shumë të tjerë) për t’iu afruar thënies së famshme të etnografit dhe kartografit francez, Guillaume Lejean, në vitet 1860 se në Greqi “gjaku i helenëve është përzier me atë të shqiptarëve“. Edhe në udhëtimet e Albert Dumont që drejtonte Shkollën Franceze të Athinës, i cili prej disa vitesh ishte marrë me mbishkrimet e vjetra, ai ishte nisur me një qëllim të caktuar: të gjente përafërsitë e antikitetit grek me shqiptarët e maleve veriore. Kur shkruan për tributë shqiptare, ai thekson se “ata jetojnë të izoluar, por kanë një kryeplak, i cili vendos për kohën e kullotave, ndarjen e tyre, kohën e shtegtimit, kur ka ankesa të një fqinji për tjetrin etj. Në Greqinë antike, qeveritarët e çdo tribuje quheshin “pleq”. Ishin ata që bënin drejtësi, ashtu të ulur mbi gurë, në formë rrethi, siç tregohet dhe në mburojën e Akilit. Kur prijësit shqiptarë mblidhen po kështu për të vendosur, ata formojnë atë që quhet “rrethi i gjakut” (la ronde du sang), çka sagat e vjetra e quajnë “gerichtsring“. Menjëherë Dumont e ndjeu se ky lloj zakoni, riti, kjo mënyrë e administrimit të jetës, të së Drejtës etj., kishte një ngjashmëri të habitshme me ritin e vjetër homerik, aq sa të dukej sikur koha kishte mbetur në vend. Dora d’Istrias dhe botimet e tjera të diasporës shqiptare të asaj kohe, flasin qartë për këtë. Lamartine shkruante se “në Greqi ka dy raca që dallojnë shumë nga njëra-tjetra dhe që është lehtë t’i njohësh…” Aq të pranishëm ishin në peizazhin grek shqiptarët, sa Chateaubriant, shkruante “Ëndërroja sikur më kishin bërë Sovran të madh. Nisa të hap rrugë, të ndërtoja hane, bleva një port në gjirin e Lepantos që ta bëja më të shkurtër kalimin nga Otranto në Athinë. Sigurisht, rëndësi do u kushtoja monumenteve. Themelova universitet ku fëmijët e të gjithë Europës të vinin të mësonin greqishten letrare dhe atë popullore. Ftova hidriotët të vendoseshin në Piré dhe kisha një marine. Inkurajova bujqit. Një turmë zviceranësh e gjermanësh u përzien me shqiptarët e mi…” Kur ethe të forta e zunë në një fshat shqiptar, në Keratia, ai mendoi se do të vdiste si Virgjili, por shqiptarët e mjekuan. Po kështu dhe në Megarë, ai është i rrethuar nga shqiptarët. Edgar Quinet shkruan nga ana e tij për vallet e arvanitasve të Atikës apo për shqiptaret e Livadhjasë dhe bukurinë e veshjeve të tyre karakteristike… Për vallet shqiptare shkruajnë shumë autorë francezë si Jean Buchon, i cili përshkruan me ngjyra të gjalla vallet e shqiptarëve në Tempullin e Tezeut pranë Akropolit ku dhe jetonin arvanitasit. Po kështu, në botimet e tyre shkruajnë për këto valle dinamike dhe Cornaille Le Brun, Dufrenoy, sllavisti i njohur Cyprien Robert, i cili përshkruan vallet shqiptare në kodrën e Athinës. Raoul de Malherbe shkruan sesi i kishte pritur gjenerali Grivas duke e hapur festën me një valle arvanitika. Henri Belle, konsulli francez në Athinë, në vitet 1861-1862 bëri një udhëtim të gjatë nëpër Greqi dhe përshtypjet e tij i botoi në librin Tre vjet në Greqi, ku shkruan me një simpati të veçantë për shqiptarët që i ndesh ngado. Kur shkon në Mandra dhe Elefsina ai i gjen shqiptarët të organizuar në sindikatë dhe shkruan se “Te shqiptarët mund të kesh besim të plotë… Janë të ndershëm dhe me një besnikëri proverbiale. Të gjithë janë burra të bukur, me pamje të fuqishme e burrërore… elementi dominues është elementi shqiptar, ku nuk duhen ngatërruar shqiptarët e besimit ortodoks me ata myslimanë, të cilët për interesat e