Në studion krijuese të Sadik Bejkos

INTERVISTE ME POETIN SADIK BEJKO

Shënime për autorin

 

Sadik Bejko ka lindur më 20 shkurt 1944 në fshatin Komar, komuna Buz, rrethi Tepelenë.  Banon në Tiranë nga viti 1997.

Shkollën e mesme pedagogjike e mbaroi në Elbasan, më 1962. Vazhdoi studimet e larta në Institutin e Lartë Pedagogjik 2-vjeçar, “Aleksandër Xhuvani Tiranë, në vitet 1964-1966, pastaj Universitetin e Tiranës, Dega Gjuhë-Letërsi, me korespodencë, 1980.

Nga viti 1962  ka punuar si mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqipe në shkolla tetëvjeçare e të mesme të rretheve Tepelenë, 7-vjeçare fshati Izvor ( 1962- 64); Berat, drejtor i shkollës 8-vjeçare fshati Syzes (1966-67), 8-vjeçare Mbrakull (1969), shkolla e mesme profesionale  Kombinat (1970-71).

Në vitet 1967-69 ka kryer shërbimin ushtarak në Burrel, në repart pune.

Në vitet 1971- 73 ka qenë redaktor i teksteve të këngëve në redaksinë e Krijimtarisë muzikore, Radio Tirana.

Më 1973 martohet me Elfrida Bozgo, mësuese historie dhe kanë dy djem.

Nga viti 1973 është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Poezitë e para i ka botuar në gazetën “Drita”, që nga janari 1965.

Pas Festivalit të 11-të të Këngës në Radio-Televizion, ku kishte tri tekste këngësh, festival që atëhere u ndëshkua politikisht, dërgohet punëtor nëntoke, në minierën e qymyrgurit Memaliaj, në vitet 1974- 80.

Mandej mësues në fshatin Hllomo (1980- 81), në Libohovë (1981-85), në gjimnazin e Gjirokastrës (1985-86), skenarist në teatrin e Gjirokastrës (1987-88). Nga viti 1987 është nga themeluesit e Katedrës së letërsisë dhe pedagog në Universitetin “Eqrem Çabej” Gjirokastër; në fillim pedagog i jashtëm, pastaj i rregullt (1989-92); titullar i lëndëve Letërsi e huaj (Realizmi), Letërsi shqipe (romantizmi), Estetikë; për një vit një vit dhe shef i katedrës së Letërsisë në këtë Universitet.

Është deputet në Kuvendin e Shqipërisë; ka dhe një përvojë politike në organet drejtuese të Partisë Demokratike, sekretar i Komisionit të Kulturës në Kuvendin e Shqipërisë. Ka marrë pjesë në Kongresin e Partisë Radikale, nga 3- 10 shkurt 1993 në Romë. Ka qenë me përfaqësuesit e Kuvendit të Shqipërisë në mbledhjen e Ansamblesë Parlamentare të Këshillit të Europës, Strasburg, nga 25. 09 deri më 1.10.1993.  Në Maj-Qershor 1995, një javë pranë Universitetit të Europës QendroreBudapest dhe një javë në BBC, Londër, është specializuar për mediat audiovizive.

Ka udhëtuar në shumë nga vendet e Ballkanit si dhe në Itali, Francë, Hungari, Angli, Rusi.

Nga 1997 e deri 2002 është pedagog në UT, Fakulteti i Historisë dhe  i Filologjisë, departamenti i Letërsisë. Jep lëndën ‘Histori qytetërimi’. Mban titullin ‘Mësues i merituar’. Më 1998 mbron gradën shkencore Doktor i Shkencave Filologjike, me një tezë nga poezia e sotme arbëreshe. Ka  marrë pjesë me kumtesa në seminare ndërkombëtare për gjuhën dhe kulturën

shqiptare si në Kozencë, Prishtinë, Tiranë, Shkup.

Më 2002 punon si shkrimtar i lirë, vazhdon dhe si pedagog i jashtëm në Universitetin e Tiranës.

 

Kur ju shkruat poezinë ‘Rrënjët’, ishit një malësor i brishtë që gjakun ia ndillte fërfërima e barit, por ju këlthisnit sikur zëri i ndonjë gjyshi që digjej bashkë me zjarrin t’iu murmuriste “rrënjët zgjaten nga që të tjerë s’i thanë këngët“. Ishit i papërgjegjshëm athërë për çka  ju vinte figurshëm dhe a  bën  pjesë  ky  varg tashmë  në kuptimësinë tuaj për poezinë?

 

Jam nga ata që nuk shkruajnë me ndonjë program. Shkruaj vetvetiu, se ndiej që dua të shkruaj. Ashtu sikundër papritur kupton se po këndon nën zë… një brengë, një gëzim, një hatá. Fjalët dhe melodia shkojnë bashkë. Ashtu të vijnë për mbarë atë çast dhe jo ndryshe. Dhe të shkuash është si të këndosh me vete. Jam nga zona të Jugut. Polifonia më ka mbështjellë me tinguj, sapo kam lindur. Të kënduarit për mua është polifoni. Këndon vetëm, por edhe zërat e tjerë të duhet t’i bësh po vetë. Sa të mundesh. Polifonia e lejon të kënduarit me vete. Kur je fill në mal, në pyll a kudo. Këndon të vrasësh vetminë, trëmbjen, shushatjen, përhumbjen. Këndon që të kthehesh te grupi. Nga vetvetja te dyfishmi a trefishimi i vetes. Jehonën ta përcjell pylli, shkëmbi, a gryka e zymtë përballë. Këndon (shkruan) njësoj si të flasësh me vete. Një të folur disi ndryshe.

Gjyshja ime këtë punën e të folurit me vete e kishte aq të sajën, sa e merrje vesh edhe kur fliste pa zë. Ndonjë damar te balli i dilte vendit dhe çvendosej tutje-tëhu, diçka te nofulla lëviste, vetullat e saj e hapnin a e mbyllnin ballin aq lemerisshëm, sa të vinte frikën. Kur errej, ajo dilte përballë malit dhe nuk e mbante më dallgën që e troshiste përbrenda. Fliste dhe fliste papushim. Për të thoshin se ka roitur. Po mua nuk më dukej kështu. Ajo kishte nevojë të fliste me vete. Kishte nevojë dhe ta dëgjonte me veshët e saj veten e saj. Ajo dhe qante shumë. Vetëm, në shtëpi ose dhe me malin e me gurin përballë qante. Dhe falej e lutej përpara malit a gurit a pemëve. Njerëzit nuk e merrnin shumë seriozisht, po unë e ndiqja nga pas gjyshen Rubie dhe e kam dashur e më ka dashur shumë. Nuk i bënte keq njeriu. Ishte plakë e sertë, por e përshpirtshme. Ama, ankthet i kishte me barrë dhe dallgë- dallgë, ndaj donte t’i zbraste. Ku të mundte. Por gjithmonë vetëm dhe me veten. Thënë më ndryshe, ajo ishte një natyrë meditative. Heshtëte sa heshtëte, dhe ia plaste. Monologu i pafund që i rridhte përbrenda, i dilte përsipër si ai uji i zi që del nga goja e shkëmbit kur kanë rënë shumë shira dhe mali i ngopur nuk i përmban dot.

I thashë vetëm për gjyshen këto më lart. Me një ndryshim. Nuk e kam parë kurrë gjyshen time të këndojë. Kurrë. Nuk ia thoshte për këngë. Nuk m’i tha këngët…

Kam jetuar gjatë në vetminë e natyrës që i vogël. Fshatra të largëta si të braktisura. Kam ecur gjatë në mal e në pyll. Që fëmijë ecja mendueshëm. Gjyshi im nga nëna, Smail Vrekua, nuk ma donte këtë huq. Isha nja dhjetë vjeç, kur me ankim ia thoshte sim mëje: “Ky djalë yt nuk më pëlqen, vjen i menduar. Nuk do ta ketë jetën aq të lehtë. Nuk ka ngjarë nga soji ynë”. Ai ishte një njeri që dinte të vërente shumë dhe mirë. Hesapet i kishte si të prera në kërcu. Nuk ta mbante shumë anën dhe as ia pyeste hallit.

Në shkollën shtatëvjeçare me një copë bukë në çantë shkoja duke bërë katër orë rrugë me këmbë vajtje dhe ardhje. Isha nazeli në të ngrënë dhe nëna ma gatuante darkën në një pjatë veçan. Rrobet… ato që kisha, por ama m’i lante dhe arnonte si kuti e kartë të pastra. Qaja po të mos më ngrinin nga gjumi, që të arrija me kohë në shkollë. Male, gryka, përrenj, pyll dhe shumë erë. Në dimër akuj dhe ujq. Lartësi 800-900 mbi nivelin e detit. Një herë bashkë me një moshatarin tim kemi ngrirë në tufanin e borës, po Niazi Tafili, punëtori i mirëmbajtjes së rrugës, na gjeti shuk në anën e xhades, ndezi zjarr e na solli në vete. Në këto rrugë të gjata për një fëmijë kam bërë këngët e para me veten time. Dhe i këndoja sipas avazit të polifonisë.

Kisha lindur në një vend ku nxjerrja e bukës ishte e vështirë. Duhet të ishe burrë i punëve të forta, i malit dhe i zallit. Vajtja në shkollë, dhënia pas librave më ndau nga shokët e mi që, sa mbaruan klasën e katërt, mësuan të presin lisin e malit a të marrin kërrabën e bariut. Unë isha “çun shkolle” për ta. Po merrja rrugën e librave për ta nxjerrë bukën. Si më të lehtën. Ta dija sa e vështirë paskësh qenë kjo punë e librit. Kjo puna që të bësh libra.

 

Sikur nuk dua ta pranoj, atë ç’ka shkruhet në përcjellje të ribotimit të librit tuaj të parë pas tridhjetë vjetësh, ‘Rrënjët’ është nga kundërvëniet e pakta e të sukseshme poetike ndaj asaj furie skematizmi ku gjendej poezia shqipe e viteve ‘70. Në gjithë atë klimë  idhujtarie, me krena apo pa krena, ju nuk keni shpëtuar pa u vesitur, por tej në thellësi të labirintit ndjej “thëngjij sysh” të një shpirti që do të sulet nga  dalja; pra të pranosh  kundërvënien nuk më duket vlerësim.  

 

Dhe unë nuk i pëlqej gjithmonë ato që thuhen për librat. Sidomos atë që poezia është o pro diktaturës, o kundër diktaturës, nuk e honeps dot fare. Më duket se që të dyja dalin në një qafë. Kurse letërsia duhet t’i kapërcejë qafat, të jetë e nisur nga një kohë për të shkuar përtej saj. Kundërvënia në letërsi… Ngrehina e madhe e letërsisë nuk është gjë tjetër veçse histori kundërvëniesh.

Libri ‘Rrënjët’ do të vinte pas shtatë vjetësh nga botimi i poezisë së parë në gazetën Drita, janar 1965. Deri atëhere kisha çuar dy libra në Ndërmarrjen botuese Naim Frashëri dhe nuk m’i pranonin. Kadareja që m’i kishte botuar poezitë e para dhe që kishte shkruar mirë nja dy herë për to, do të thoshte në referatin e një mbledhje për letrarët, se të riut të talentuar, S. Bejko, po ia kthejnë librat. Po bëhesha gati ta lija poezinë, nxitja e tij më mbajti në punë.

Kisha punuar disa vite në arsim, kisha mbaruar institutin dyvjeçar për gjuhë dhe letërsi shqipe, kisha bërë ushtrinë në brigadë pune, punoja redaktor në Radio Tirana, isha në prag të martesës me gruan që kam, 28 vjeç, kur aty nga fundi i vitit 1972 doli libri Rrënjët. Ishin vitet e liberalizmit, siç u quajt ajo kohë. Unë nuk mblodha gjithë sa kisha shkruar më parë. Të shkruarit është një fillim nga e para, sikur nuk ke shkruar kurrë asgjë, asnjëherë. Ky libër u shkrua në ato vite.

Me këtë libër bëra shumë miq. Nuk u prit kushedi çfarë nga kritika. Kishin filluar, mbledhjet, plenumet, kundër muzikës, pikturës, poezisë. Shfaqje të huaja. Arrestoheshin artistë. Po libri ishte pëlqyer në njerëzit që takoja dhe mbahet mend edhe sot nga ata të brezi im. Kjo mbase se unë ende kisha mbetur prapë ai malësori i brishtë, siç thoni ju. Mbase se lëndën e vëretë të librit e përbëjnë disa thelbe të tilla që vijnë nga jeta ime prej malësori: rrënjët, bari, guri, rruga, zjarri, lumi, dheu, dashuria. Janë simbole universale, tharme arketipale të poezisë. Aty është dhe ai vargu “si ndodh që heshtin ndonjëherë që të gjithë vallë ?”

Sa për idhujt… Nuk është se ne të gjithë nuk jemi “vesitur” nga idhujt. Në poezinë e atëhershme ishte e domosdoshme që t’u bëje hosana atyre. Ishte me detyrim. Nuk botoje dot një libër pa hosanara për idhujt. E vërteta: unë nuk i kisha fort përzemër, si dhe shumë e shumë të tjerë. Nuk kam përse ta zgjas. Por… mbase mendtë vijnë me vonesë. Pse të mos shkruaja pesë a dhjetë poema të forta, me rroftë e me tralalá për idhujt? Dhe të tjerët që s’i donin, bënë poema të tilla se ashtu e donte puna, mbijetesa. Edhe më pas nuk u bëra dot poeti i revolucionit, patetiku, luftaraku…

Me përvojën e deriatëhershme unë i kisha fshirë gjer me lëkurën e trupin tim, pluhurat e baltërat e shumë udhëve, të shumë fshatrave. Njerëzve jeta u peshonte gjer në palcë. Po e dija dhe sa e rrezikshme ishte ta krruaje me idhujt. Nuk kisha mbështetje tjetër, veç vetes. Ama dija dhe atë: në letërsi duhet të jesh i ndershëm. Sa më shumë të mundesh.

Ajo që Rrënjët më bëri me miq mbase qëndron te një frymë e tërë librit. Ishte një frymë humanizmi, një ton intim, meditativ dhe personal. Ndonjëherë dhemshuria për tjetrin “buçiste” fort, si te ai vargu: “nuk e di pse na takon t’ia prishim dikujt ëndërrat…”, “shtrojmë kalldrëm të ftohtë në jetën e dikujt të pafaj”. Një ogur për veten? Një dhimbje për fatkeqët, të pafajët. Dhe ajo që ne ndjehemi fajtorë ndaj tyre. E provojmë aq shumë këtë ndjenjë në rininë tonë. Më vonë mësohemi me vrazhdësitë e jetës. Por, po e pate tënden, kjo ndjenjë prapë të mbetet.

Në ato kohë nuk kishte shumë thirrje të tilla. Toni duhet të ishe luftarak. Jo mëshirë, jo dhembshuri… Unë, malësori, sillja ca ndjeshmëri të rrënjëve, që atëhere nuk guxonin të ngrinin kokë. Pse ta zgjas? Librat janë më të mençëm se sa vetë autorët. Nuk është se kisha bërë ndonjë program a gjë tjetër, veç isha shprehur ashtu siç ndieja. Simbolikën e kisha marrë nga “rrënjët”, shprehjen e kisha holluar nga librat që lexoja. Në ato vite në Tiranë qarkullonin nën dorë Lorka, Preveri, Kuazimodo, Seferis, surealistët… Në rini je i djegur për të qenë në kohë… për të qenë një çikë modern.

Por libri nuk më solli fat. Do të vinte viti 1973… Plenumi i Katërt… libri do të ndalohej jozyrtarisht… do të shkoja në minierë, minator galerije. Për gjashtë vjet nxirrja qymyr guri. Pa të drejtë botimi…

 

Duke pranuar  hapësirën kozmike të krijuesit  a e gjeni  të  nevojshme  ngjizjen  me atë që quhet  psikologji etnike  e artistit?

 

Duke folur për “rrënjët” e kam thënë këtë. Shkrimtari lëndën më bazë të punës së tij ka gjuhën dhe kjo e përfshin patjetër atë që quhet psikologji a përkatësi etnike. Shkrimtarët lindin në gjuhën që shkruajnë, i përkasin qytetërimit që është ngjizur nga kjo gjuhë. Prej gjuhës, me të cilën shprehen artistikisht, përcaktojmë etnicitetin e tyre letrar. Gjuha të vë në lidhje me një të jetuar gjatë të paraardhësve të tu, me një vend të caktuar. Edhe me fatin, me atë si kanë jetuar, menduar e ndierë. Ana tjetër është dhe natyra, gjeografia e vendit ku një shkrimtar ka lindur. Këtu fëminia dhe vitet e formimit kanë peshën e tyre. Nuk mund ta veçosh nga shkrimi im malin, reliefin e thyer të vendit tim. Po ashtu dhe atë që ndonjëherë regjistrat e zërat janë në orkestrimin e asaj që quhet polifoni. Jemi një qytetërim që duam ta themi atë që ndiejmë. Një qytetërim që edhe vdekjen edhe gazin i ndiejmë fort. Dhe i shprehim fort. Në qytetërimin tonë burri duhet të dijë të këndojë, të kërcejë, të bëjë muhabet, të mbajë miq, të jetë i pijes dhe i shoqërisë. Këto vijnë nga që jeta në mjediset tona bëhet në grup. Shkrimtari shqiptar që i ka respektuar këto kërkesa, ka qenë më i popullarizuari. Problemi është se letërsia bëhet në vetmi, jo gjetkë. Nga ana tjetër, poezia popullore shqiptare nuk e ka penguar artistin që të jetë shkrimtar i cilësisë së lartë. De Rada qe i pari që dha shembullin. Lasgushi erdhi nëpër këtë hulli, mbase edhe më bujshëm se sa ai. Ata, në mënyrën e tyre, ditën të jenë shqiptarë dhe universalë njëherësh.

 

Vitet që shënojnë  botimin e librave si  1972 Rrënjët; 1981 Ku e ka folenë bilbili; 1994 Si vdes gruri; 1997 Letër Hamurabit; 2003  Psalm për atin, janë piketa biografike në jetën tuaj; në udhëtimin tuaj për tek vehtja a dëftejnë edhe pikëvendosje konceptuale estetike, natyrisht që nuk përkojnë me datëbotimet…

 

Vajtja në minierë ishte një grusht aq i fortë sa ta errësonte krejt jetën. Nuk shihhej asgjë përtej. As pas, as përpara. Sot e marr si një aksident të rëndë dhe kaq. Kjo qe e thëna për mua. Erdhi pas goditjeve në RTSH, pas Festivalit të 11-të. Të gjithë ne që punonim në këto institucione të propagandës, u vumë në sitë të hollë. Shumë e shumë u ndëshkuan… Mua më thanë se kisha falsifikuar një dëftesë shkollore në vitin e parë të punës si arsimtar, më 1962-63. E dija që s’e kisha bërë, dhe kërkova të shkoj në gjyq. Nuk ma dhanë të drejtën e gjyqit dhe pse shkova deri te kryegjykatësi i lartë. “Do të shkosh atje ku urdhëron partia” dhe “Ul kokën e puno”. Në librezën e punës shkruan se transferohem në Tepelenë. Është edhe sot ky “transferim” në regjistrin e kuadrit në Radio Tirana dhe në librezën e punës.

Sekretari i Përgjithshëm i Kryeministrisë së atëhershme, K. K., kur më priti, bëri hetuesin me mua. Më pyeste se ç’ kisha folur me x a y shkrimtar. Në të vërtetë ishin ata, që xheç kishim folur fshehtas për mua. Unë, malësori, i idealizoja shkrimtarët atëhere. Njëri syresh ishte nga ata që e respektoja shumë, pinim gjithmonë kafe bashkë. Ishte dhe është shkrimtar i mirë. Për të më dhemb shumë. Me kafen time ende në buzë, ai vinte dhe i thoshte drejtoreshës së Radio Tiranës, N. Myftiut, se unë vija nga njerëz që kanë qenë me armë në dorë kundër partisë. Nuk ishte kështu. Një vëlla i gjyshit tim ka qenë një vit partizan. Gjyshi im ishte i këshillave Nacional-çlirimtare. Më pas vëllezërit e gjyshit tim u bënë kulakë nga që kishin prona. Për këtë koleg më djeg keq edhe sot. Më ka vrarë miqësinë, besimin, jo gjë tjetër. Pastaj… ishin thënë dhe gjëra të tjera diku gjetkë nga ky “miku” dhe nga dy tre të tjerë. Me këto policia e fshehtë më kishte krijuar “Dosjen përgatitore, B”. Me Dosje A shkoje në burg.

Një mik i shtëpisë në Gjirokastër ( atëhere sa kisha filluar në minierë) më tha që ta mbyll gojën me tapë. Të izolohem. Për 10 vjet nuk do të kthehesh më në qytet, më tha. Dhe i doli fjala. Pas njëmbëdhjetë vjetësh do të jem mësues në gjimnazin e Gjirokastrës. Kjo u bë jeta ime: ul kokën e puno, punë e rëndë dhe ndjekësit që kudo i kisha mbi shpinë. Në CV time numërohen 22 vende pune të ndërruara. Nuk më zinin këmbët dhé.

Me këto dua të shpjegoj atë që ju e quani estetikë, konceptualitet. Mbase për t’i dhënë indirekt ato. Mua më duhej që të mbaja veten dhe familjen me bukë. Ta mbaja veten gjallë si njeri i librit. Të mos harroja të shkruaj. Të mos lodhem, sa t’u vë shkelmin shumë gjërave. Gjëra që praktikisht nuk të vlejnë, përkundrazi, mundet edhe të të prishnin punë. Por pa to, ç’është jeta? P.sh. të shkruaje atëhere do të thoshte, që t’i vije dhe një kontroll tjetër vetes tënde.

Por e bëra. Shkrova pa ndërprerje. Se ashtu e kisha sojin. Më duhej që të flisja me vete, pa të bija rehat. Nganjëherë, si për inat, shkruaja një poezi në ditë. Domosdo, ato më të rrezikshmet i grisja. Me egërsi, me frikë, ngrohtë dhe me një frymë i shkruaja gjërat që më vinin a që dhe e detyroja veten të më vinin. Pastaj i harroja, i hidhja tutje. Sigurisht, midis tyre kishte dhe shumë broçkulla. Po kush nuk rreh hekurin, nuk bëhet kurrë farkëtar. Zgjodha që të punoj me blloqe të vegjël që i mbaja kudo me vete. Me atë jetë që kam pasur, nuk bëhet fjalë që të kisha një studio, një dhomë pune. Edhe më pas, prisja sa të tjerët në shtëpi t’i zinte gjumi që të shkarravisja diçka, qoftë dhe sa për ta mbajtur dorën të ngrohtë. Ngrihesha herët në mëngjes për të biseduar pak me veten. Orët mëngjesit të hershëm janë më të mirat për mua. Kisha një alarm se mos po e humb fillin. Diçka tek unë po ngrinte, akull. Por meditimi vë rend e kthjellim brenda nesh. Letërsia dhe lutja i kanë mësuar njeriut meditimin. Kur shkruan, pastrohesh. Lidhesh, vihesh në një linjë, me sivëllezërit e tu letrarë në vite e vite. Si murgu që me lutjen lidhet drejtpërdrejt me Zotin.

Tek “Si vdes gruri” zgjodha disa nga vjeshat që i kisha shkruar me kohë dhe që kishin arritur të shpëtonin nga ato që kam grisur a djegur. Libri “Letër Hamurabit” është shkruar në dy vjet, por vjershat kryesore që bëjnë bërthamën e librit, janë shkruar në gjashtë muaj, verë-vjeshtë 1996. Librin “Psalm për atin” e kam shkruar në dy tre vjet. Kisha shkruar e shkruar dhe më duhej të zgjidhja. E kisha të vështirë konceptimin e tij. Është libër që e kam hedhur vetë në kompiuter dhe kjo përvojë ishte sa e lehtë në dukje aq dhe e mundimshme.

Prirem nga motivet ekzistenciale. Ekzistenca e vënë në tehun më të fundmë, deri në perin e hollë jetë a vdekje, më ka ndjekur. Në minierë takova shumë nga miqtë e mi të fëmijërisë. Fshati socialist nuk i mbante dot më dhe ata kishin zbritur në minierë. Ata më kthjelluan përbrenda: ja tani ishim bashkë. Dikur kisha zgjedhur librat dhe i kisha tradhëtuar. Po kthehesha te burri i punëve të forta. Te vlerat e vjetra: puna, familja, të afërmit, zakonet tradicionale. Për të tillë më kishin menduar që në bark të nënës. Dhe punova fort. Nuk ma bëri syri bof nga puna e rëndë.

Isha që nga fëmijëria me gjysmën e vështrimit nga njëri sy, por me ndihmën e një miku, kryeinxhinerit M. Cukalla – të cilit ia di për nder – e rregullova të punoj në minierë. Në minierën e Memaliajt punohej dhe këmbadoras e barkas. Atje të duheshin katër sy, një llambë në dorë dhe “ shpresa e zotit” për t’ia dalë përtej. Por duhet të punoja aty. Ndryshe, më priste ndonjë fermë, ku do të vihesha në siklet dhe për bukën e gojës. Më duheshin paratë se kisha një familje. Gruaja dhe djali im duhet të kishin një jetë si gjithë të tjerët në atë kohë. Në të gjitha. Edhe pushimet e përvitshme në Sarandë a në Durrës. Më duheshin paratë edhe për një libër, edhe për të bërë një qokë.

Por… Ndryshe nga moshatarët e mi të fshatit, unë tani isha një tjetër. Kisha nevoja të tjera. Për të shkruar, për të botuar. Më mungonin miqtë e letrave. Në të vërtetë ata m’i largonin. Sa shoqëroheshin me mua, “ç’u lidh me atë armikun”, u thoshin. Poeti I. Zhupa dhe gazetari K. Mërtiri këtë e kanë thënë publikisht. M.Cukallës i bënë vërejtje me shkrim në dokumentacion, që shoqërohej e më ndihmonte. Pastaj edhe unë me vetëdashje i largoja. Kisha afër vetëm njërin, poetin Pertef Liçi.

Jeta na vë përpara një fat që duhet ta përballojmë. Sado i trishtuar. Nuk i jam shmangur trishtimit. E kam pranuar atë si pjesë të jetës sime. Jam grindur me të fyt për fyt. Madje e kam përplasur në tavolinë, në fletën e bardhë të letrës dhe e kam analizuar, e kam çmontuar, e kam bërë fije- fije. E kam kapur veten time për gryke, për të honepsur pjesë të tij. Por përgjithësisht nuk e kam groposur përbrenda, e kam nxjerrë jashtë. Pastaj, në thellësitë e vuajtjes mund të jetë dhe lartësimi i njeriut. Sidomos kur vuajtjen e mbrun si bukën, duke ia hequr helmin. Shirat, ftomat e dimrat mund ta dëmtojnë tokën, po nuk e ndryshojnë dot. Toka mbetet tokë. Sado të rënda, ato e përpunojnë nga brenda për farët e stinës së ardhme.

Kam krijuar e përpunuar lirinë e brendshme. Është më e vështira për t’u mbajtur dhe ruajtur, sidomos kur të humbasin të gjitha referencat. Kur bie në izolim a në vetëizolim. Ilaçi i vetëm atëhere janë librat e mëdhenj: Homeri, tragjikët grekë, Shekspiri, Tolstoi, Stendali, Kadareja, Çehovi, Ibseni, A. Mileri, Pirandeloja tregimtar. Një libër, Poezia klasike kineze, nuk di pse nuk e ndaja kurrë nga dora. Edhe për t’iu shmangur shoqërisë së njerëzve, këta dhe autorë të tjerë, i kam lexuar dhe rilexuar. Disa herë. Prozën e madhe e kam lexuar shumë. Dhe me laps në dorë. Vazhdoj ta lexoj. Në sintaksën e të shkruarit tim e vë re që unë vij më shumë nga proza se sa nga poezia. Ngordh të shkruaj prozë, po nuk e kam bërë dot.

Me njerëzit zgjodha të jem i sjellshëm dhe t’i fal. Ishin shumë. Nuk i ndreqja dot. Më mirë t’i falja që të gjithë. Nuk ia dilja dot jetës me qejfmbetje dhe me mërira. Aq më keq me hakmarrje. Fali dhe shko tutje. Jeto për gjërat që ende janë me vlerë dhe që të pëlqejnë. Jeto dhe me atë që quhet pesimizëm i mendimit dhe optimizëm i vullnetit. Me mend botën e kohës së komunizmit nuk e kuptoje dot kurrë. Anormalitet, absurditet, arbitraritet. Me vullnet, me besimin metafizik se gjërat duhet të ndryshojnë, se sado zi të duket, ka ende kohë përpara që mund të premtojë për mirë. Kështu po, kështu mund ta shtyje. Nuk i dihet. Puno, duro dhe shpreso te fati.

Një fat i tillë ekzisencial, mund të jetë burim për motive ekzistenciale. Në librat e mi pas 1994 temat që mbizotërojnë janë: dashuria, vdekja, fati, pikëllimi, udha, vetmia, koha si realitet metafizik, tëhuajëzimi. Tema që nuk kanë të bëjnë me diktaturën a me pasdiktaturën. Nuk di sa ia kam arritur.

Në se flisni për ndonjë konceptualitet, a diçka tjetër në brendësinë e librave të mi, kjo buron prej këndej.

 

Rastësia më solli në duar botimin e fundit (mars 2005) “Fytyrë e panjohur”, ndoshta kopjen e parë… aty, në shënimet tuaja lexova një ethe inatçore, një mjeshtër i pafalshëm që korigjon vetveten. Ka ndodhur kështu me të gjitha librat…

 

Kjo që më ndodhi me librin ‘Fytyrë e panjohur’, ishte e beftë. Sa e mora librin, e urreva. Mora stilolapsin dhe me duf u sula mbi faqet e tij. Thirra mikun tim G.Ç., që më qetësoi disi. Mbase nuk duhet të shkruaj më poezi.

Në përgjithësi librat i kam botuar me vështirësi. Kur i merrja në dorë të botuar, i përkëdhelja. Asnjëherë nuk e kam botuar një libër kur kam dashur. Por për cilindo, pas çmalljes së parë me botimin, kam pasur vërejtje. Në raste ribotimesh, kam bërë gjithmonë ndryshime. Mbase këto dryshime jo gjithmonë janë të qëlluara. Por kështu më ndodh.

Nuk jam nga ata që e mendojnë më parë atë që do të shkruajnë. Jo, jam i atypëratyshëm. Zbrazem dhe aq. Kap çastin kur e ndiej se mund të shkruaj. Qoftë poezi, qoftë një të shkaravitur në të kotë. Më pas te disa nga këto “shkarravina” e shoh se duhet të ndalem. Te ajo lëndë e shpërndarë nëpër fletë të ndryshme pulsojnë disa ide, disa gjëndje, ndonjëherë gjetje poetike, në të cilat ia vlen të ndalesh. Ndodh që nga gjithë ç’ke shkruar, të bëjnë përshtypje dy rreshta. I nënvizoj me bojë tjetër dhe pres sa të piqet në tru ajo që ndiej se do të vijë. Kjo mund të kërkojë dhe vite. Ndaj blloqet i ruaj dhe u kthehem. Ndodh që lënda e shkarravitur nuk të ndahet, do që aty për aty t’i rikthehesh. Këtu fillon puna. Ky të kthyer për herë të dytë a të tretë te pikat më të nxehta të “shkaravinave” më çon te ato që i quaj poezi.

Ka  në ato që ke hedhur e hedhur, një masë të turbullt, as poezi, as prozë, por një derdhje e vetes lehtas a furishëm sa nuk i lexon dot as vetë. Këto që ke gërvishtur në vrull e sipër, në çastet e qeta u vjen rrotull e nuk u hyn dot në thelb. Atëhere ia vlen që të largohesh pak. Por kjo është e frikshme se mund ta humbasësh gjëndjen. Ndaj, në se ka më në thes, zbraze. Ashtu si të mundesh. Kur e ndien se nuk të ka mbetur gjë as në torbë, flake lapsin. Duhet ta lësh të ftohet kjo lëndë e nxehtë aty në faqet e fletëve të nxira. Në se pas ndonjë muaji ato të tërheqin dhe të mbërthejnë, atëhere duhet të bësh punën e skllavit. Duhet t’i lexosh e t’i lexosh. Pastaj t’i rishkruash. Në këtë kohë ti e ke lëndën nën pushtet dhe i jep formën që do. Siç shihet, të shkruarit për mua nuk është një punë e lehtë. Kam kthime dhe rikthime të shpeshta tek ajo që e shoh se duhet punuar, latuar.

Po të vijmë te ajo pyetja juaj se cila është estetika që kam ndjekur etj, etj. do të thoshja se unë nuk bëj nazikun. Unë dua të shprehem, dua të them diçka. Ajo si e them ka ardhur që në momentin e ngjizjes, bashkë me trokitjet e para të motivit. Tonaliteti, ritmi, timbri, gjatësia e vargut, sintaksa… Profesionisti i thellon këto në çastet e ripunumit, duke ruajtur zanafillën e së thënës. Por gjithmonë më pas. Në fillim unë nuk dua t’ia prish frymës që më pëshpërit, a trurit që më ushton. E lë atë që ta drejtojë penën. Në këto çaste mund të punoj kudo. Nuk dëgjoj as topat të bien. Asgjë veç vetes sime që gjëmon më shumë së brendshmi.

 

Po në procesin krijues, a ju pengon ky autor mjeshtër i fjalës dhe figurës; është jetike një “dehje” të shpirtit në rrjedhjen e alogjizmës figurative, të simbolikës së vetishme…

 

Është e vërtetë se pa një mbushje të mirë përbrenda nuk e kam të lehtë ta marr penën. Puna e të shkruarit, kur atë nuk të ka analizuar një kritik, një profesionist, është ecje në errësirë, me tahmina, me instikt. Nuk di cilat janë arritjet e tua bazë që të mbështetesh në to. Më mirë ia fillon si gjithmonë. Nga e para. Në vjershat e mia zgjodha atë që të mos jem i drejtpërdrejtë, për të mos qenë sentimental. Për ta parë veten time si tjetrin atje përtej. Në fund të fundit, unë kam regjistruar në letër veç jetën time. Një përvojë. Një dëshmi. Një deshifrim i asaj që na mundon. Muzikanti përdor notat, piktori ngjyrat, shkrimtari fjalën që vetiu është e koduar që në kohë të kohërave. Por për ta bërë më shperhëse fjalën i jam drejtuar dhe mitit, dhe ëndërrës. Dhe asaj që një grusht shenjash a imazhesh flasin më urtësisht se sa unë. Miqtë e rinj në këto vite i kam dëgjuar më shumë se moshatarët e mi. Por mësues i vetvetes nuk bëhesh dot. Dhe, sado sado, puna jonë është veç një pasiguri që zgjat gjithë kohën, gjithë jetën. Pasiguri që duhet ta vësh poshtë. Si torreadori demin.

Mësova të punoj në kompiuter. Ky të jep dorë që një tekst ta punosh me lehtësi dhe sa herë të duash. Por kjo ta bën të vështirë atë tjetrën… ka një çast që duhet të ndalesh. Në përpunim e sipër mund të duket “puna” mbi krijimin. Dhe le ta themi, vjen një kohë kur zotërimi i teknikave ta bën aq të lehtë të shprehurit, sa këtu del një rrezik. Fillon me errësimin, me shtimin e figuracionit. Me atë që “moderniteti” e kërkon pak të sofistikuar poetin etj, etj. Po deri ku? Deri ku duhet shkuar, që mos ta dëmtojmë poezinë. Dhe le ta themi se një prirje e tillë, në emër të asaj që është “moderne” edhe e ka prekur kthjelltësinë. Tek unë dhe tek të tjerët.

 

E dini vendin e fshehtë ku është ‘bari’ i fuqisë suaj krijuese, po guva e frikës së burrit. “Profeti i pasmesnatës ‘të shpifet shpesh’…

Variantin e parë të vjershës “Profeti i pasmesnatës” e kam shkruar më 1996. Por ajo ishte një vjershë rebele, nuk vinte atje ku doja unë. Më 2003 ia gjeta anën dhe e solla në gjendjen që është. Kam disa vjersha të tilla, ku jam orakull i vetes sime. Për mirë a për keq. Kjo vjershë me njërën këmbëz të urës më kthen në minierë, me tjetrën hidhet për më tej dhe mbetet pezull. Përgjithmonë e tillë.