tyre janë të lidhur me Turqinë. Gjithë Atika dhe Beotia, jugu i Eubesë, ishujt Hidra, Spezai, Andros, gjithë Argolidha dhe Karinthia, madje dhe jugu Elidës dhe vargmalet që zgjaten përgjatë bregut perëndimor të Peloponezit, nga Alfe gjer në gjirin e Navarinit, janë të banuara me shqiptarë. Më 1830 bavarezët që kishin poste zyrtare në oborrin e mbretit Othon, ishin të detyruar të mësonin gjuhën shqipe dhe në Athinë kishte një gjykatë të veçantë shqiptare. Edhe sot, në shumë fshatra, nëse flet greqisht është e pamundur të kuptohesh nga ata…. Për këta malësorë, veçanërisht në jug, si toskët, japigët (labët), çamët dhe suliotët, është e lehtë t’i bashkohen helenizmit. Shpirti, shpresat, gjuha dhe marrëdhëniet që krijohen midis dy popujve, emigrimet në tokën e lirë të mbretërisë, përgatisin një vëllazëri që mund të ketë një influencë reale në ngjarjet e së ardhmes…“ Padyshim, botimet e shekullit XIX janë të panumërta, por sot na mungon një libër enciklopedik që t’i vendosë këto mbresa bashkërisht, në libra, siç botohen p.sh. në Francë në kolanën “ata që duan një vend“ si “Dashnoret e Venecias“, “Dashnoret e Francës“, “Dashnoret e Irlandës“, etj. Në një libër për shqiptarët e Greqisë, botimi i një libri të tillë do të ishte padyshim një kontribut për të rilevuar atë pjesë të panjohur sot të historisë së përbashkët, atë grekëve dhe shqiptarëve. Bëjmë pyetjen: a është i njohur ky korpus librash, dokumentesh e dëshmish historike në ndërgjegjen e sotme greke. A i njohin grekët e zakonshëm këto tekste, po studentët, shkollarët. Çfarë thuhet në tekstet e tyre të historisë? Vallë një histori e panjohur për ata që madje po fshihet dhe nga kujtesa e vetë arvanitasve? Po ju tregoj disa ngjarje të përjetuara në Greqi që të mund të kuptojmë më mirë këtë atmosfere. Meqë po përktheja librin historik Bubulina të historianit francez me origjinë nga familja mbretërore e Greqisë, Michel de Grece, shkova në vendlindjen e Bubulinës, në Specaj, dhe kur u fola historianëve të muzeut për librin e Michel de Grece, ata filluan ta shanin, sepse nuk ishte e vërtetë që Bubulina ishte arvanitase. Për ta, De Grece kishte bërë një herezi. Ishte vërtet diçka e habitshme dhe skandaloze. Në një nga paragrafët e librit Bubulina, Michel De Grece shkruan me gojën e personazhit të tij “Në Specaj flasin ‘arvanitika’, pra shqip, gjuhën tonë. Në fakt, nëna, ati im dhe unë, ishim grekë pa qenë të tillë. Ishim grekë me shpirt e me zemër, me fe dhe me ideal, dhe sigurisht, grekë të sakrificës, sepse ne jepnim dhe jetën tonë për Greqinë, por jo grekë nga gjaku, sipas historianëve puristë. Unë jam një arvanitase, me një fjalë, shqiptare. Që prej kohësh tepër të largëta, raca jonë ka pasur emra të ndryshëm. Vallë jemi pellazgë, ilirianë? Di vetëm se ne kemi ardhur në Ballkan që prej mijëra vjetësh dhe jemi shpërndarë nëpër koloni, pothuaj ngado nëpër  Greqi. Hidra është shqiptare, Specaj po ashtu…” Interesant është gjithashtu fakti rreth zbulimit të themeluesit të shkollës letrare të simbolizmit francez, poetit Jani nga Morea apo Jean Moreas, siç e quante veten ai e që në fakt ishte Jani Papadiamanti, një pinjoll arvanitas i ishullit të Hidres së banuar në atë kohë nga shqiptarët, ati i të cilit kishte zbritur në Athinë dhe punonte në administratën e mbretit gjerman, Othon, që mbretëronte në Greqinë e pasrevolucionit. Rastësisht, duke u marrë me një shkrim për Konicën dhe Apollinaire, në një libër të Guillaume Apollinaire