Disa nga ne kanë parë në librat shkollorë të historisë se si skllevërit ecin këmbadoras e rrëshqanë në minierat e lashtësisë a të Mesjetës. Kështu punoja dhe unë. Ky u bë për mua realiteti im i gjallë dhe i prekshëm, i përditshëm, e kisha mbi supe e deri në mushkëri në Shqipërinë e viteve ’70. Në minierën e qymyrit në Memaliaj atëherë kështu punohej: gjunjaz, këmbadoras, rrëshqanë. Kam parë aty dhe të vrarë, dhe të sakatuar përgjithmonë. Djem fare të rinj. Miniera ishte vend për fatkeqët. Herë- herë, si për ta ngacmuar rrezikun, për t’i shkuar së keqes gjer në pikën më të fundme, futesha me vetëdashje në vendet më të zeza të minierës, aty ku mund ta paguaje me kokë. Aty ku e sheh vdekjen me sy. (Në ato vite më kërcënonin paq dy vdekje. Miniera. Dhe vdekja morale, intelektuale. Të dytës, i druhesha më shumë). Kur futesh në ato vendet ku lozet me kokën si në ruletën ruse, këtë e bën për të zgjedhur më të keqen. E ç’ka më përtej?

Rrezikon dhe pas kësaj e ndien veten mirë. Luan dhe mbetesh gjallë. Një rastësi të ka falur. Kjo të jep një gëzim të thellë dhe të papritur. Ngaqë ti e do jetën. Ja, dhe fati nuk të paska lëshuar. I ishje nënështruar deri në fund këtij fatit tënd. Pa dhe e kishe cytur, duke kërkuar prej tij më të keqen. Por, jo: Ai të mbronte.

Në fund të fundit, kjo lojë me rrezikun është në natyrën e minierës. Disa prej minatorëve luajnë aq keq me rrezikun, sa një ditë përqafohen me të përgjithmonë. Njeriu ikën, rreziku mbetet. Nuk ka ku të shkojë. Për njeriun tjetër, për atë që vjen (pas një dite, pas një viti, pas një shekulli…) dhe i futet në gojë, ai është prapë aty. Pret që të luash me të. Dhe unë po mësohesha me rrezikun. Guxoja… Kjo është brenda natyrës sonë. Një që nuk luan me rrezikun, ç’dreq njeriu është?

Këtë e dija që fëmijë. Një mbasdite vjeshte, kur kthehesha nga ajo shkolla shtatëvjeçare e Buzit, stuhia e papritur më kishte lagur paq. Përroi i fshatit përpara meje ishte i fryrë për lemeri. Dallgët e një përroi të tillë mund të marrin me vete një kope të tërë. Nëna me ulërima nga ana tjetër e përroit, më bërtiste që të mos hidhesha në ujë. Qull, ftohtë.  Prit e prit të ulej dallga dhe po vinte nata. Stuhija ikte e rrotullohej në të prapë. Nuk donte të prante. Burrat më hodhën një litar, u lidha me të për brezi, më tërhoqën dhe hov a zhyt më nxorën matanë.

Dhe më pas kam luajtur… Mbase jo vetëm me kokën time…

Njeriu vihet në inat me rrezikun, kur e sheh veten si ajo kova e hedhur në pus e në të ftohtë. Duhet të heshtë aty. Nuk ka litar që ta ngrejë, as ta lëshojë. Nuk durohet gjatë kjo ngrirje.

Sidomos kur je në shtërngesë të dyfishtë. Policia e fshehtë të ndjek nga afër. Kjo ndiehet. Rasti ma solli që te miku im B.R. të takoj punonjësin e degës së brendshme të Tepelenës që në vitet e minierës, mblidhte e përpunonte denoncimet. Pas një viti, më tha ai, dhe pse nuk të kisha takuar kurrë, të njihja aq mirë, sa që kur vinin thënie të dyshimta, kërkoja të verifikohen. Ai nuk flet kështu, thoshja.

Në Memaliaj që ishte vend klasik internimesh, denoncimet bëheshin sheshit. Vullnetarisht. Kur kjo më ndodhi në Tiranë nga miq, ç’mund të prisje nga këta që e adhuronin Sigurimin. Këndonin për të. Të tillët ishin të shumtë. U kishin vënë dhe fëmijëve emrat: Sigurim, Sigurime.

Në Libohovë, një “miku” im mësues, që na qenkej oficer i sigurimit në rezervë, më erdhi i pirë tapë ditën kur i kishte dhënë fund Mehmet Shehu. Qante i pështirosur, mburrte M. Shehun dhe shante Enver Hoxhën. E kundërshova dhe e qetësova, sa munda. Pastaj e mora dhe e mbulova me batanije në shtrat. Pa e zhveshur, me të gjitha rrobat në trup. Të nesërmen, më pyeste se vallë ç’kishte thënë mbrëmë natën. I thashë se ashtu fare xurxull, siç ishe, qaje për gjyshen tënde të vdekur kushedi sa vjet më parë. Vite më pas, ai ma tha vetë se kishte qenë një provokim i pastër. Me përgjues.

Kështu, i rrethuar nga miniera dhe nga Sigurimi, aq ngushtas dhe për një kohë të gjatë, të merej fryma.

Kjo është për mua ajo që ju e quani guvë e frikës dhe e fuqisë së burrit. Duke u shkruar më 1996-2003 “Profeti i pasmesnatës” do të thotë se kohët e shkuara përsëriten edhe për sot, edhe për nesër… Atëhere më mbetet të kthehem në guvë. Aty ku unë abstenoj edhe ndaj të drejtave të mia më elementare, si i zënë në faj. Koha është aq e padrejtë, aq absurde gjer në shkatërrimin e individit. Kjo është si të futesh nën ujë dhe të mbash frymën, derisa fati të të thotë dil e merr frymë sipër.

Në poezinë time nuk kam punë me të tjerët. Raporti është unë dhe vetja, unë dhe fati i njeriut, jo unë dhe të tjerët. Do të thoni po pse? Kujt i duhet kaq trishtim? Mendoj se arti duhet t’ia mësojë njeriut përleshjen me fatin, me vdekjen. Durimin. Mund dhe të vdesësh nga pak. Në traditën mitike babilonase dhe egjiptiane pranohet që pa vdekjen nuk mund të ketë vazhdim të jetës. Pa sakrificën. Pastaj nis udhëto për më tej. Pa e kthyer kokën pas. Udhëto. Udha është një nga mitet e poezisë sime.

Në ndodh që këtu a në ndonjë shkrim tjetër, i jam referuar ndonjë “miku” të dikurshëm, pa ia përmendur emrin, kjo vjen se ky dikushi ma ka bërë borxh dhe tani afër. Kur unë kam dashur të harroj, të hesht. Edhe diçka. Ne mendojmë që të këqinjtë e vrasësit janë ata fatkeqët e periferive, ata të grykave e të rrugëve, ata që vënë maska, marrin armët, zjarrin, thikat a sëpatat. Ata janë të tillë, por, pas pamjes prej zotninjsh, më të zinj se ata janë ca prej nesh këtu në mes të Tiranës, në mes të elitës dhe në krye të shtetit. Këta, më shumë se të gjithë, lejojnë që e keqja të shtohet.

 

Do të lejonit të botonin poezitë që ju i keni mbyllur si të padenja, siç kanë vepruar përshembull me Kavafin…

Kanë mbetur ende poezi andej-këndej në sirtaret e mi. Po kurrë nuk do të doja, t’i botoj. Njeriu në jetën e tij gjithë-gjithë një libër shkuan. Dhe kaq sa kam botuar, janë shumë. Disa herë jam matur ta lë poezinë. Më 1983, natën e 31 janarit, më erdhi përgjigjja për refuzimin e një libri poetik. Më dogjën  keq vërejtjet me shkrim mbi secilën poezi. Ishin nga ato që të varrosnin. Ja, prapë unë po bëja shakara me veten, me familjen time. Nuk kisha as tre vjet që po punoja në arsim. Për daljen nga miniera Kadareja ndërhyri me forcë dhe jo vetëm një herë tek kryesija e Presidencës së kohës. Pastaj ndërhyri tek Sekretari i parë në Gjirokastër dhe te shumë të tjerë që t’më kthenin në arsim. Janë gjëra që njeriu nuk mund t’i harrojë kurrë. Të ndryshojnë jetën.

Dhe ja… Shkruaja poezi që nuk pëlqeheshin për botim. Atëhere u mora ca kohë me dramë. Po dhe me këto nuk e pata të lehtë, sidoqë një dy drama u vunë në skenën e teatrit të Gjirokastrës. Për një të tretë u bënë ca mbledhje, më larguan nga puna si libretist teatrit dhe, në se ish drejtoresha e Radio Tiranës, Nefo Myftiu, ndjesë pastë, nuk do të niste tek ata të partisë e të rrethit në Gjirokastër mikun tim Y. Çiraku, atëhere këshilltar në Kryeministri, do t’më kishin hequr dhe nga arsimi.

Më 1988 çova një libër që u bë gati për botim nga Ilirian Zhupa, por ndryshimet që erdhën nuk e çuan në shtyp. Gjatë kohës që punoja në minierë dërgoja vjersha në shtyp, nisa dhe dy libra për botim, por m’i kthenin. Nuk e dija dhe nuk ma thoshin që isha pa të drejtë botimi. Këto poezi, gjithë ato që më ktheheshin, unë nuk i kam ruajtur. Më linin një shije të hidhur dhe i hidhja tutje. Ndaj, kur me kohë jam sjellë kështu me to, nuk dua që dhe ndonjë që ka mbetur, t’më botohet.

 

Cili është kriteri  juaj i  vlerësimit të  poezisë  dhe  a  e  pranoni në heshtje  përcaktimin e  Prof. Y. Çirakut  mbi poezinë tuaj si  poezi gravurë, e rëndë dhe paksa gri.

Poezia ka vlerë për njeriun se ajo ka një dije tjetër. Njeriu ka nevojë për këtë dije, që nuk e gjen tjetërkund, dhe i drejtohet poezisë (Bloom). Nuk e mendoj poezinë si të bukur, vetëm të bukur dhe aq. Ajo ka materjen e saj, problematizimin e jetës në mënyrën e saj. Kohë më parë, kam lexuar psalmet e Davidit. Prapë i rilexoj. Psalmin 137 e di përmendësh. Pa rimë, pa metra, me një sintaksë të veçantë ato sjellin një lëndë mbi tremijëvjeçare që edhe sot të trondit. Kjo lloj poezije më pëlqen.

U jam shumë mirënjohës për vlerësimet prof. Ymer Çirakut, prof. A. Aliut, Ali Podrimjes, prof. M. Xhaxhiut, P. Koçit, V. Koreshit, dr. Koçi Petritit, dr. Ndoc Paplekës, dr. A Jakllarit, V. Zhitit, dr. M. Zeqos, Q. Shemajt, G. Çoçolit, A. Tufës, V. Muçit, L. Lleshanakut, A. Qazimit, I. Shehut, Natasha Lushajt, Miranda Haxhisë, shumë gazetarëve si E. Demo, Dh. Hamzaj, V. Muça etj. dhe shumë miqve më të rinj se unë. Kanë shkruar dhe kanë folur në një kohë, kur poezia lexohet dhe vlerësohet pak. Gjithmonë kam qenë margjinal në botime e në vlerësime. Shkrimet dhe opinionet e pas 1994-ës më kanë nxitur, po dhe më kanë vënë në punë.

Sot unë mbështes Kadarenë, në atë se poezi duhet shkruar më pak. Kështu është normale në vendet e kulturuara të botës. Tek ne për një inerci që nga koha e komunizmit poezi shkuhet e botohet shumë.

 

Cili është koncepti juaj mbi bashkohësinë në art dhe nëse do të ligjeronit në auditor për poetët tanë bashkëkohorë , profesor Bejko çfarë do të veçonte për poetin Bejko.

 

Kam shkruar mbi poezinë e pasnëntëdhjetës dhe për emrat e rëndësishëm të saj. Mendoj se “modernizmat” e së sotmes erdhën marramendas bashkë me një revoltë ndaj poezisë së mëparshme. Modernizmit i ka kaluar koha që mbas luftës së dytë botërore. Sot e 40 vjet bota letrare është në ujërat e postmodernizmit. Si përvojë kjo dalldija jonë ndaj modernizmit nuk është e keqe. Duhet ta kalonim edhe këtë valë. Por një kthim te një poezi më e qetë, më e kthjellët, me mbështetje te tradita e mrekullueshme shqiptare, nuk do t’u bënte dëm atyre që shkruajnë poezi. Sa për Sadik Bejkon, më gjatë se në këto rreshta, nuk kam folur ndonjëherë.

Dua ta përfundoj me një fakt. Nuk kisha gjashtë a shtatë muaj që, pas minierës, po punoja në arsim, në një fshat në male, në kufi, kur gruas sime në Gjirokastër i krijojnë një situatë që ngjante e besueshme, dhe më tej i thonë: “burrin e ke në burg”. Nga kreu i ca shkallëve të larta të fabrikës ku punonte, sakaq ajo u rrokullis në fund të tyre. Me një fëmijë gjashtë muajsh në bark. (Gruan time me arsim të lartë nga shkaku im e ndaluan të punonte në arsim). E kishim paguar me shumë gjëra, tani edhe kjo na kishte mbetur: edhe një kërthi… që na iku.

Me këtë dua të them se pavarësisht që Shqipëria ishte burg, rrethuar më tela, me qen kufiri, me roje që të vrisnin në vend, po të prekje në to; pavarësisht se në jetën time realisht mund të kishte më shumë natë se sa ditë, pavarësisht se nuk kisha klimë letrare rreth vetes dhe nuk dija asgjë mbi të rejat për letërsinë në botë, pavarësisht se moshën time më të mirë e kalova në minierë dhe fshatrave të thella, pavarësisht se nuk i botoja dot librat e mi, prapë letërsinë e kam dashur, e kam shkruar dhe besoja se e shkruaja mirë. Besoja tek ajo si një murg te tempulli që ia kanë rrëzuar mbi kokë. Dhe kam paguar për të. Por përpara saj më shumë kam dashur jetën. Kam dashur njerëzit e mi. Letërsia ishte luksi i vetëm në natën time. Nuk doja ta humbisja.

Po e them më thjeshtë. Të punosh rëndë për t’u siguruar mirëqenie njerëzve të tu, të mbështetesh në ca vlera tradicionale dhe, krahas tyre, të shkruarit, letërsia, kjo ka qenë rruga e shumë figurave të njohura të letërsisë së shekullit të njëzetë. Hiq kohën kur në vendin tim më trajtonin si të huaj, (jetova si i huaj në Tokën time të Premtuar) pjesa tjetër e jetës është si tek gjithë të tjerët: vullneti për mbijetesë, për të dhënë dashuri, për të mbetur njeri normal dhe… për të shkruar.

Intervistoi:  Valdete Antoni

 

 

 

Ali Aliu: Urtia solomoniane e poezisë së Sadik Sejkos!

 

 

Poezia e Sadik Bejkos, jo vetëm kjo e librit më të ri të tij (“Këngë të Solomonit”), por që nga fillimet (përmbledhja “Rrënjët”, 1973), ka një shtyllë të pranishme frymëzimi, mbase më konstante në burim- ndjenjën e vetmisë. Qëndron ajo si një obelisk në gravurën e të cilit, ravijëzohen nuancat, -zhgënjimi, dëshpërimi, revolti, braktisja, rebelimi… Ndjesia vjen veshje e fatit a fatalitetit të një kohe, artikuluar si shtresim i vrenjtur i përhershëm. Është mozaik i lidhur, homogjen, thurur përmes lëvizjeve përsiatëse të shpirtit dhe mendjes së trazuar, narrativë jetësore e hidhur, që sjell ekspresion përtej fjalës; është detaji i fshehur, është gjesti, është shenja, në përmasa të një “feste të intelektit” (Valeri).

Të kthehemi edhe njëherë tek ndjenja e vetmisë, që, me këtë rast, në bërthamën e vet ka pleksje e jehona që vijnë sa nga abstenimi i vullnetshëm nga bota përreth, aq si furi përjashtuese drejt agresivitetit brutal të botës reale. Shija dhe çfarësia e vetmisë në poezinë e Bejkos vjen e përhershme dhe e përkohshme, globale dhe lokale, fizike dhe metafizike, vuajtje dhe prehje, ikje dhe dëbim… Thellë-thellë, në thelbin e vet, duket si një ikje për të shpëtuar shpirtin e vet nga kriza e vlerave, nga tharja e botës dhe shpirtit në këtë fragment kohe. Prandaj, nuk janë të rralla vargjet me perspektivë të një observimi olimpik të zërit, nga e cila sodit shtjellën e kësaj hapësirë, shpesh përçudnuese, edhe si bashkëvuajtës prometeik por edhe me yshtje të një tisi ironik diskret dhe elegant.

Në këtë poezi është e pranishme shija e një rezignimi të papërballueshëm, fat që të pushton e të mban mbërthyer në vetmi, si sfidë përballë botës, qëndrim i papërkulur, vetmi e zgjedhur, status i qëllimshëm, që vjen edhe satisfaksion jo me çdo kusht dhe, sidomos jo para se gjithash i vetmi, por status që nxjerr vetveten në krye, perspektivë zëri që lundron natyrshëm drejt bregut vetmi. Natyrë, shije të tillë vetmie ofrojnë edhe vargjet që ndjellin me një aromë të lehtë malli, nostalgji që i shkojnë veshje e natyrshme fronit të këtij pozicioni poetik. Sidomos gjatë rebelimit dhe strehimit në kohën e kaluar, në botën dhe ëndrrat e fëmijës, apo çastesh intime, siç tingëllojnë vargjet antologjike në hapje të librit “Rrotullimi i planetëve” bashkë me poemthin “Këngë të Solomonit”, jehona e të cilave vjen sa varrë e një pengu, sa kthim-thirrje ngushëllimi. Që të dyja, bashkë me vargjet “Mos më lexo në mbrëmje Magdalini”, kanë në vete shije të një fluidi magjik, kanë një fluturim drejt një strehe të përtejme.

Dëshpërimi i shndërruar në art poetik, me këtë rast vjen refleks i parë i lexuesit; dëshpërim dramatik në momente, që vjen poezi gatuar fuqishëm. Vetmi që tërhiqet, në raste edhe barrikadohet në mbrojtje të shpirtit nga epidemia e mospërfilljes, e pandjeshmërisë; është strehë në kërkim të dashurisë që mungon; ajo që vjen jehonë e vegim i mjegullt, i largët, vjen thirrje e blatim drejt së humburës ne tokën e thatë… E tillë poezia dy katrenash “Rrotullim i planetëve” që e hap librin, tek e cila shfaqet nata e ankthshme në pritje të agimit që do të sillte mrekullinë e pritur. Nata që nuk lëviz e ti i vetëdijshëm për lëvrimin e heshtur, të brendshëm të rruzullit, – i vetmi i sigurt që do ta sjellë agimin… Rrotullim pa zë, i heshtur, diku përtej botës, si Ajo, e dashura, po aq e largët që nuk do ta dijë kurrë se nën shtresimet e natës thikë, zëri rreh të shohë, të prekë të cekë sytë e saj e s’mundet… Sytë që as mëngjesi në kërkim nuk do të mund të nxjerrë nga shtresat e akullta ku i fshehu terri…

Poetika e vargut të Bejkos është në ullirin e klasikes bashkëkohore në poezinë shqipe, ajo e korifenjve të saj në krye me Fatos Arapin dhe Azem Shkrelin. Që nga fillimi ai solli prirjen refleksive në poezi me librin e parë “Rrënjët” (1973) dhe me serinë e pas njëzet viteve sidomos, me librat “Si vdes gruri”, “Letër Hamurabit”, “Psalm për Atin” dhe që e sollën natyrshëm librin më të ri “Këngët e Solomonit”, që zë vend majave të letërsisë shqipe.

Ngarkesa e vetmisë në poezinë e tij, siç u theksua, me këtë rast  mund të jetë status i vetë-kërkuar, apo i imponuar. Në rastin e parë, tërheqja në vete vjen ngushëlluese, vjen prehje me sy gjysmë të mbyllur për t’i mbrojtur nga shkreptima therëse e dritës. Ndërsa e dyta vjen dhembje, zhgënjim, dëshpërim i thellë. Tek poezia e Bejkos pra ajo është dy-kahëshe: mospërfillje që prodhon ambienti, bota, e që shkallëzon e herë-herë del brutale, e ndaj të cilit vë përpara murin mbrojtës poeti… Ngasësi i parë me këtë rast shtrihet më qetësisht, pushton më shumë hapësirë thellësisht diskrete, me përjashtime të rralla kur shpërthen si përmes vargjeve “Kohë e përjetshme”; ndërkaq bota që shpërfill, që është e egër, thellë-thellë soditet nga një ironi e hollë, e përhershme e zërit lirik, nga statusi i një urtie solomoniane, kënd filozofik që i jep formatin e përsosur estetik poezisë. Ky shtresim i pranishëm, i heshtur, kjo buzëqeshje e brendshme e shfaqur pa zë në buzët e folësit, i cili sa herë nxitet dhe sfidohet nga jashtë, prek çështje thelbësore të qenies dhe ekzistencës, nga perspektiva e statusit që qëndron mbi cinizmin e thatësisë shpirtërore të çastit… Nga kjo perspektivë leximi, poezia e Bejkos del gjuhë e kapshme, fjalë-figurë me qartësi plastike, që arrin thellësi kuptimi dhe reflektim universal.

Bota, me veshjen e realitetit që sjell poezia e këtij libri, kur nuk të thyen dot, kur nuk të bluan dot në ingranazhet e vet, kur nuk ta shkel dot Unin, në rastin më të mirë të izolon, pastaj edhe të dëbon, të ndëshkon dhe, realisht mbetesh vetëm, përkatësisht i vetmuar. Mund të thuhet për poezinë e Bejkos  se ky imazh nuk del me çdo kusht si ikje në vetmi por më shumë si synim për të qenë vetja… Mbase edhe satisfaksion, përkatësisht përballim i shqetësimit të trazuar, edhe për vetë faktin që statusi në fjalë të ofron paqe, përkatësisht baraspeshë mes dy krahëve, në frymën e paroksizmit: “… Plot helmët e thellë në gëzim jam”. (“Loja”). Fundja udhëtim i vetmuar, i të vetmuarit është jeta- kështu është ngjizur bota, njerëzimi. Kjo ndjesi,  jetë-vetmi, s’do përfundojë në botën e pandreqshme… I vetmuar a i vetvetes ndërsa është dhembje e ngarkuar e poezisë të librit më të ri të këtij poeti, me shqetësime të prekshme që në fillimet e tij poetike.

Matrica ngasëse, vatra dëshpëruese e të vetmuarit nuk është kornizë kufizimi, nuk është kufi limitues, as si frymë dhe format shprehës, as si sfidë dhe ngasje e hapur, e papenguar e frymëzimit poetik. Përkundrazi: libri “Këngë të Solomonit” sistemohet brenda tetë cikleve, plus dy poezitë në hapje (“Rrotullimi i planetëve”) dhe në mbyllje (“Uria e keqe”, “Ode dashurisë” e para dhe “Ode mirësisë” e dyta). Prania jo dozash të njëjta, grija e përditshme, e përhershme dhe, etja e mallit për vlerat e arratisura shpirtërore, do jetë kudo ngarkesë e vargjeve dhe mes-vargjeve. Vetë nevoja e brendshme, e natyrshme e autorit për një klasifikim dhe sistemim të tillë, brenda kaq ledheve të qartë, është dëshmi e lëvizjes tejetej të perceptimit të botës, të natyrës dhe çfarësisë të frymëzimit. Dëshmi se në hapësirën aktuale të poezisë shqipe, në rrethana të krizës shpirtërore, nuk mungojnë zëra që e mbajnë në jetë, në ngritje artistike, poezinë, me shikim të mprehtë dhe me ndjeshmëri të thellë, me vetëbesim të natyrshëm… Edhe mes vargjeve të kësaj poezie ndjehet vizioni i brendshëm drejt botës me tipare njerëzore, drejt botës shpirtërisht më të pasur me dashuri…

Cikli që është më kompakti dhe më në union me shtratin bartës të shtjellës, është ai i dyti sipas radhitjes së autorit, e që mban titullin “Ora 24”. Cikli është unik në frymën e bindjes së moçme se poezitë nuk mund të qëndrojnë pa ndikuar, përkatësisht pa u ndikuar dhe pa u mbështetur te njëra-tjetra. Sidomos poezitë e përfshira në librat e formatit të “Këngë të Solomonit”… Të dhjeta poezitë e këtij cikli, duke krijuar tërësi kompakte dhe harmonike, ndërtuar gjymtyrësh nga i njëjti material, përplotësohen, kuptimësohen dhe hedhin ndriçim estetik te njëra-tjetra.

Vargjeve të tij, mozaik dhe kolazh të pleksur, rrezaton fuqi kohezive që mëton përtej brengës, që beson në përjetësinë e mirësisë, dashurisë…Ndjenja për të qenë pjesë – përtej vetmisë, e kësaj bote të vëngër e terse, nuk është pa shpresë përballë përjetshmërisë së vlerave… Është poezi që thellësisht beson në fuqinë e vet, që është e ndërgjegjshme për këtë, për brengën e botës së vet, për humbjet e veta, ëndërrimet e veta të kaluara dhe i vë në funksion të daljes nga koha. Botë poetike e trazuar, thellësisht e ndjeshme dhe refleksive, e sfiduar nga një ambient me gërçe morale dhe thatësi shpirtërore që depërton përtej sipërfaqes nga ku nxjerr lëndën dhe bën art të madh. Është kohë e jetuar dhe e ndjerë, ndriçuar fanarësh të imagjinatës përtej monotonisë gri…

Poezia “Ora 24”, që është edhe titulli i ciklit në fjalë, sjell kohën që s’ka kohë, kohë që i ka konsumuar edhe gërhamën e fundit, kohë në tehun e gremisjes, tani e mpiksur kallkan, e eklipsuar dhe shtrirë mbi hapësirën si një jehonë zëri, edhe ai shurdhëri e mpiksur, tretur e shuar pa përgjigje, pa kthim, pa adresë por këmbëngulës në kërkim – “Ku, ku je?” Vargje të zëna në një kohë përjashta,- jashtë kohe, mes gjumit dhe zgjimit, përkatësisht as fjetur as zgjuar…Tërë universi mbërthyer akull, kumbimi “Ku, Ku je?”, vazhdon ta përftojë tejetej hapësirën, ajo ndërsa jashtë kohe, si çdo gjë… Kjo është perspektiva nga e cila zëri lirik , ndjekur nga kërkimi i ethshëm, lebetitës i thirrjes, lundron hapësirave pafund të botës fëmijërore, hapësirave ëndërrimtare, herë te bryma e mëngjesit e herë te rrapet, lëvarur gjithandej në natyrë e gjithësi, mu si pikturat e Shagalit, duke thurur tercetat e poezisë imazhesh të përkryera, si bora që sakaq mbulon gjurmët e ujkut që ka ndjekur me atin a ikur në gjumë prej tij, me një fund që përmbyllet, përkatësisht hapet me ngritjen e perdes një skenë mahnitëse: … “E dot s’përgjigjesha”! Është zëri që ulërin nga thellësitë e vetë poetit në kërkim të kohës, të vetvetes…

Të vuash vetminë, dëshpërimin, zhgënjimin, të dish të jesh i përvuajtur është virtyt, është urti nga e cila rrezaton mirësi… Është kjo që e çon deri në trazim rebelues atë dhe që me këtë rast, edhe shpresë se diç edhe mund të ndreqet… Strehimi nën shtyllat kryesore të traditës kulturore, në kodet e qëndrueshme që balancojnë dhe harmonizojnë begatimin e pandërprerë të tyre, është frymë dhe vizion i kësaj poezie, përkatësisht, në një variant tjetër metaforik, është po ajo ulurimë, tek poezia pasuese menjëherë pas saj, që titullohet “Ujku”.

Nën peshën e trazimit dramatik, të eklipsi të kohës nga njëra anë dhe, zënies së bërthamës frymëzuese mes ëndrrës dhe zgjimit janë shumica e poezive të këtij cikli si “Ujku”, “…nën dhunën e dritës”, “Mos më lexo në mbrëmje”, Magdalini”, “Loja”, “Reja mbi mal”, “Pylli dhe lakuriqi i natës”, “Brenga”… Tek e para, nga njëra anë zëri që thërret Atin në ëndërr ta mbrojë nga ujku, nga perspektiva tjetër, e zhgjëndrrës: – Ujku, – “kujën time ka të ngulur në grykë”, të cilin s’ka kush ta dëgjojë…Tek poezia antologjike “…nën dhunën e dritës” shfaqet biblioteka – metaforë, globale e shqiptare, shfaqet rrënojë e katandisur si pas një tërmeti që lë pas prishje të çdo sistemimi dhe renditje vlerash; si krijesë e lidhur duar e këmbë, kullë me trarë kalbur e gojë-plasaritur, gërmadhe që lebetitet si në ëndërr nga turi i shtjellës tornado që e çon drejt humnerës…e dot nuk zgjohet… Më tej një kryqëzim dhe ringjallje tiranase, (“Mos më lexo në mbrëmje, Magdalini”), një buzë pranvere penguar, që bën të vijë e s’mundet, pendohet hakmarrës dimri, ngrirë lulekumbullat, Tirana fundoset nën qiellin pus, me të dhe Zëri lirik trishtuar, në rënie humnerës qiellore, nëntokë për ta heshtur kryqëzuesit ndërsa ofshamat e tij të gjalla, jehojnë mbi tokë; e përbejnë ato, ofshamat lutëse Sulamithin, dashurinë e dashurive, këngën e këngëve të Zërit që të mos shfaqet, të mos e kujtojë, të mos e lexojë në këtë mbrëmje, – mbrëmjeve të tilla, kur përfundon e ngrirë, akull Tirana, ku zogjtë mbetur pa qiell, pa hapësirë fluturimi, pa zë, pa thërrmi, – mos më lexo Magdalini… Poezia “Loja”, një tjetër përsosje, veshje përtej sureales, po të këtij trazimi shpirtëror të poetit, por që atë, trishtimin e merr në dorë këndi ironik: “Mega Mjeshtri lojën ta luan”, – “Rrak e shtrak çarkun”, e ti, letër fshati braktisur… I akullt, edhe agimi, si mbrëmja tiranase, në fluturimet prehëse të frymëzimit poetik të Sadik Bejkos tek vargjet e poezisë “Reja mbi mal”; agim që e ka flakur atë te reja mbi Dajt, prej nga shfaqet ai, mëngjesi, si kalë që stuhishëm shfryn ngrica dhe acar mbi rrëmet…Një kalë akulli – botën ha rrafsh me tokën gjer në baltë, poeti ndërsa, me sy reje, herë gremisur qiejve, herë vërvitur humnerave pa ditur ku ta degdisin: “Një çelës është rrotulluar në botë – shtjellë erërash me poshtë-lart”.

Të realizuara në këtë lartësi trazimi krijues janë poezitë e librit më të ri të Bejkos “Këngë të Solomonit”. Në shkrimin e rastit po ndalemi vetëm në disa në funksion dëshmie të përshtypjeve nga tërësia e librit…Atyre të përmendura më sipër, po u shtojmë edhe disa poezi karakteristike për synimin tonë, siç janë “Kohë e përjetshme”, “Dinozauri”, “Më thonë”, “Mbjell ullinj”, “Ishte ç’na ishte”… Tek e para, “Kohë e përjetshme”, kemi një hapje të madhe të Vetes së Zërit lirik, edhe si sfidë botës, mospërfilljes së saj… Por edhe dorëzimit, gjithashtu të plotë, gjykatësit suprem, kohës: qoftë rrjedhës kohore të yjësive, qoftë edhe anije që rrëshqet mikluese mbi det, por që mund të ngelë edhe leckë diku në tela. Por mbi këtë botë ngrihet zot i kohës së vet, zot i universit të vet: “mbret i askushit e njëherësh bash sovran”. Sovran absolut mbi tërë qenien e vet, botën e vet. Pa agjendë, pa telefon dhe e-mail: ”por po të dua, si lypësit lekun e fundit, të gjithën, në çast, për një trill e fal”. Të jesh jashtëkohor,- dinozaur, – fat a fatkeqësi, marrëzi a mençuri, pyetje hamletiane që shtron poeti…” Thirre tjetrin, më thonë, vetëm kur të duhet…”, dhe lexuesi, vetëm tek vargjet e gjen shpirtin e poetit, prandaj përthithet pse e gjen veten, trazimet e veta, të kohës, botës së vet… Pak më tej, përmes një tjetër gjetje kreative, elegante shtrin veten, botën e vet, brengën, dhembjen e vet: “Jam but i vjetër, – verën ia thanë, -rrjetë pluhuri endin merimangat”, për ta përmbyllur poezinë “Mbjell ullinj”: “Vreshti i vjetër, – fidanët e rinj, – më rrëmbushin me yje”, kuptim e hapje horizonti tejetej.

Revista “Illz” nr 13, qershor 2018.

 

Ali Aliu: Si të lexohet poemthi ‘Orakuj të mbrëmjes’

 

Poemthi “Orakuj të mbrëmjes” të Sadik Bejkos ka 15 poezi që të lidhura dhe në ngasje e nxisin njëra-tjetrën, e paralajmërojnë lindjen e asaj që pason. Pamja mbrëmore në fillim shfaqet ngjashëm  me një skenë teatri dhe në gjirin skenografik të natyrës do të zgjohet shiriti i kujtesës dhe do të rrëfehen varg bëmash dramatike të dikurshme e që nga ana e vet do të nxisin ëndërrime, përsiatje transhedentale mbi botën, ekzistencën dhe kuptimin. Është çasti kur gjithësia bën kapërcimin ditë-natë që ndjell rrrëshqitje të lehtë drejt përkundjes spiritual, drejt një bote kujtimesh ku zhduken kufijtë këtej dhe përtej, mnga e cila, mtani më, kanë filluar të vijnë sinjale, kumte konteplative. Në këtë meskohë çdogjë përreth-gjësendet e prekshme, konkrete të botës reale, shfaqen si zbulim i ri, si botë që është përditshmëri e njëkohësisht virtual. Dielli që lëviz qetë mbi humnerë, derdhja e pjerrët e rrezeve mbi kodrta tiranase të Saukut, nxit me këtë rast, ndjenjën e një topitjeje joshëse në fillim, ëndërrimtarë, të një shtytjeje fluide drejt  nbotëkohe që nuk është-një ndjekkje të një bote që ka qenë dikur. Dhe siç do të shihet, pas këtij fillimi, vërshima e hije territ, që ngadalë dhe sigurt e pushton hapësirën sovranshëm, e shtyn ecjen drejt vizionit të mjegullt, drejt njerëzve dhe bëmave të tretura… Kështu, me 15 poezitë e veta, kjo kryevepërz të bart drejt universit njeri, ngjashëm me poemat e ciklet e poetëve Eliot, Paund, Elitis. Pamjet e shfaqura në horizont , artikulohen si tërësi semantike, në kohë dhe në hapësirë. Mbamendja e zgjuar, penetrimesh dramatike vë në lëvizje motive të regjistruara e qëzhvillohen në këtë hapësirë, si struktura të lidhura emocionale, imagjinative, refleksive…

Poezia e parë, pra shënon çastin e vijëzimit të kufirit mes ditës dhe natës, çastin kalimtar kur tërhiqet dritadhe shtrihet terri. Hapësira merr pamjen e një sipërfaqjeje ujore, hijedrita që shkrihen qetë dhe pafajshëm në njëratjetrën. Shpalimi i faqeve të sedimentuara sapo ka filluar të trokasë që, menjëherë,  në hapin e dytë të ndërrojë perspektivë  zëri lirik, në pritje alarmuese: sa s’kanë nisur të brejnë, nga poshtë , nga themeli molat, si valë hijesh që tërheqin pas terrin e plotë….

Në poezinë e dytë, hijet marrin tërësisht në dorëzim hapësirën e harkut pamor të zërit lirik, duke ndjellë një puhizë të lehtë shqetësimi dramatik: “I kam frikë mbrëmjet të tilla me paqe të kufkët, me drita shurdhmemece, me vetminë që i bie cepmë cep dhomës…”Asgjë edhe kjo mbrëmje do të shtojë dëshpërueshëm ai, psherëtimë ngjyrash, asgjë më shumë.

Poezia tre e poemthit, shikuar nga një kënd, është njëra nga poezitë shtylla. Në ecurinë e saj vihen re disa shkallë perspektivash. Në fillim poeti gjendet në prag të kapërcimit të plotë: e ndjen matanë frymën e Saj e megjithatë i ikën, si fill ajëri a rëre, që më pas të akomodohet si në gjendje zero. Lëshohet krahëve të një rënieje të butë palëve qiellore a të çarave të tokës, sin ë hone ajërore të pafundme. Në një shkallë tjetër,ndërron rënia, egërsohet – gur që përplaset shkëmb më shkëmb, por i tëri i vetes, i mbyllur brenda, s’ gjë më të mirë – do të thotë zëri lirik- se burgu i vetes… Tendosja emocionale, zigzageve të ecje-rënieve , egër dhe butë,  ftohtë dhe ngrohtë, në këtë poezi bëhet dramatike. Rënia nëpër kohë pra është pa fatra, pa mbështetje, pa asnjë degë-kohëku të mbahesh, ku të pushosh e të marrësh fuqi për më tej. Dhe, megjithatë, fundi vjen si një prehje kur më në fund arrin të prekësh të paekzistueshmen….