të titulluar Flaneur des deux rives (Bredharaku i dy brigjeve) lexova tek shkruante për të: “Grek nga Athina dhe me origjinë shqiptare, nga e ëma, – shkruante poeti i madh francez Guillaume Apollinaire, –Moréas ishte i tillë edhe nga i ati. Atij i pëlqente të bënte të njohur se mbiemri i tij i gjatë, që fshihte një pseudonim të pëlqyeshëm për veshin e francezëve, nuk ishte veçse një formë e helenizuar e emrit shqiptar Diamanti… Nga trungu i familjes së tij, ai kishte gjysh komandantin e lavdishëm të flotës greke, Tombazi, trimëritë dhe betejat e të cilit i dhanë atij një emër të famshëm, në kohën kur grekët ngritën krye më 1821 për të shpëtuar nga pushtimi otoman. Detari i pathyeshëm pati idenë t’u vinte zjarrin anijeve turke, duke i shkatërruar aq shumë ato, çka nxitën dhe heroizmin e Kanaris. Ai më fliste për detarët hidriotë dhe ishullin e bardhë, për Hidrën, e banuar nga shqiptarët, që kurrë nuk i kishin lënë turqit të zbarkonin atje…” Rrënjët e Moréas ishin bota arvanitase e ngjizur me shtegtimin dhe fatet e historisë së dy popujve, shqiptar e grek, rrënjë për të cilat ai shkruan dhe në poezitë e tij. Ishte nostalgji që do ta ndjekë atë gjatë gjithë jetës në Perëndim, gjer ditën kur do të vdiste si një pelegrin dhe europian njëkohësisht. Apollinaire-i që e njohu nga afër Moréas-in, shtonte: “Shumë herë, Moréas më ka folur për gjyshin e tij: “Kam shumë shënime që kanë të bëjnë me kohë të shkuara, të vjetra, – më tha njëherë ai, – por ato janë në një sunduk bashkë me një tufë dokumentesh. Kur të kem kohë do t’i shoh dhe do të shkruaj diçka”. Ndonjëherë unë ia kujtoja punën e sundukut. “S’kam pasur kohë, – më përgjigjej ai, – “por duhet të merrem vërtet me to”! Dhe ai më fliste sërish për detarët hidriotë dhe ishullin e bardhë, Hidrën, të banuar nga shqiptarët, që kurrë nuk i kishin lejuar turqit të zbarkonin atje. Një ditë Moréas po e sodiste ishullin. Ai ishte në kuvertën e anijes që po e largonte nga Greqia. Ai e vështroi Hidrën gjersa ajo dukej ende, ashtu e tëra si në mermer. Toka, shtëpitë dhe vargjet eOrientales, atij i vinin në mendje: “Lamtumirë atdheu im krenar, Hidra, Spartë e re!.. Pra zbulimi i Apollinaire për të më shtyu të kërkoj mbi familjen Tombazi, të cilën e pikëtakova në muzeun e Hidrës: dy admiralët e mëdhenj të marinës hidriote:  Emanuel dhe Jacob Tombazi.

Duke udhëtuar në Thiva, drejt maleve të Parnasit për të shkuar në fshatin Kiriaki, pikasa se disa fshatra e kishin humbur toponominë e tyre të parë. Kishte mbetur vetëm Arvanitsa dhe Kiriaki… emrat e fshatrave të tjerë me shqiptarë kishin ndryshuar. Po atë vit, kur isha në Athinë dhe më ftuan në një emision për shqiptarët e Greqisë në “Radio Athina” në gjuhën shqipe, fola pikërisht rreth kësaj lidhjeje historike mes shqiptarëve dhe grekëve, duke përmendur dhe thënien e famshme të Guillaume Lejean, (por jo vetëm të tij por dhe të autorëve të tjerë, si dhe e ambasadorit francez në Stamboll në shek. XVIII, Choiseul-Gouffier) se “gjaku i shqiptarëve është përzier me gjakun e helenëve“. Çuditërisht kjo thënie, nuk u pëlqeu censorëve dhe emisioni nuk u dha, meqë ai nuk ishte drejtpërdrejt. Me një fjalë, ende ekzistojnë paragjykime në administratën zyrtare greke, apo në mendësinë greke, për të mos u “prekur” gjithë ajo që është ngritur deri tanimë historikisht: identiteti i shtetit grek. Por një thënie e tillë nuk përbënte padyshim asnjë rrezik identitar përveç kontributit të një populli fqinj.