Brenda ngjyrave të këtij mozaiku, në poezinë katër, do të derdhen nuanca, jehona mitike të amalgamuara si artikulim seamntik, tani i ri, i fëmijërisë, si pejsazh që qëndron sigurt në kohë dhe hapësirë. Imazhet mitike dhe magjike, e që lidhen më shfaqjen e gjyshes, sidomos të Atit e të Birit, vërshojnë si vrushkuj shkrepjesh duke vënë në lëvizje mekanizmin spiral të mbamendjes associative. Fjala është për të ndodhurat e tretura në mkohë por që si pamje koagulojnë të prira që, në çastin e duhur të shpërthejnë dhe, nën kontrollindhe zotërimin kreativ të poetit, të artikulohen në art poetik – në një kryepvepërz me këtë rast…

Edhe kënga e pestë është një tjetër shtyllë. Vazhdon shpalimi me mall dramatik i çfarësisë- sociale, shoqërore, morale, filozofike,-së asaj bote, i atij trualli që, rrjedhimisht e paskësh gatuar pikërisht të  tillë zërin lirik: shajni, urrejtje mbushur dëng hambarin dhe, gjakimi I makthët për të qenë ndryshe, për  ta shtydhur këpurdhën me helm, atë të ngulur në tru… pikërisht brenda kësaj poezie do të artikulohen me mjeshtëri disa nga pamjet e shpërthyera – rendja në zinxhirin e kthesave të dritës për të shmangur vetëshkatërrimin, e mbi shpinë portat që ia kyç edhe vetes…

Ambienti i këngës së gjashtë ku ka ateruar poeti, vendoset brenda një pikëllimi global. Shenjave dhe shënjimeve galaktike kapet rënia në zi e hapësirës së zërit lirik. Mbulesa e zëzë do të  marrë në dorëzim gjithësinë: Ariu polar me yll të kuq u shkund brofshëm me haleluja, kuja me jehonë qiellore për marrjen nën pushtet hapësirën e Zhgabës nga drapërçekani…

Në shkallën e shtatë (7) poeti rreket të vërë rend, të sistemojë dhe disiplinojë rrjedhën e rrëmbimshme të udhëtimit poetic, të prek me delikatesë kopshtin familjar të fëmijërisë që i është hapur pashempash. Ka nuanca të lehta sentimentale, mekje kontemplative… ka kujdes për shpërthimet e befta, ende të pavëna nën kontroll gjatë gjallërimit të reliefit të brendshëm e që në çaste, herë-herë, vjen si nevojë për tërheqje – le ta lërë i Larti që, tërë ky zgjim i alarmuar të vihet në shërbim të vetmisë së vet – larg edhe nga ndjellja e rrejshme e mbrëmjes.

Kënga e tetë dhee nëntë janë ode gjyshit dhe gjyshes. Gjyshja tani shfaqet e plotë, nën një ankth e trishtim të përhershëm: në lemeri nga rreziqet që I kanosen të birit, nga gojët e territ që epërgjojnë, I vënë pusi… Vjen zëri I Gjyshit pastaj për ta qetësuar: jo vetëm nata, as guri e muri, por jeta, ajo është plot shajni e buaj zorrënxjerrë, jeta ku hiçi dhe asgjëja janë sy…

Që nga kënga e dhjetë intensifikohet rrjedha dramatike, ecja nëpr kohë-hapësirën poetike, ecja nëpër vete. Vargjet e para të kësaj kënge sjellin pamjet shagalljane. Magjikja ndodh në qiell: shndërruar në një re milingonash, nën një strehë mali, e që ndër dhëmbë mban thërimen e grunjtë- dimrin përta ushqyer, formohet një pamje ishullore të një cilësie majash poetike. Jehona dramatike e kësaj poeziedo të shtohet deri në poezinë e 13-të, pas së cilës fillon zbutja, tërheqja e qetë.

Kjo lartësi artikulimi poetik do të shtrihet, po me atë forcë, edhe në poezinë e njëmbëdhjetë. Ja gjashtë vargje të një bukurie të rrallë nga kjo poezi:

 

Më tej pusi bablok, qafok buzëlagur

Me rrodhanin e reve dhe sipër kovën

Herë përmbys në zi vajtimin tharë e shtypur

herë e plotë e në rrëke lotësh derdhur anash

në një gëzim budallaqeje, dhuruese

deri në ndryshkjen kërcitëse të vetvetes.

Ëhte një mozaik poetik i përsosur ku pleksen dhe shkrihen ngjyrat e jetëdhënësit biblik –kroit bablok e të virgjër, herë me kohën përmbys në zi thatësire, herë në lot çurkë që nuk e lënë të ngjitet kurrë e plotë, e që megjithatë plot gëzim, budallaqja, – e tillë deri në flakje nga njerëzit e pamiradijshëm…. Është pusi, me këtë rast i transformuar në një metaforë fati dhe ekzistence njeriu nëpër kohë… Kështu në vijim të portretimit, të veteportretimit, objektete fenomenet, gjësendet… lehtësisht shndërrohen në poetizime metaforike. E pranishme përsëri Gjyshja me ankthin lemerisës për fatin e djalit të vetëm që mund ta gëlltisë terri.

Që në hapje të poezisë së 12-të përsëritet pjesa e vargut të parë nga poeziae 11-të. “Jemi të ashpër. Vadhëza as të pjekur as të papjekur, bimë-frut as e butë, as e egër…” vazhdon  shpalimi i kohës që s’është.

Shfaqja përsëri e gjyshës, përherë nga një perspektivë tjetër psikologjike, kësaj here në kulm të lemerisë përmes klithjevajeve drejtuar nipit (zërit lirik), djalit të djalit pra, që t’i bëjë zë, t’i thërrasë të atit me sa fuqi ka në këtë buzë nate që merr njerëz, të bërtasë sa të nxjerrë jashtë gurmazin “o baba”, thirr derisa britma t’i bëhet dritë tyt eti!..Edhe në këtë poezi pamjet e kornizuara, që nga ato sociale,  psikologjike, mitologjike që nga bukëzeza e munguar dhe thasët e firosur natën, që nga shpatullat e kallura nga litari, deri te kapërcimi i lumit për së gjati… veçohen secila për origjinalitet dhe kënaqësi estetike.

Bashkë me poezinë 13 shfaqet një fluturim, rënia a ngjitje prapthi.  Tani ka filluar tërheqja, zbritja, aterimi kthyes – nëtokë. Pas valëve rrokullisëse ëhtë një tërheqje e ngadaltë deti, pas galopimit prapthi të zërit lirik, tani që andej kohe. Tërheqja do të ketë shijen e ripërtypjes së pikëllimit baladik dhe shija e vetmisë dhe dilemma: do të mundet vallë të kthehet I plotë – a ka farë kthimi të tillë dhe akoma, ç’synon ai?

Vargjet e këngëve të fundit të poemthit -14 dhe 15, I përshkon dukshëm puhiza e lehtë baladike: buka e vënë me dorën e gjyshes, për zogjtë e uritur, apo për udhëtarin e vjetër të natës, mbeti e paçukitur…

Marrë nga Ali Aliu “Si të lexohet poezia”, botoi Serembe, Shkup, 2012, fq 143-148

 

 

Ymer Çiraku: Poezi gravurë

 

Hamurabi është një prej gjenive të botës së trazuar antike me vithisje dhe tragjedi të popujve. Sundoi fort gjatë, për 43 vjet, duke qenë themeluesi i së parës Perandori të famshme të Babilonisë, kohë me të cilën lidhen fillimet e shkëlqimit të këtij qytetërimi mbresëlënës. Hamurabi inkurajoi drejtpërsëdrejti një kod të plotë ligjesh, i cili pati ndikim të gjatë në legjislacionet e Orientit dhe që e bën atë të përmendet si një nga legjislatorët më të shquar të kohëve.

Ky është me dy fjalë portreti historik i Hamurabit, mbrtetit të gjashtë për nga radha të Dinastisë së Amoritëve, një popullsi nomade kjo, e cila kishte zbritur nga shkretërirat e epërme të Sirisë, drejt Mesopotamisë dhe Babilonisë. Në librin me poezi të Sadik Bejkos kjo figurë e pushtetshme e së kaluarës nuk është e rastësishme dhe efektuoze, por merr një domethënie të paramenduar dhe funksionalizohet me prirjen dhe porositë (mesazhet) poetike. Gruri, qielli, kokrra e grurit, zjarri, vdekja, vendet e shenjta, këto dhe të tjera të ngjashme me këto, përbëjnë asi pamjesh e shëmbëllesash, të cilat mund të thirren fara apo Ashti i gjërave.

Këtë prirje për të funksionalizuar e sendërtuar artistikisht ashtet apo thelbet ekzistenciale të jetës gjithësisht, Sadik Bejko e pati shfaqur qysh në krye të herës në librin “Rrënjët” (1972), ca më të rafinuar te libri tjetër “Si vdes gruri” (1994), për ta finalizuar në një ekspresion gati homogjen te përmbledhja “Letër Hamurabit” (1997). Udhëtimi i gjatë poetik në vite drejt këtij synimi të fiksuar, flet për vazhdimësi artistike që ka lakmuar t’i thellojë idetë e format poetike, ashtu si një lumë që vazhdimisht i qëndron besnik shtratit të parë dhe zhytet thellë e më thellë në “përqafime” me të.

Dukuritë më thelbësore, duke qenë më ekzistencialet, janë edhe më të moçmet, më ataviaket, pra, jo aq të latuara, por të rënda mjaft nga pesha e vetmjaftueshmërisë si të tilla

Ky pikëvështrim i ka dhënë librit një tis përhershmërie, gjithëkohësie, si dhe një pamje “skeletike” në kuptimin e grumbullimit të atyre ashteve themelore, që mbajnë mishin dhe rropullitë e jetës. Këto të fundit, sigurisht, mungojnë, duke u fanepsur përmes nebulozës poetike, pikërisht skeleti i gjërave, në mund ta cilësojmë kështu. Këtu e ka shkakun, mbase, ajo pamje gravurë me të cilën shfaqet kjo poezi. Nuk ka nuanca ngjyrash dhe larushi formash, por kryesisht linja themelore, të rënda (nga mungesa e ajrit të lëvizjeve), të vjetra, domethënë që vijnë nga thellësia e kohërave, pa qenë të përziera me krijesat më të reja urbane. Thënë ndryshe, të ngjashme me vizatimet paleolitike të shpellave.

 

…në ajër të braktisur

Myshku zgjat mjekrrën mbi porta…

…Gjithçka këtu e komandon guri…

 

Fiku i përçudshëm në gur

në verë martohet me hardhi

Mbi rrasa, duke rrjepur gjunjët

me një zog sqepon rrush një fëmijë.

(Komanda e gurit)

 

Jeta prej një kohe të gjatë në një qytet të gurtë besoj se ka luajtur rolin e vet në këtë lloj poezie gravurë, të rëndë, paksa gri, pra, gati statike e pa kolorit. Mungesa e koloritit të ngjyrave në raport me lexuesin krijon ndjesinë e leximit të përqëndruar (racional) të tekstit poetik, ndryshe nga leximi dinamik (emocional), si në rastin e teksteve të llojit tjetër, ku lexuesi përfshihet në shtjellën e poezisë. Çdo tip poezie ka përparësitë dhe mangësitë e veta, por për rastin e parë (leximin e përqëndruar) lexuesi është në pozita më mbizotëruese të tekstit, sepse ky tekst, si imazh poetik, është një kuadër gati i fiksuar, i ngjashëm me pamjet e një herbariumi, ku vëzhgimi është përimtues. Në herbarium ka ngrirje, kanë humbur pothuaj ngjyrat, dallohen vetëm kërcej dhe deje jete, që normalisht mund të çonin edhe te ndiesia tronditëse e një kadavre massive. Por, në fakt, nuk ndodh kështu. Ato pamje përcillen me ndjesinë e kuptimit të jetës, të rezistencës dhe të vlerave që kanë kërcenjtë, farat, dejet, Ashti i gjërave.

 

…nën shtresë gjethesh shkoqet mishi.

në mushkëri ke një dëng me fletë.

Skeleti i bardhë po të gjethohet.

Një lëvore e butë peme të gjithin të përpin.

Në tejdukshmërinë e varrosjes së blertë

të qoftë i lehtë

drunjëzimi në pemë. Amin.

(Drunjëzim)

 

Në këtë raport përqëndrimi maksimal ndaj tekstit, lexuesi racional fiton pozitën dyfishe, atë të qëndrimit mjaft imagjinativ. Kjo ngaqë “ngrirja”, “vjetërsia” dhe “skeleti” i tekstit, duhen ringjallur dhe plotësuar si në origjinë. Pikërisht kjo e bën lexuesin të mos mbetet vetëm në pozita racionale, por edhe imagjinativo -krijuese, sepse tashmë ai është si të thuash edhe një lloj krijuesi i pjesës tjetër të tekstit, i pjesë së munguar, por të nëkuptuar. Pra, në këtë poezi leximi përgjithësisht është në pozita racionale, veçse gjithësesi jo indiferente.

Në një poezi të librit të mëparshëm “Si vdes gruri”, poeti identifikohet me pusin me ujë e, në mundim Sizifi, ”Fus kovat / terr e veç terr / kam nxjerrë…”, këto janë nga ato shpallje dhe kredo, që më shumë se një gjetje impresionuese metaforike, përcillen se vetëshprehje emblematike e atij tipi poezije, ku nuk preferohen ujërat e zhurmërat, pra dekoret sipërfaqësore, por thelbi i gjërave, zona të atilla këto, ku trysnia e mendimit është e atij intensiteti, sa fillojnë mjegullat apo të ashtuquajturat “vrima të zeza”. Në pamje të parë, në këto zona duket se nuk shihet gjë, megjthëse ky hiç e ky terr është vetëm iluzor, Sadik Bejko vazhdon t’i mbetet besnik prirjes së poezisë përsiatëse që ndonjëherë shkon e takohet me kufijtë e hermetizmit. Gjithësesi “kovat e territ” përmes të cilave përshfaqet kjo poezi, vështirë të arrijnë të bëjnë një lumë të vërtetë hermetizmi. Te poetët tanë të sotëm, më shumë se një profil të përcaktuar në mënyrë klasike veson një hibrid, domethënë një përzierje estetike. Kjo vjen, mendoj, për shumë arsye, madje dhe për më të thjeshtën arsye, në hapësirat tona relativisht të kufizuara poetike, një shkollë e caktuar letrare do të mjaftonte të robëronte dhe të asfikësonte gjithë kuadrin e ngushtë të letërsisë. Pra, mbase dhe në mënyrë intuitive, është gjtetur një lloj mjeti i pashpallur vetëmbrojtës.

Poeti Sadik Bejko është përshfaqur me këtë prirje qysh në krye të herës, duke u thelluar në atë shtrat të gjetur, pa synuar të gjejë një shtrat të ri. I prezantuar që nga fillimi i viteve ’70, ishte një poet që po linte mbresa te lexuesi i kohës. Parapëlqente atëhere metaforën e vednlindjes, të dashurisë, të një loj vetmie bohemiane që dukej dhe përmes shtresave të tjera, po ta vëreje me shumë kujdes.

Pastaj Sadik Bejko mungoi gjatë, thua se i përkiste vetëm së kaluarës. Por ai me sa duket ishte një lloj murgari i shpellës Aram (apo Harram), i cili atje ku punoi pak vite, shihte dritë. Falë kësaj drite, falë vështrimit ngultazi nga kjo dritë, ai mbijetoi fort admirueshëm përmes poezisë së tij.

Mehr Light nr 9, 1999, fq, 264.

 

 

 

Josif Papagjoni: “Këngë të Solomonit” – nga dje, sot…

 

Sadik Bejko ka zgjedhur për vëllimin e tij të fundit poetik titullin “Këngë të Solomonit”, diçka e hershme sa dhe e përhershme, e çastit tëmbramë sa dhe e gjithë jetës: Dashurinë. Ka zgjedhur “Kanti Kantiku-n” e Solomonit, mbretit hebre të dashuruar pas mbretëreshës së tij plot hire e mirësi, Sulamithit. Ajo, “Kënga e Këngëve”, është vrisi e kroi ku çdo varg poeti mbushet me lëng, buis e gjethon, si dhe poezitë e këtij libri, kushtuar asaj ndjenje qëpoezia i përket, “aht’-it të ëmbël të jetës: edhe lule edhe gjemb, edhe lumturi edhe brengë, gazavaj i përjetshëm teksabota vërtitet e vërtitet ende këtij kozmosi sa në dritë, aq dhe në terr.

Në krye të herës thua me vete se gjithçka do t’i kushtohet asaj, dashurisë së burrit ndaj gruas, diku një Salamith i plagosur kujtimeve, por në fund ti ke një zhgënjim. Janë dhe s’janë për dashurinë të gjitha vargjet e Bejkos: domethënë për dashurinë si eros, si marrëdhënie në çift, si premtim dhe tradhti, si bashkim dhe ndarje, si prani tronditëse dhe kujtesë pikëllimtare. Sepse jo pak syresh shkojnë përtej këtij perimetri konceptual dhe si ato rrathët e Sokratit, prekin ndjeshmëri të tjera, halle të tjera, që rrinë në fakt ulagjunj po te dashuria a burojnë prej andej, por që shkojnë në të tjera vise e kuvende të brengave njerëzore, në tjetër ajri’ tematike.

Pikërisht ky migrim nga poshtë lart, kjo ecejake nga këtu për atje, nga vetjakja tek tërësorja e shëndoshin vargun, i japin më shumë nerv social, më shumë gravitet, ku dhimbja dhe loti ikin prej këndej, domethënë prej përjetimit të poetit dhe degdisen për andej, domethënë përjetimit tonë tanimë si shoqëri e traumatizuar, përgjithësisht në shilarësin e një fati të mbrapshtë ku hungëron inati, zemërimi. Prandaj dhe në “shtresimet thikë të territ/zgjuar vështrimi im rreh të cek sytë e tu!” (poezia Rrotullimi i planetëve), ku “kokën time të prerë/e vë te timoni në xham” (poezia Thirrja e udhës).

Qëndroni pak këtu! Figura është dykrerëshe, imazhi një koke në xham, pra fytyra e shoferit-poet, si e prerë, diçka virtuale, e ëndërrt, që të sheh përballë, syngulur a syshuar dhe nënkuptimi për trallisjen e një rruge jete mbushur përplot andralla, përplasur ndofta në shkëmb a që bie në humnera. Imazh dhe brendi, frikë dhe kuturisje, fat dhe fatalitet, një kontrapunkt që i bashkon të dyja së toku zymtësia. Vetëm te kjo poezi ka një sërenditje metaforash të njëpasnjëshme, ku rruga bëhet kalë dheu dhe mitër nëne, gurë vatre e gjethërim shpuzë, shtat femre e ditur a e shkallmuar, ku njerëzit ngjajnë si hone e me fytyra të tunelta, me kërthizën e djepit lidhur në rrufe, pastaj shfaqen mushkëri dhe kupa uji në buzë, për t’u kthyer në plugim të tejdukshëm ajri.

Dhe te kjo rrugë jete, e gjatë sa një e shtënë plumbi, në një karrocë me rrotat buzë greminës tek vrapon si e çmendur fatit idiot, jemi të gjithë ne, dje dhe sot, të mençur dhe të marrë, kryembushur me mendime dhe kokëbosh në harenë e çastit. Dhe ecim, ecim, më shpesh kuturu e ndonjëherë me dritën feksur tej si majmali mbi retë, që nga mitra e honeve e gjerte përrenjtë…

Poezia e Sadik Bejkos është një poezi serioze, e një stofi të rëndë, ku mendimi ngjishet e ngjishet gjer në nënshtresime semantike, pa i hapur udhë thjeshtëzimit dhe lehtësisë, prandaj dhe kërkon një mendje të qetë për ta shijuar e rrokur me tërësej. Vargu nuk është aspak vrapacak, entuziast, por vramendës.

E dyta, ndryshe nga në jetë, Sadiku, një njeri mbushur përplot rrëfime të bukura, anekdota, tejet social, i hareshëm e i këndshëm me miqtë, edhe me pak raki para, në varg, përkundrazi, është i zymtë. Jeta duket se e ka ngopur me zhgënjimet e saj, fshikulli i ka rënë egër mbi shpinë dhe mosha, kur farfuritë dhe përshkënditjet rinore të duken larg, shumë larg, në një tjetër kohë e ajër, prandaj dhe vrerin zemra s’ia mban më.

Poeti e zbraz në kamzhikime sarkastike kundër kohës së mbrapshtë, hajnave të politikës, rrenacakëve gjithfarësh. Është e çuditshme ta them se Bejko godet habitshëm me dy fshikuj, i pari, më i egri, kundër vdjerrjes dhe zdërhalljes së shoqërisë dhe njeriut busullhumbur, ku spërndritet satira, dhe i dyti disi më lëndues, gricës, fshikulli kundër vetvetes, falë një autoironie që merr kah filozofik, një farë mazohizmi a ekzorcizmi kristian vetëfshikullues, për të qitur vrerin nga thellë shpirtit të plaguar e të zhgënjyer, aty ku s’mban. Lëkurën e tij e kanëshpuar gjilpërat e brymës, lëvarur te akulli, thëllimi dhe rrapet, lëkura që zhvokshet nga shpina e gjarpërinjve (poezia Ora 24). Dikur njeri, tani ka radhën të bëhet ujk e të vë kujën: uuuuu…!

I thinjur si një pyll me borë, në hungërimë, në mug, në mjegulli. Është kuja e dëshpërimit (poezia Ujku). Ai i bën thirrje vetvetes të dalë nga pika e mortit, shkartisur, vithisur, ku truri i çarë nga thundrat e elefantëve ia bën kokën rrëmujë dhe me rrobat e kipcit të vet rron, në një dyzim prishamendës, e shtyrë si një kufomë nga dhuna e dritës! Sa e gjetur kjo e fundit, “dhuna e dritës” që e çon poetin periferive të terrta, madje një paradoks i lakmuar, sepse ka brenda pikërisht atë që e thashë edhe më sipër: zymtimin kundruall kohës, sikundër ironinë ndaj vetes dhe moshës (poezia Nën dhunën e dritës…).

Por ja ku përndizet diku gjetkë një varg plot lëng e njomështi për dashurinë, ku “Pa ty cimbal tingëllues,/ pa ty, pa ty nën gëmush i fshehur jam…”Edhe peizazhin Bejko e përthyen në mugëtirat e brymta të vetes, ku errësirat bëhen qiell, frymojnë, ia shkulin mishrat dhe kali i akullt botën e ha gjer në baltë, ndërsa reja mbi Dajt nga truri i tij beson se ka mbirë (poezia Reja mbi mal).

“Apokalips 2016” sjell një peizazh tmerrues, ku peshqit hanë mish njeriu, varrezë e madhe të vdekurish, kurvash, lapërdharësh, një tokë e qiell i vdirur, ku e tashmja i thërret të shkuarës, kërkon apokalipsin. Poezia “Bora mbi Dajt” është një imazh i bukur, pleksur me ndjeshmëri, frymë, një borë e kërthijtë, avull mbi një gotë çaji, ashtu e fshikët, me njerëzit në ngrohtësitë e shtëpive të tyre dhe shpirtrave.

E ndjerë sa dhe një klithmë çjerrëse në gjoksin e mbyllur dhe gjirin pa qumësht nëne është fati i“burrneshës”, ky status i habitshëm antropologjik shqiptar, lindur nga jetë-vdekja, me mohimin e më të shenjtës dhe më të dëlirës gjë femërore, dashurisë dhe mëmësisë, e quajtur nga poeti si gozhdë e zezë ngulur në fytyrë kohe, thëngjill i zi, i gjallë në vdekësi të ftohtë, e zeza e grykës së pusit në brymësi të thinjur hëne, aht gruaje në asht të mohuar, (poeziaBurrnesha).

Komunizmi poetit i ngjan si kometat, dritë utopish e lumturish duket se sjell, iluzion përshëknditës, ndërsa dheut gropa të terrta hap e zemrat vret për flokët e një vashe, errësirë e zhgënjim lë pas, eshtrat e vdekjes (poezia Lamtumirë kometë!). Por ky komunizëm, më në fund i groposur, duket se sërish po mbin në tjetër formë, si gruri i ri në pranverë, dhe zhgënjimi i poetit klith: “Kotësi e kotësive… është kotësi…” Sepse ish-ët e dikurshëm të komunizmit në demokratë janë klonuar, ciklopë e krokodil zbutur, dhe loja e fatit ta përplas talljen në fytyrë!

Te vjersha “Kush është ai”, diçka nga marrëzia e mbretit Lir të Shekspirit më sjell në mendje, ndoshta një njeri i pushtetshëm dikur, mizor i mizorive, por që tashmë mendja e çartur nga pleqëria mizorinë e tij të hershme mëton ta shëroj me mizorinë e çmendurisë dhe shastisjes pleqërore, si një ndëshkim prej vetë Zotit.

Shumë dhembje ka poezia “Shqipëri e karafilave”, ku në duar gruaje, tej ngricave, ngjallen krizantema, vibron karafili, këto dy simbolika të ëmbla erotike, aq mallëngjyese, mbushur përplot vesime të trishta varreve, lotit dhe ledhatimit, mes kujtesave fytyrçjerra të motrave tona që vajtojnë vëllezërit e tyre të pamartuar, me plumbat në tëmtha, që shkreti e bëjnë shpirtin. Dhe këtu s’mund të ecësh më tutje pa thënë se vjershërimi i Sadik Bejkos, pak sa ta shtypësh me gishta, gjak zemre qet, një gjak i hidhur, i vrugët. Trishtimi e mundon gjithandej poetin, e mundon shpërfillja, inati i pakuptimtë, teksa pi me shokët në harrim dhe mendja mbi ekran të celularit një SMS nga dikush pret dhe e përgjon. Lotin në cepin e syrit e kafshon me qerpik, e merr në gishta, kripën lëpin…

Bëhet gërryes ky trishtim edhe në të tjera vargje kur me qetësi “uraganin” pret që t’ia shkul rrënjët, ndaj pa mëdyshje, si në një ndarje lamtumirë, ai vikat: “Tu mirë, fytyra të dashura/Tu mirë qiejt e mi, ajri im, dielli im/ Dhe… natë….”. Mendja, herë-herë, ashtu e shpenguar siç është, ose në moskokëçarjen e çastit të hareshëm që jeta na fal, e sfidon brengën, zhgënjimin, se ja, poeti-njeri doli prej pyllit të vetme rrënjët ngulur dheut thellë e mes gjarpërinjsh fjeti, dhelprash dhe lakuriqsh kokëposhtë. Hajt, o miq, të dalë ku të dalë! (vjersha Pylli dhe lakuriqi i natës).

Shumëçka mund të them për vjershërimin e Sadikut, por nuk mund të lihet tej vëmendjes dialogu me vdekjen dhe të vdekurit, një nga temat sublime të poezisë, eshtërim i shpirtit poetik. Ky dialog shfaqet si një ndjenjë përhirimi, një lloj murgërimi i kredhur në meditimin filozofik se sa në pikëllimin e njerëzve që shuhen e që dikur krijonin jetë, një mbamendje të brylltëpër poetin, duke i ngjallur e mbi drurë nga gjethe të rëna në blerim i kthen. Ndërsa eshtrat e vdekjes, bërë qymyr, mëton t’i kthejënë një zjarr vatre dimrit të ftohtë. Paradoksi i pakuptimësisë midis brezave e bën të qesh, por edhe një dinozaur i plakur i duket vetja me frymë eshtrash. Poeti nuk krekoset dhe s’vesh parzmore heroizmi, paçka se në ditë të zeza ka qenë dikur, sepse ai është njeriu nga “frikërat i prekshëm”, njeriu me brishtësitë e penjta dhe kufizimet e kithëta, i përkohshëm si flaka e qiriut kur e rreh fshika. Prandaj ai sfidon gjithkënd e gjithçka, nënjë yllësi ëndrre, me thjeshtësinë e gjer me varfërinë e tij, me një gotë verë te një kioskë, kur koha bëhet pakohësi dhe bota gjithësi, një “mbret i askushit e njëherësh bash sovran”. E ky mbret, me emrin poet, mbretit të botës reale një sekondë nuk ia fal… (poezia Kohë e përjetshme)

Të menduarit poetik metaforik të Sadik Bejkos është diç e brendshme, s’ka nevojë për ftesë dhe apelime teorike. Po kujtoj fare pak të tilla si: zogj me akuj në sqep… lule lejleku… ashti vertebror i ajrit… fletët e qelqeve… diell i mishtë… ajër i theur… Dhe dhjetëra të tjera… Vëllimi mbyllet me vjershën e gjatë “Kënga e Solomonit”, që mban dhe titullin e tij. Me këtë po i mbyll dhe unë këto shënime. Poezia mitike e “Këngës së këngëve” dhe Sulamithi si frymëzim dhe ngasje, edhe pas 3000 vjetësh, është po njësoj. Ka qenë dhe do të mbetet bukuria e femrës dhe drithërima e mashkullit. Sepse dashuria nuk ka kohë, as fytyrë, është po e njëjta duke qenë e gjithkundshmja, nga dje, sot e përmot.

Sadik Bejko e ka lexuar këtë kod të pamort, prandaj dhe poezia e tij te ky libër vjen si një testament dashurie, ku zemra jo thjesht dhemb e ofshan, por pikon heshturazi gjak…

Marrë nga: Fjala, loja, imazhi, bot UETPRESS, 2020, fq .636.

 

Prof. Nehat Sopaj: Poezia e Bejkos në përmbledhjen poetike “Letër Hamurabit”

Sadik Bejko lindi më 30 mars 1943 në Tepelenë. Shkollimin në vendlindje, të mesmen në Elbasan, gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës. Një kohë ka punuar mësues letërsie, pastaj pedagog në universitet. Ka qenë i ndëshkuar politik me riedukim nëpërmjet punës në minierë qymyrguri (6 vjet në Memaliaj), për çka krijimtaria e tij letrare rreth një dekadë do t’i ndërpritet. Mbas ’90-ës ka qenë dhe deputet në Kuvendin e Shqipërisë.
Vepra letrare: Rrënjët, poezi, (1972), Ku e ka folenë bilbili, poezi, (1981), Si vdes gruri, poezi, (1994), Letër Hamurabit, poezi, (1997) – shpallur libri më i mirë i vitit çmimi Penë e argjendtë – , Somnambul, poezi, (2002), Psalm për atin, poezi, (2003), Fytyrë e panjohur, poezi (2006), Këngë të Solomonit, poezi (2017), Sytë e gështenjave të egra, roman, (2011) etj

KËRPUDHA

Nga ankthi-vrer toka çahet,
vena e zbuluar pikon gjak të zi.
Kërpudhat nga të çarat vërshuan
rrënjët në kalbëzim e shi.

Dhe ndër njerëz kërpudha verbërie
në sy, në ballë… e në zinxhir.
Kërpudhë e egër lulon si sëmundje,
pushton si zgjim.

Damarë të vrertë egër zgjaten,
rrjetë rrugësh nën kupolë,
dhe shtylla dhe trarë:
qendër e botës
një kërpudhë e madhe e bardhë.

Mirëse erdhe në botën e kërpudhës!
Për të jetuar kupolën, a ke gjëmba, iriq?
Këtu shkruhet: në strehën e urrejtjes së ftohtë
ke zemër të hash gjallë armiq?

Si skalpin hiqe fytyrën, vare në gozhdë
që nën hije të bësh udhë.
Pikë-pikë mbi bar helm-vesën
thithe nën kërpudhë.

Në verbëri kapu, në marrëzi të marri-
kërpudhë opake në pllenim.
Nga stuhi verbërie, tërmet tërbimi
ke lindur si kthjellim.

Vëllimi “Letër Hamurabit” i autorit Sadik Bejko është një frymëzim i çiltër dhe i plotë me kulturën e shkrimit që e përllogarit kombëtaaren dhe të sotmen, postmodernen dhe globalizmin. Lexuesi nuk shkoqet nga frymëzimet e prera ashtu si i duken poetit: të zjarrta, të ethëshme, të zymta. Një varg figurash të tejlexueshme për të gjithë, flasin për një shpirt të shqetësuar poetik maksimalisht, për një përvojë të dhembjeve të thella e të mëdha, për një të vërtetë tmerrisht denigruese kombëtare: aty gjejmë: Hamurabër, shpella, libra, blibrabrejtës, eshtra të thara, labirinte tregjesh, hambare terri, hippodrome, bodrume, shkopinj e laqe xhelatësh, ligje e kode, dhëmbë qensh, dele me gjuhën plot zjarr, zogj që çukitin me sqep ajrin blu, pemë që kthehen në kristale, gjethe, ujë, baltë, udhë ajri… të gjitha këto nga një unë, lëmsh me nyje, mish e kocka, driza, klounë e bankete e kufoma, njerëz që kanë ngrënë zjaarr, … aty lexojmë për litarë, helme, xhelatë e burgje, njerëz që pinë zjarr e pinë shi.
Sadik Bejko për shumë arsye mund të merret fotografuesi më i mirë i komunizmit ku njerëzit lexues janë spektatorë të një teatri makabër ku jeta mund të luhet si në një film bardh e zi: e mira, e perënduar, zëvendësohet me të gjitha zezonat e një ferri tokësor. Gjithëçka është e zezë, gjithëçka është e përmbysur, gjithëçka është ironi e së vërtetës; edhe ato pak drita optimiste të cilat kryesisht dalin nga optika e qarkut familjar (p.sh, vjershat ‘Babai në mbrëmje’, ‘Ati, biri dhe buka’, ‘Rend ta kap jetën’, ‘Djegaguri’), poeti është i rrethuar me të djegat e ditës, me rrëmetet e saj, me rrokopujat e një metagjëllimi të cilit s’i dihet kahja dhe fundi me tmerret e saj. Vetë titujt e poezive e përflasin natyrën e një katrahure të nënkuptueshme: Në rrethin e trembëdhjetë, Njerëz të angështuar, Drunjëzimi, Në kaçuben e brengës, Nata e fundit e deles, Ç’mbeti pa thënë për dëshmorët, Edipi dhe zinxhiri i veës, Hija e dhelprës së kuqe, etj. Gjithëçka, gjithëçka e përflet natyrën e frymëzimit të një pshtjellimi, ku hapur dhe me një sarkazëm të theksuar portretohet shpirti në zjarr i njeriut në kohën që e lanë pas pa perspektivë, tmerret e saj dhe dhembjet e njerëzve. Hije, gogolë nate, merimanga, njerëz që presin me çomangë pas dere, dhelpra të kuqe si fantazma (shih poezinë ‘Hija e dhelprës së kuqe’), përbëjnë mozaikun e asaj kohe që në nënvetëdijen e heroit lirik, vegjetojnë me një varg frikërash që është e vështirë të shporren, sepse fantazma të tilla, në nënvetëdijen e poetit kujdestarojnë edhe sot.
Vjersha ‘Kërpudha’ mbase është poezia moto e kësaj katrahure që do ta portretojë edhe këtë gjendje të sotme ku fjalët janë të rrotulluara dhe kuptimet merren sipas një etiologjie të mbrapshtë si hije të një të kaluare. “Vena e zbuluar pikon gjak të zi…te çdo njeri kërpudha e egër lulon si sëmundje… kërpudhë e madhe e bardhë. Mirë se erdhe në botën e kërpudhës… ku shkruhet… ke zemër të hash gjallë armiq”. Gjithëçka vjen e rrotulluar së brendshmi, kurse fjalët “ke zemër të hash armiq”, mbase sikur e shplojnë ironinë e poetit: kush janë këta armiq, kush i ha ata (është i nëkuptueshëm cinizmi dhe ironia e poetit për ideologjinë totalitare komuniste)! Kërpudhë e egër lulon, thotë poeti dhe ti njeri s’ke ç’bën tjetër pos që “fytyrën vare në gozhdë”.