Sigurisht, sot nuk është fjala vetëm në rilevimin e mëtejshëm të këtyre shkrimeve dokumentare historike të lëna nga shkencëtarë e historianë të huaj, por së pari rivendosja urgjente e një dialogu të ri mes historianëve e intelektualëve grekë e shqiptarë për ta parë historinë e përbashkët të të dy popujve si një bazë e krijimit të një dialogu të ri e të një afrimi akoma më të madh mes dy popujve ku historia dikur e “armatosur” sot të “çarmatoset“ dhe të shërbejë si një mesazh për të përballuar sfidat e reja të rreziqeve nacionaliste që enden në Ballkan dhe në gjithë Europën… Në situatën e sotme, ku ende ekziston një lloj ngërçi në komunikimin mes shqiptarëve dhe grekëve, është e nevojshme, mendoj, të punohet veçanërisht në fushën e komunikimit, ku kultura, historia, arti, t’i shërbejë krijimit të një klime të re besimi, çka padyshim do të shtynte përpara marrëdhëniet politike, ekonomike dhe zgjidhjen e çështjeve të mbetura pa zgjidhje. Por për këtë padyshim duhet një politikë volontariste në fushën e komunikimit. Ne sot jemi mbledhur këtu për të folur rreth kulturës: por sa ka bërë p.sh. UET në fushën e komunikimit me Greqinë: çfarë programesh, botimesh hyjnë pikërisht në fushën e një komunikimi të ri me homologët grekë, universitarë apo të fushave të studimeve historike, sociologjike etj. A nuk mund të organizonte UET dhe një Ditë të Studimeve të kulturave greke e shqiptare në Tiranë dhe në Athinë, duke angazhuar një elitë të mirëfilltë? Çfarë kanë bërë institutet shtetërore, Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë etj. Ndoshta UET mund të merrte përsipër që duke angazhuar dy-tre historianë të bënin pikërisht këtë botim për të cilin fola më lart, pra kontributin e shqiptarëve në Revolucionin grek, i cili mund të botohej jo vetëm në shqip, por dhe në greqisht e anglisht. Ky do të ishte një manual i ri dhe i gjerë me vlerësimet jo të shqiptarëve, por të elitës së huaj, që do ndihmonte në fushën e njohjes dhe krijimin e një perceptimi të ri të rolit të shqiptarëve në krijimin e Greqisë së re. Çështja është se duhet krijuar një tjetër opinion publik, i cili të ndihmojë politikanët për të marrë pastaj më lehtë vendime të guximshme për zgjidhjen e problemeve të mbetura dhe shembjen e atyre mureve të padukshme, që janë mure shpirtërore e që deri më sot na ndajnë me njëri-tjetrin. E njëjta gjë mund të bëhej në fushën e arteve figurative ku shqiptarët janë subjekte të shumë piktorëve europianë të shekullit XIX, nga Delacroix, Decamps, Scheffer, Dupres, Auguste, Bida, Valerio, e shumë të tjerë… ose Galeria Kombëtare e Arteve mund të interesohej për hapjen e një ekspozitë të piktorëve me origjinë shqiptare të Greqisë dhe ata nuk janë të pakët: së fundi është bërë i njohur Nikos Egonopulos po kështu dhe piktorja e parë femër Eleni Korça, e bija e një shqiptari Emin Korça, i cili në vitet 1870 përpiqej në krijimin e një shteti të përbashkët greko-shqiptar, duke e parë këtë si një zgjidhje të mundshme për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha otomane. Por nuk është vetëm fusha e librit, por edhe e veprimtarive muzeore. P.sh.  