Vjersha ‘Kërpudha’ më vete na kujton bunkerët, strehimoret prej çimentoje dhe prej hekuri që në regjimin komunist shqiptar njiheshin si sistem mbrojtës nga armiku i jashtëm. Në pamje të parë kjo figurë na shtyn të mendojmë kështu. Megjithatë vjersha ka kuptim tjetër, shumë më thelbësor se ky survejim, ka kuptimin e së keqes brenda njeriut, oreksit të tij të pangopshëm të përfitimit material, dëshirën për të sunduar, prandaj dhe për të nështruar të tjerët për përfitime personale të atij soj njeriu. Kërpudha, në fund të fundit, del nga toka, nga të zitë e tokës, nga venat e saj pikon diç si gjak i zi, në mënyrë që pastaj të dalë diç e bardhë, nga rrënjët, nga kalbëzimet nën shi. Kërpudha është sëmurja që në zinxhir shtohet shumëfish, bëhet dëshirë e marrë, qendër për ndryshimin fizik të botës, prandaj nga një ëndërr e pastër shndërrohet në mish të egër. Ironia e kësaj dëshire të së madhes, kur gjithëçka shndërrohet në të kundërtën: ideali në instinkt vetëgllabërues, mbart ligjin që e mira shndërrohet në ligësi: “Për të jetuar kupolën… ke zemër të hash gjallë armiq”! Fjala “armik” në zanafillë ka nus-produktin e bunkerizimit ose surrogatin e mbamendjes të së keqes në kokat e njerëzve si qëllim, si mësymje. Njeriu nga homosapiensi me marrëzi i kthehet shëmtimit: dy strofat e fundit edhe më tepër e sqarojnë këtë të vërtetë: “hiqe fytyrën vare në gozhdë/… helm vesën / thithe nën lëkurë”. Poeti e ndjen se sa mund të degjenerohet soji njerëzor nëse tjetërsohet: verbëria marrëzia lindin tërmete tërbimi mu si kafsha, njeriu humb elementin e tij të vetëdijes, kategorinë e sapiensit, duke u shndërruar në homo animalia.
Tash kur komunizmi është larg, tashmë kur fajet s’dimë kujt t’ia hedhim, ne idealet i kemi kërpudha, kërpudha ose mish të egër që na i shndërrojnë virtytet në të meta. Krejt kështu për shkak të instinktit të pangopshmërisë që gjithëçka ta shndërrojmë për përfitim për veten, në dobiç. Pas gjithë këësaj që u tha, fjala e fundit e kësaj poezie është “kthjellim”, fjalë e cila sikur do të na përmbulojë turpin me një tundje koke. Fjala “kthjellim” s’do kurrëfarë sqarimi sepse lexuesi do të dijë të gjykojë ç’ka pas kësaj. Detyra e poetit s’është të predikojë për të mirën dhe të keqen, detyrë e tij është të fotografojë dhëmbët e mëdhenj që gllabërojnë gjithëçka dhe në fund edhe më të rëndësishmen, homosapiensin.
Poezitë e poetit Sadik Bejko janë talbo kritike për gjendjet dhe gjedhet e njerëzve, veset dhe ëndrrat e tyre të sëmura, dëshirat e pangopshme për sundim mbi tjetrin, pas së cilës edhe fjalët humbin kuptimet. “Kthjellim” është fjala përmbyllëse, lexuesi kupton se gjithëçka tjetër është e tepërt, vetëtorturim.

Marrë nga libri “Poezia dhe poeti”, Kumanovë, 2010.

Adem Jakllari: Midis kodit preferencial dhe kodit poetik

Mbi librin Perëndim me pak natë të Sadik Bejkos

 

Libri me poezi të zgjedhura Perëndim me pak natë, i poetit Sadik Bejko, është një nga librat më të bukur të botuar viteve të fundit, një libër që mund të renditet me disa prej librave më të mirë të poezisë moderne shqipe në tërësi.

Përzgjedhjen e poezive të Bejkos e ka bërë Ali Podrimja, një tjetër poet i shquar dhe me vokacion tërësisht modern. Me intuitë estetike dhe shije sqimatare, Podrimja ka zgjedhur nga të pestë librat e Sadik Bejkos, të botuara deri më tani, poezitë më të bukura, duke ndërtuar me to një arkitekturë, prej vargjesh, mjaft të rrallë dhe tejet sugjestionuese.

Libër me një regjistër të gjerë kumtesh, strukturash poetike, përfytyrimesh dhe mbivendosje kohësh artistike, nga ato mitiket deri tek ato modernet, botimi i tij do ta pasurojë artin tonë poetik. Me pak drojë, se mos cenoj sedrën e disa “patriarkëve” tradicionalë të poezisë bashkëkohore shqipe, do të thosha se vlerësimi me kujdes dhe dashamirësi i këtij libri do t’i tronditë nivelet e ngurtësuara hierarkike, të deritanishme, të vlerave artistike. Autori i këtij libri provon bindshëm se zotëron talentin e mirëfilltë të poetit, dhe se ka njohur e përvetësuar në mënyrë organike përvojat dhe modelet poetike, shqiptare dhe ato botërore. Me poezinë e tij më të mirë, Bejko ndërton një sistem poetik nga më të ndërlikuarit si në strukturë, dhe në semiotikë. Në shumicën e krijimeve të tij, semiotikë nuk është vetëm fjala, por edhe përbërësit e tjerë formalë dhe përmbajtjesorë të poezisë. Këtë poeti e ka arritur falë aftësisë për t’i metalizuar, edhe gjërat më të rëndomta të jetës njerëzore dhe të natyrës. Ky poet ka një prirje gjenetike për të zbuluar shenja dhe kumte transhendentale edhe tek dukuritë më të zakonshme të botës. Kjo prirje i ka krijuar atij mundësinë për të ndërtuar disa lidhje befasuese midis dukurive të largëta, duke krijuar sakaq një harmoni dhe muzikë artistike krejt vetanake, harmoni që ngrihet jo mbi simetrinë e gjërave, por mbi dikotominë e tyre. Kjo dikotomi është zbuluar dhe shndërruar poetikisht nga një këndvështrim jo thjesht prej poeti, por edhe prej filozofi dhe urtaku. Shqyrtimi i lëndës estetike, në këtë mënyrë, e ka afruar Bejkon me konceptet estetike të ekzistencialistëve. Për të nuk ka rëndësi sendi në vetvete dhe as thjesht logjika e marrëdhënieve që ekziston në shoqëri dhe natyrë, por shëmbëllimi i tyre në psikikën e poetit. Këtë parim estetik poeti e shpall haptazi tek poezia I nëmuri, në të cilën “ishulli im” (pra i poetit, shën. im.) është i mbrujtur me “kob-gaz e gaz-vajtim”. Po të kemi parasysh që topiku ishull në poezinë e Bejkos shndërrohet në semiotikë, siç ndodh me shumicën e topikëve vendorë dhe kohorë në poezinë e tij, atëherë me të drejtë mund të ngulet këmbë në praninë e dikotomisë si parim thelbësor i të vëzhguarit të gjithësisë. Ky parim nuk funksionon sipas gjedheve doktrinare të të menduarit, por sipas gjedheve artistike moderne, që nënkuptojnë, në krye të herës, sinkretizim kohësh, marrëdhëniesh, dukurish dhe përfytyrimesh. Kjo i ka krijuar mundësi poetit që kohën njerëzore në tërësi dhe atë vetjake, gjeografinë dhe topografinë e vendlindjes; kujtesën individuale dhe atë të fisit të tij, t’i abstragojë duke i shtyrë në kufijtë e përjetësisë. Më tej, këtë rrafsh konceptual, ai e shndërron në rrafsh estetik, duke e shpëtuar krijesën e vet nga fryma racionale. Poezitë e tij, edhe pse kanë, qoftë si zanafillë, qoftë si realizim një mendim të thellë dhe urtësi të mençur, nuk të largojnë nga përjetimi emocional, pasi autori di ta shndërrojë në imazh dhe gjuhë çdo zanafillë, apo interferim të karakterit konceptual. Vendin parësor në këtë marrëdhënie e luan cilësia e procedeut artistik në tërësi dhe e fjalës në veçanti. Në poezinë e Bejkos “fjala ndihet si fjalë” (R. Jakobson), çfarë parakupton: së pari, që invariantet mitike, biblike dhe letrare (këto të fundit shqiptare apo botërore), të cilat gjenden shpesh në krijimtarinë poetike të S. Bejkos, vijnë përmes fjalës poetike jo si realitete të fshehura pas saj, por si imazhe të tretura brenda saj. Fjala poetike nuk luan funksion zëvendësues në këtë proces, por funksion shndërrues. Përmes fjalës-simbol, fjalës-parabolë, poeti tret kohë dhe etnitete të largëta psikike dhe kulturore në mesin e etniteteve bashkëkohore. Fjala bëhet sakaq përcjellëse e thelbeve universale, sintetike, njerëzore. Tek poezia Ezekiel, midis të tjerash thuhet : Një hije thirri: pak dhé, pak dhé mbi varr/ Dhe një tufë me bar dritë freskët,/ Mjaft më truri i zogut ngriti kulla/ Të verbër, ne të verbër/ Vetëm bari, vetëm varrin e freskët. Në këto vargje fjalët hije, varr, bar, zog, dhé, kullë, në mënyrën se si ato janë kompozuar brenda një teksti tërësisht artistik, janë të vetëmjaftueshme për të dhënë një atmosferë kohore, kulturore dhe etno-zakonore parake, por që rëndon ende si makth mbi etnosin tonë, dhe jo vetëm mbi të. Së dyti, që artin e vet poetik, duke filluar prej vjershave të para të shkruara në vitet e rinisë e deri tek ato të krijuarat viteve të fundit, autori e ndërton mbi themele të forta dijesh, kulturash, përvojash, të cilat i kullon me imtësi dhe i selit me talent e durim. Megjithëse i ndarë në cikle, libri ka një harmoni të brendshme gati sugjestionuese, harmoni që sipas mendimit tim e ka themelin te rrokja dhe konceptimi poetik, te shndërrimi artistik i materies estetike dhe tek arkitektura e bukur dhe tepër e maturuar që poeti përdor. Dhe mbi të gjitha tek përpunimi mjeshtëror i fjalës, përpunim që ka çuar tek metonimizimi maksimal i saj; tek prania e një esprie dhe ngarkese emotive që bën të mundur tjetërsimin e të gjitha semiotikave të tjera në fjalë. Në këtë drejtim poeti të kujton Lasgushin, Mjedën apo ndonjë tjetër mjeshtër të fjalës shqipe. Letërsia është fjalë, kjo është tepër e njohur, por, mjerisht, edhe gabimet dhe mëkatet më të mëdha bëhen me gjërat e njohura. Sadik Bejko i ka shpëtuar këtij mëkati, sepse ka vetëdijen e krijuesit, për të cilin fjala është me orgjinë hyjnore (Borges); në poezi është ajo që krijon sistemin dhe strukturën artistike. Bejko di ta përdorë fjalën si një shenjë që mbart energji, lëvizje dhe forcë shndërruese; ai di ta gjejë e ta përzgjedhë, ta gdhendë e ta pasurojë semantikisht; ta vendosë në vendin ku bukurtingëllon dhe ku bukurkumton. Ajo simfoni, për të cilën folëm më sipër, që na shungullon në vesh kur lexojmë poezitë e këtij libri, ushqehet, në fjalë të fundit, nga leksiku i gjetur dhe përdorur me mjeshtëri. Fjalë me rrënjë të lashta nga fondi ynë përdoren për të pasuruar imazhet dhe në tërësi poetikën. Fjalë të tjera nga nëndialektet nxirren prej harrimit dhe bëhen shenja poetike në funksion të konceptit filozofiko-estetik të vetë poetit, koncept që ka në bazë ekzistencën e lidhjeve metafizike të përjetshme. Këtij koncepti i nënshtrohet tërë universi perceptues dhe abstragues i krijuesit. Këtej nis e formësohet jo vetëm magma krijuese e poetit, por edhe gjithë strukturat poetike që e shndërrojnë këtë magmë në realitet artistik. Poezia e Bejkos të ofron një nga rastet më të mira kur fjalës shqipe i zbulohen disa prej magjive shprehëse dhe aftësive konceptuale më pak të njohura. Këto dhe elemente të tjera të mjeshtërisë poetike e bëjnë librin të përcjellë te lexuesi, jo vetëm muzikën që të fal çdonjëra prej poezive, por edhe një tjetër muzikë, tërësore, gati simfonike, që vjen nga kjo harmoni që ne pranuam se poezia e tij e ka, dhe nga një unitet i brendshëm imazhesh, fjalësh, fonemash e tingujsh; ritmesh, aliteracionesh e rimash, që janë tregues të krijimeve të njëmendta poetike. Nga poezia Rob në muzgje po citojmë një nga strofat e saj: Të shëtitësh në mal, muzg e gur/ Në rrëshqimë, në rafshimë pezullie/ Me veten tënde në vete si kangur/ Nën lëkurë,/ Si embrion të shajtuar fëmije-/ Një ngrehinë, një fantazmë,/ Një i gjallë hijeve në hije. Siç vihet re, kjo strofë të lejon një shumësi leximesh, falë shkallës së lartë të abstragimit, dendësisë së simboleve, rrafsheve të shumta nëntekstore dhe përdorimit të të gjithave fjalëve, përfshi edhe ato ndihmëset, në funksion semiotik. Kemi këtu një tekst ku vendin kryesor e zë imazhi i një ekzistence në zgrip të saj, që falë dendësisë semiotike dhe arkitekturimit mjeshtëror të fjalëve imazhi kryesor të përthyhet në imazhe të tjera me konotacione për tragjizmin individual dhe kolektiv të shqiptarit. Ky është modeli artistik zotërues në poezinë e Bejkos. Sipas këtij modeli ku vend kryesor zënë hijet, fantazmat, obsesionet, rimishërimet në trajtën e kujtimeve, metamorfozat dhe të tjerë transhendentë të antropomorfizuar, fjala nuk vjen si një ars combinatoria, por si pjesë qenësore e një tërësie poetike. Në këtë pikë poeti bëhet tepër ambicioz, duke provokuar edhe diskutime të nivelit akademik. Ai ka shkruar disa sonete, mjaft prej të cilave nuk respektojnë skemën shkrimore tradicionale, por as përkufizimet teorike. Poezitë e tij kanë katërmbëdhjetë vargje, por nuk strukturohen sipas modelit dy herë katër plus dy herë tre. Me sa duket poeti është i vetëdijshëm se, ndonëse këtë model vjershëror e kanë themeluar dhe lëvruar mjeshtra të mëdhenj të poezisë botërore, por edhe asaj shqiptare, për poezinë themelore është harmonia dhe struktura tërësore. Në këtë rrafsh, sonetet e tij nuk paraqesin diferenca vlerash me traditën e vyer. Të tilla si Sapo ikën, Bora në Jug, Dashuri, etj., të bindin se shmangia në arkitekturën strofike, nga modeli klasik, nuk ka cenuar vlerën artistike, veçse mbështet frymën inovuese të poetit, përpjekjet e suksesshme të tij për risi teknike. Prirja për t’i ikur invariantit, ose së paku për ta moduluar atë, është provë e një shpirti poetik që nuk vegjeton për asnjë çast, por që është përherë në kërkim të origjinalitetit dhe risive.

Një nga parimet kryesore krijuese që zotëron në poezitë e këtij libri, është ai i vertikalitetit motivor, kohor dhe fjalësor, kurse një tjetër është ai i abstragimit prej përjetimeve shqisore. I pari u ka dhënë vjershave thellësi dhe frymë universale, duke krijuar një strukturë poetike shumështresore, polivalente; duke krijuar mbivendosje kohësh, përfytyrimesh, kumtesh, ndonjëherë edhe me kahje të kundërta, ç’ka u ka dhënë poezive polifonizëm dhe polisemantikë. I dyti u ka zgjeruar krijimeve kufijtë simbolikë dhe ata kuptimorë; i ka bërë më të vështira në receptim, por i ka bërë më të “mistershme”, duke u falur kësisoj më tepër art. Poeti u largohet me vetëdije prej artisti ndijimeve dhe perceptimeve të drejtpërdrejta, duke i shndërruar ato në hije figurative që ushqejnë një botë tjetër, atë të rikrijuar prej poetit. Duhet nënvizuar se kjo shkallë e lartë abstragimi i bën paksa të vështira disa prej poezive, por jo të pareceptueshme dhe hermetike. E vetmja gjë, që duhet pasur parasysh mirë në këtë rast, është thirrja për një lexim të kujdesshëm. Por a nuk ndodh kështu me të gjithë poezinë e sotme moderne, kudo ku ajo lëvrohet?!. Meritë e poetit, për të cilin po shkruajmë, është se nuk e shndërron poezinë e vet në rebus dhe as në lojë pa fre të fjalëve të abstraguara. Përmes forcës sintetizuese dhe abstraguese, që ai i jep fjalës poetike në librin e tij, realizon shmangien e natyrës deskriptive që nuk i shkon fare përshtat artit të tij, pasuron frazën poetike dhe figurativitetit i jep ngjyrë dhe përmasë bashkëkohore. Te Bejko informacioni historik, sociologjik; objektet dhe sendet e perceptueshme janë relativisht të pakta në raport me një korpus jo të vogël poetik që ai ka ndërtuar deri më tani, ndërkohë që nuk mungon në poezinë e tij shumësia semantike. Kjo sepse, siç edhe e kemi nënvizuar më lart, krijimi artistik i tij priret kah sinteza dhe vertikaliteti

Edhe pse Sadik Bejko ia kushton energjinë kryesore fjalës dhe strukturës artistike, ai nuk është poet formalist. Tjetër gjë që në këtë libër është shmangur tërësisht poezia qëllimore, moralizuese, didaskalike. Autori përjeton thellë përvoja njerëzore, përsiat si filozof flokëthinjur për raportet dhe fatalitetet ekzistenciale në të cilën ndodhet “i dënuar” njeriu, tret nëpër vargje një kohë kozmike (koha në poezinë e këtij libri s’ka të bëjë aspak me raportet fizike të saj); marrëdhënieve vetjake u jep përmasë mbarënjerëzore, dhe të gjitha këto i realizon pa nënvizuar kumte të drejtpërdrejta dhe të qëllimta. Në poezinë e tij është i pranishëm njeriu me një shumësi derivatesh të tij, qoftë të aspektit lëndor, qoftë të aspektit metafizik. Gjithsesi vendin kryesor e zë njeriu i metamorfizuar dhe i tjetërsuar. Kjo për dy arsye: njëra është e lidhur me raporte konkrete historike; me Shqipërinë despotike komuniste; dhe tjetra, që ka edhe gravitet më të madh, është e lidhur me një gjykim gati profetik për vendin fatalisht tragjik që i ka caktuar Providenca njeriut. Këndvështrimi i mbështetur në arsyen e dytë është zotërues në poezinë e Bejkos, duke e shpëtuar krijesën e vet nga një ngarkesë jetëshkurtër ideo-emocionale. Nga ana tjetër, edhe universi ku është i vendosur njeriu i poezië së Bejkos, edhe hipostazat themelore që përcaktojnë qëndrimet e tij, janë dhënë konvencionalisht në një trajtë shumëplanëshe dhe në mjaft raste me natyrë ambige. Kjo mënyrë e procedimit artistik të afron një lexim të hapur dhe për këtë arsye mendojmë se do të ketë lexues të kohëve të ndryshme, të niveleve kulturore dhe me shije të ndryshme.

Në krijimet më të mira të tij, siç janë poema Orakuj të mbrëmjeve, Letër Hamurabit nga murgari i shpellës Aram, Lamtumira, Psalm atit, Mbrëmje në Krahës, Profeti i pasmesnatës, etj., gjenden modelet e përputhjes së plotë të kodit referencial me kodin poetik. Kjo përputhje të krijon mundësinë, që, teksa lexon, vëmendja të mos të ngulitet te motivet apo figurat njerëzore, por te harmonitë dhe kakofonitë; tek ritmet dhe muzika biblike, po aq sa edhe tek pulset tragjike të njeriut modern, që është i kapërthyer fatalisht pas ëndrrave, fantazmave, përfytyrimeve onirike; pas një trashëgimie sa mitiko-pagane, aq edhe teknologjiko-konsumiste. Mbi këtë materie trajtash dhe profilesh nga më të ndryshmet, poeti ynë ngre lëndën fjalësore dhe ritmiko-muzikore. Përfytyrimet e gjera ekzistencialiste, përjetimet dilematike mbi jetën dhe vdekjen, trajtësimi biblik me të cilën shfaqen herë-herë konceptimet poetiko-filozofike përcillen nëpërmjet konvencioneve të ndërtuara duke respektuar në mënyrë rigoroze kërkesat e poezisë moderne.

 

Natasha Lusha: Sadik Bejko dhe libri poetik ‘Psalm për atin’

Botimet Aleph

Libri i fundit poetik i autorit Sadik Bejko Psalm për atin përjetohet si një fjalë krejt e veçantë me modernitetin dhe ngrohtësinë e fshehur nëpër një dhimbje që formësohet gjithherë ndryshe, pa e tjetërsuar thelbin e vet të bukur dhe atë lloj përmase si të nënshpirtit. Të ngjan se përziehen imazhe të njohura e të çuditshme brenda një bote shpirtrash të zhytur në hije, që ndjek imazhin e së djeshmes, së sotmes dhe së nesërmes, e hijësuar nën këmbët e udhës ku shkel, e rrënjësuar në eshtra të të dashurve, e dashur si qielli për bijtë, por e pazhbëshme edhe në ta, si ADN-ja. E sajuar si me kast për të të thënë një të vërtetë të vetme, se njeriu është qenie e pafundme dhe është e kotë t’ia kërkosh limitet dhe rrënjët, bota e librit thërmohet dhe rindërtohet në dimensione të tejetshme enigmatike e shumëformëshe.

Mënyra e të bërit poezi e Bejkos kalon nëpër shtegun e hollë të shformimeve metaforike të imazheve, sekuenca lëvizjesh të ujërave, drurëve e dritëhijeve mes tyre apo gjendjesh në shpërbërje e sipër të sendeve e mjediseve me ngjyresë etnografike, të mbetura aty-këtu në kujtesën e gjithkujt nga fëmijëria nëpër ravgimet sfilitëse të të qenit njeri në këto anët tona. Janë detaje si të paqëllimta, që i rrok vetëm syri i poetit ose, më mirë, që vetëm kujtesa e tij di t’i “përkthejë” poetikisht. Ngacmimet, që i kap fluturimthi nëpër pamjet a detajet mijërafytyrëshe të natyrës, të të afërmve që s’janë më, të sendeve që lidhen me ta, të lëvizjeve, zakoneve e mjediseve, ato që kanë themeluar tabanin e qenies tënde (çuditesh sa të ngjashëm jemi) janë si shenjëzime që mbartin kësisoj jo vetë objektin material a veprimin e kohës në të, por gjendje shpirti, trysni ndjenje, rrudhje gjoksi nga dhimbja, thyerje e errësim horizonti të besimit e shpresës dhe një vetëdijë të pranisë së kohëve të gjithëkohshme e të përjetshme. Vazhdimisht ke përshtypjen se sheh, jo thjesht lexon. Ajo që sheh është lëvizje, diçka si gjendje tranzite drejt dekompozimit a, të paktën, shdërrimit në diçka tjetër, krejt tjetër nga ç’ka qenë dikur e që ti rrekesh me mendimin se nuk ka për të ndodhur me ty dhe e ndien se ndërkaq je bërë njësh me të, madje, se keni qenë gjithnjë kështu, pa e ditur. Vazhdimisht shfaqen mes vargjeve skica peizazhesh, etyde dimri a vjeshte të lagur, me vetmi të thellë e të pakuptuar, për të cilat mund të bëhej krejt një poezi më vete, po aty ato janë thjesht veç një figurë në tablon e përhiruar e të përhitur, sa për të ta skicuar ndjenjën e mallit, dhembjes, pasigurinë a ndrojtjen me një penel gri e të drithëruar prej mjeshtri, si të shkelte në një tempull.

E tërë poezia është pamore e dëgjimore, është ngjyrë e tingull, po të nëndheshme, të tejkësobote, nga ato që shihen e dëgjohen jo me sytë e pafrikshëm të rishtarit në këtë rrafsh ekzistence, po të atij që i ndien, si t’i shohë me sy, rrënjët e barit të hidhur me emrin jetë (do të thotë: truall, fate, emra e portrete të të parëve) si mbruhen në gjakun e tij që nga fundi i nën-nënshpirtit. Është ai që ka mësuar të dëgjojë brenda vetes zërat e gjakut dhe të kohërave. Në emër të kësaj përvoje, poezia e tij nuk bërtet, është hapësirë ku ka vend për të gjithë, të gjallë e të vdekur. Ja, te Orakuj të mbrëmjes shihet piktura fshatarake në lojën e rrezeve të pjerrëta të perëndimit mbi hapësirën me dallgë hijesh, mbi mullarë e pilogë bari të kositur, të cilat ngjallin kujtimet e një rrahjeje, tani të shuar, tezgjahu (endja në tezgjah kthjelltësish të paqta heshtjesh), që ngjyros peizazhin përreth banesës së fundit të gjyshes, diku në kodrat rrëzë Dajtit. Është shumë befasues dhe goditës imazhi i kësaj bote të zhytur në kujtesën gati të pavetëdijshme të fëmijërisë a të paraqenies tënde, tek shfaqet e ëndërrt dhe e përralltë në formën e një qetësi hijesh, që papritur shndërrohet në…

…kasolle me rrënjë në ujë, tërhequr

nga gishta dielli, si nga tufa flokësh peshë në ajër

me rrënjë hijesh në ujë, pasqyrave të ujit rrathë-rrathë

me bimë uji ngjyruar më e vërtetë, më e gjallë e dy-tre-fishuar.

Me anë të majës së fjalës, e zgjedhur si e yshtur të kthehet me magji në send a lëvizje, si goditja frymëmbajtëse e foshnjës në nënijet e gruas, endet një botë e tërë, që e dyzon realen, e kthen në mrekulli fjale. E përimtësuar në mijëra azhure bari të vyshkur në syprinën e rremë që s’të mban dot sipër, që ikën e ndënjet njëkohësisht, si koha dhimbshmërisht e mbaruar e të parëve, ajo të mahit pas orakujve të saj të pakuptueshëm. Janë të pafundme thurima të tilla endjesh të holla, me të cilat zotërohet e fshehta e një bote të parrokshme për sytë e kujtdo e që përbën sekretet e dashuritë e një poeti. Duke ndjekur ato, ndodh ta braktisësh përkohshmërinë tënde, si të shenjtëroheshe nga përjetimi i përjetshmërisë së fjalës. Në këtë kuptim, Psalmet… e Sadik Bejkos janë aq përhiruese dhe shelbojnë për sot dhe për nesër paqe shpirti dhe ndjesë poeti në emër të të gjithëve.

 

Ali Podrimja: Poeti dhe monomani

Shënime për librin “Perëndim me pak natë” të Sadik Bejkos

1.

Tek shkruaja për labirintin e një libri rrëqethës për kazamatet tona isha pajtuar, se ne mjerisht kishim çuar dashuri më se një gjysmëshekulli me fatkeqësinë tonë. Megjithëse, fytyrën ia grithnim, “dashuria e saj” shpesh na bëri tokë. Gati këtë e përjetoi dhe Sadik Bejko. Predikonim, se çdo e mirë fillon me ne, bile edhe qytetërimi e ai Njeriu i ri migjenian.

Se ne nuk kishim asgjë të përbashkët nga historia e kultura me shtete e popuj që i përkisnin bllokut ideologjik, kishte habitur edhe ata që na njihnin mirë. Në hijen e një fuqie demoniane vazhdonim të “…shkruanim rreshtin e fundit në kode”. E çfarë na ishin këto, e dinte Monomani që humbiste kontrollin mbi çdo gjë, mbasi kërkonte të ishte mbi të gjithë. Nuk bën të na çuditë se vendi ishte shndërruar në teatër antik dhe njeriu ishte bërë lodër, “në njeri burgu”. Brenda universit të zymtë sillej ai rreth shpellës imagjinare Aram të poetit, figurë kjo ndër më domethënëset për diktaturën, i ngjante “një zoti të egër”. Murgari (lexo poeti) kapte detaje hulumtonte qeniesoren dhe me një cinizëm të akullt e zhvishte të ligën. Fytyra “engjullore” e dashurisë dikur zu të grithej. Shenjë se diktatura bëhej me nishana dhe kthimi i dinjitetit njerëzor, meritorë të së cilës ishin krijuesit dhe intelektualët, që Shqipërinë e shihnin ndryshe.

2.

Poeti Sadik Bejko e kishte kuptuar se nuk ishte kohë e tiradave dhe se fjalët duheshin zgjedhur për të çkoduar të keqen; ato grithje në fytyrën “engjullore” të postohen në kujtesë dhe të lexohen; se në to fshihej udhëtimi apokaliptik i shoqërisë shqiptare. Poezia Letër Hamurabit nga Murgari i shpellës Aram është akuzë, artikulim tronditës drejtuar Hamurabit të largët, që në realitet është Monomani. Përmes narracionit tronditës nis rebelimin i pakënaqur me shpellën e tij, atdheun. Diktatura kishte shkuar larg sa “për ta s’ka nënë, mik e të dashur”. Reagime dinjitoze hasim dhe në pjesën dërrmuese të poezive të shkruara nga vitet ’90 e që nuk e ngazëllen aq as triumfi demokratik. Vepra e tij poetike ngritet në sintezë dhe të ligën e përjetuar e elaboron si tragjedi kolektive dhe na e ofron mjeshtërisht tek i jep dimensione njerëzore, kohore. Poshtërues i dukej shndërrimi i njeriut në mjet vrasës; nuk mund ta paramendonte të izoluar, të topitur nga ndjenjat, të frikësuar nga vetja dhe gjaku i tij, as ta shihte si një ishullar që përballej dhe me mallkim. Në një kohë të zymtë dhe hapësirë të tkurrur “liria vret”, thotë Fatos Arapi. Por, çfarë lirie na është ajo, kur dëgjohet vetëm një zë? Hapësira ku linte gjurmë poeti ishte “…vend i thyerjeve… i nëpërkëmbjeve, i pështymave gri”. Cinizmi i atij arrin pikën kulminante: “mbi ish njerëzit”, poshtërim dhe hegjemonizëm i yllit të “perëndive” të Stepës, që etika krijuese nuk mund t’i përulej. Diktatura shkonte edhe më larg, ata të shpellës Aram i konsideronte të perënduar, copa nate, që nuk ishin ngritur ende nga shpella. Ndërsa titulli i përzgjedhjes Perëndim me pak natë është ekuivok e me mesazhe tejet të sofistikuara, të thëna përmes një realizimi mjeshtëror. Leximi i veprës së Sadik Bejkos nuk zgjon vetëm kërshërinë e lexuesit-recepientit. Njohësi i mirë i poezisë së këtij poeti, akademik Ali Aliu, mbështet se të lexuarit e tekstit poetik të Sadik Bejkos është kënaqësi estetike, emocionuese, me tensionim të lartë të dramacitetit poetik.

3.

Sadik Bejko u shfaq në vitet ’70, kur në Kosovë botohej manifesti i parë letrar në letrat shqipe kundër dogmës pansllave, realizmit socialist dhe kur një grup krijuesish u ishin nënshtruar të sharave e përndjekejve nga Qendra gri dhe kuazikrijuesit. Vox clamantis in deserto (Zë i humbur në shkretëtirë), botuar më 2 tetor 1971 në gazetën Rilindja, u kundërvihej tiradave, servilizmit krijues, apologjisë, transparencës, skematizmit … Kërkesat ishin dinjitoze, mbronin vlerat e njëmendta, dinjitetin e lirinë krijuese dhe nuk mund të thurnin himne për ata që kishin vrarë e nëpërkëmbur një kulturë. Kështu artikulimi i “voksistëve” u bë pakëz i mistershëm, eliptik, i pakapshëm për regjimin e ish-bashkësisë, e cila me dyshim shikonte afrimin e tyre me shkrimtarët sllovenë e kroatë; se ishte koha të mendohej ndryshe nga ajo që ofronte regjimi represiv. Në vitet ’70 diktatura në Shqipëri kishte zënë t’i lexonte krijuesit përmes thjerrëzës krijuesit, të cilët frymonin mes jetës e vdekjes. Se, zymtësia kapej edhe përmes një pasthirrme, edhe përmes një fjale, vargu, tregimi a vepre që arrinte të “lirohej” nga kazamatet.

Pas përmbledhjeve Rrënjët (1972) dhe Si vdes guri (1994), ku dominojnë tema nga vendlindja, për të afërmit dhe ndonjë flirtim rinor me nuance bukolike, por hija e së keqes zgjatej deri aty, ku poeti ndiente ftohtësinë që e përthekonte. Në imagjinatën e tij ishte shfaqur ishullari, ku veten e shihte si murgar të shpellës shqetësuese, e poeti nuk mund të shkonte më larg se ta thoshte nemën. Mençuri ishte të shënosh të keqen e të shpëtosh kokën në një kohë vrastare, se në hapësirën e bardhë të letrës kishte vend edhe për shumë bëma e dhembje. Inkuadrimi i tij si krijues e njeri në antidiktaturë ishte më se i kapshëm për ata që dinin të lexonin tekstin letrar.

Poeti nuk di e kishte lexuar Borhesin dhe dinte diç për këshillën mbi letërsinë “të vështrosh më lart e më larg”. Ikjet nga motivet e përditshmërisë, kërkimi i formave të reja, krijimi i fjalorit karakteristik të shenjave, të eliptizmit, braktisja e skematizmit, kthimi kah miti dhe leximi i poezisë metaforë, tekstit të ngjeshur me mendim, bredhjet në lashtësi, bile dhe në Lindjen e Largët e që ishin mbulesë në poezi, mbasi problemet ishin shqiptare, fuqizojnë kredon e artikulimin e tij prej poeti modern, i cili di ç’kërkon nga fjala e teksti, çfarë ofron e ç’fsheh dhe pse është diskret.

Të gjitha fshehtësitë poetët e njëmendtë nuk i tregojnë. Lexuesin e shëtisin nëpër fjalë e ide, por nuk ia tregojnë çelësin. Këtë përshtypje e kam edhe pas përzgjedhjes “Perëndim me pak natë” që është ogur i mbarë jo vetëm për poetin. Së pari, çel horizonte të reja dhe pasuron poezinë shqipe me forma teknike, le të themi dhe së dyti, thua se dëshiron të na bindë se fjala shqipe mund të bëjë mrekulli në dorë të mjeshtrit; se kjo nuk del deri në Majë të Tomorit as zdirgjet vetëm në Fushën e Mëllenjave, por shkon tutje edhe në Lindjen e Largët e zbret thellë në Mesjetë; në meskohë nuk ia kënda ta shohë. Duke sajuar këtë përzgjedhje kam vërejtur se Sadik Bejkon e shqetëson teksti, të cilit i rikthehet shpesh. Kjo është veti e krijuesve seriozë. Kujtoni variantet e Lasgushit, Kadaresë dhe të shumë shkrimtarëve të huaj.

4.

Poezia e Sadik Bejkos, sidomos i librave të fundit Letër Hamurabit (1997) dhe Psalm për atin (2003), na përkujton për të mirë ca poetë anglo-saksonë për tekstin dinamik e me imazhe, ka afri dhe me poezinë e Azem Shkrelit. Sidoqoftë, vepra e këtij poeti lexohet si metaforë e udhëtimit të rëndë të shoqërisë shqiptare. Vlen të përmendet poemthi Orakujt e mbrëmjes. Ali Aliu e pranon këtë si kryevepërz në poezinë tonë moderne. Të pesëmbëdhjetë poezitë “artikulohen si tërësi semantike”.

Detyra e recepientit është që të propagandojë mesazhet e vlerat kombëtare edhe në metropole. Në vitet ’90 në Kosovë ishte botuar një novelë e një shkrimtari të nderuar nga Tirana, i cili kishte përjetuar kazamatet. E pata marrë në udhëtimet e mia në Europë dhe me të lexuar ia pata propozuar për botim botuesit tim austriak, i cili ishte pajtuar. Veten e pata ndier të nderuar se lexuesit gjermanofon i ofrohej një vepër nga letërsia shqipe, shkruar nga një i ndëshkuar. Pas një kohe kishte pyetur njëri nga metropoli: shkrimtari i nderuar mos ka shkruar poezi për Stalinin? Nëse ka shkruar, paska aktruar me fatkeqësinë në teatrin antik të diktaturës. Mjerisht, në njëfarë mënyre, thuaja të gjithë përjetuam poshtërimin dhe ndëshkimin se mbi kokë na rrinte Monomani. Por guximi intelektual e krijues nuk prajti. Kjo vërehet edhe në përzgjedhjen “Perëndim me pak natë” të Bejkos.

Mirëpo, dallimi mes Poetit dhe Monomanit qëndron te dinjiteti dhe madhështia njerëzore.

Ulpianë, 7.10.2004

Parathënie e librit ‘Perëndim me pak natë’.