çfarë lidhjesh ekzistojnë me muzetë e Hidrës apo Specajt. Asnjë…  e pra një eveniment i përbashkët mund të nxirrte në pah pikërisht atë që duam të krijojmë në marrëdhëniet e reja greko-shqiptare. Në Hidra mund të bëhej me historianin arvanitas Tito Jonallas, autor i një libri historik mbi Hidrën. E njëjta gjë mund të bëhej me muzeun “Benaki“ të Athinës, ku janë objekte të heronjve të Revolucionit, ku shumë prej tyre janë me origjine shqiptarë. Cfarë veprimtarie është bërë në Misolongjin ku u vra Boçari?… Këto veprimtari do të ishin interesante padyshim në të dy kahet, të organizuara në Shqipëri dhe Greqi. Para pak kohësh u realizua një film për Marko Boçarin, i parë si një hero me dimension europian, meqë ai vërtet u bë një shembull i madh për atë kohë kur Greqia ende ishte e pushtuar nga otomanët. Por ai film mbeti për një konsum të mbyllur: madje thjesht kolegësh, pasi ende nuk e ka parë dritën e transmetimeve televizive. Por ai film mund të përkthehej në greqisht dhe anglisht dhe të kishte një jehonë jashtë kufijve shqiptarë. Në Greqi, të pakët janë ata grekë që e dinë origjinën shqiptare të Marko Boçarit, suljotëve dhe Boçarëve të tjerë. Filmi si art ka një impakt të jashtëzakonshëm: le të kujtojmë filmin e Anxhelopulos Hapi i nderur i lejlekut, ku në qendër kishte figurën e një fëmije jetim shqiptar në vitet e para të dekadës ’90. Ky film preku ndjenjat humane të shoqërisë greke. Ja pra një shembull që të frymëzon për të punuar në fushën e komunikimit. Mjaftoi një vizitë gazetarësh dhe artistësh shqiptarë para dy muajsh në Janinë për të vendosur një kontakt të ri komunikimi në anën tjetër të kufirit dhe impakti ishte mjaft interesant. Por a do ta ndjekin këtë gjë kontakte të tjera, evenimente të tjera të përbashkëta? A do të mund të krijohet ai akses në mediat greke ku të pohohet kjo lidhje tradicionale e kontribut greko-shqiptar? Temat që mund të preken janë të shumta dhe për ketë dhe letërsia duhet të shërbejë: koha e Revolucionit grek, kriza e bukës në Greqi në vitet 40 dhe ndihma e popullit shqiptar në jug të Shqipërisë, koha e Luftës Italo-Greke etj.

Vitet e fundit historiani ynë i nderuar Kristo Frashëri na la një serë studimesh e botimesh rreth Epirit, por ajo që është interesante është gjithashtu dhe ajo listë historianësh grekë apo me origjinë arvanitase që kanë studiuar në thellësi praninë shqiptare në trevat greke dhe marrëdhëniet greko-shqiptare. Ne tashmë i kemi emrat e tyre, siç është dhe Tito Johallas për të cilin Frashëri shkruan me një simpati të veçantë, studimet e të cilit janë botuar në Gjermani dhe në Itali. Është fjala gjithashtu për studimet e Konstantin Sathas, apo arvanitasve P. Coupitoris (1879), P. Fourikes (1933), P. Mesoghitis (1940), A. Canacaris (1961), J. Ghicas (1962), V. Mastrocostas (1963), S. Mouselinis (1966), E. Constantinou (1968), Numri i tyre nuk është i pakët. Me ata duhet vendosur një komunikim direkt për të bërë trajtime të përbashkëta gjithnjë në frymën e pozitivitetit, për të theksuar pikërisht jo luftën e masakrat mes grekëve dhe shqiptarëve që dhe kanë ndodhur, por për të rilevuar kontributin e tyre të përbashkët historik. Kuptohet që në themel duhet riparë ajo që quhet diplomacia kulturore, ku kultura t’i shërbejë politikës, dhe kjo është e mundshme nëse ajo hartohet dhe mbështetet nga një ministri siç është ajo e Kulturës e cila mund t’i orientojë institucionet e saj drejt një këndvështrimi të ri dhe së pari drejt gjithë fqinjëve tanë për ta çliruar atë nga pesha e historisë…