Një këndvështrim mbi laboratorin psiko-social të formimit të njeriut nën diktaturë, mbështetur në romanet “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut” e Ismail Kadaresë, “Absurdi” i Koço Kostës dhe “Jetë në kuti shkrepëse” e Fatos Kongolit

“Njohja është i vetmi moral i romanit”. (Milan Kundera, “Arti i Romanit”)

Grafika e portretit të Njeriut, ardhur përmes letrares, pasqyruar në disa prej veprave që kanë udhëtuar në lexime publike, sjell nevojën e leximit të letërsisë edhe si shprehje e kujtesës shoqërore. Jo e ardhur veçanërisht si e tillë, por njëkohësisht në domosdoshmërinë morale për të mos e shmangur leximin e asaj që ka ndodhur, ne duhet të shënjojmë disa lexime për letërsinë pas vitit 1990. Padyshim, leximi që ka të bëjë me atë që vijon të vendosë mbi jetët tona, mund ta kthejë letërsinë në flamurin më të rëndësishëm për të mos udhëtuar në anijen e harresës e aq më pak në detin që  fsheh aq shumë nën barkun e tij atë që nuk u tha dot me zë të lartë për shumë e shumë vite.

Këndvështrimet e lidhura me historinë, e më pas, për pasojë, edhe sociologjinë dhe psikologjinë, edhe pse nuk janë leximet që synojnë jetëgjatësi në këndvështrimet mbi prozën, janë gjithsesi domethënëse për rrokjen e një aspekti të rëndësishëm, që në Shqipëri e Kosovë përputhen me diktaturën e egër komuniste dhe me represionin ekstrem, racist e çnjerëzor të një pjese ndaj një pjese tjetër të popullsisë me kombësi e besim tjetër. Në këtë aspekt, letërsia nuk mund të jetë assesi shpërfillëse, pasi do të humbte mundësinë e bashkëjetesës me të vërtetën për njeriun. Madje, duke tentuar lexuesin në kohë, ajo kthehet në një dëshmi të rëndësishme, jo për të dënuar të shkuarën, por për të synuar leximin e drejtë të asaj që mund të ndodhë sa herë nuk e kemi pohuar me zë të lartë.

Por a duhet ta lexojmë letërsinë si pjesë të vetëm kohës që i përket ngjarja, apo rrëfimi dhe personazhi që vjen nga diktatura mund të “qëndrojë edhe më shumë në fushëbetejën e leximeve”. Praktikisht, për këdo që ka bashkëjetuar sadopak me një sistem të tillë, apo edhe me njerëz të ardhur nga ai sistem, do të ishte e vështirë të mos përfshinte përvojat e tij personale. E megjithatë, siç shprehet studiuesi Fraj, “pavarësisht se është gati e pamundshme për poetin kritik t’i ikë zgjerimit të shijeve të veta, që janë të lidhura intimisht me praktikën vetanake, kritiku duhet të mbështetet në atë që aktualisht është e tërë letërsia: në dritën e saj!”. Nën këtë dritë, ku destinacioni i fundmë mbetet gjithnjë Njeriu, duke mos anashkaluar aspak “Horizontin e Pritjes” të sugjeruar nga Jauss, ne duhet të projektojmë një lexim “më të gjerë sesa e djeshmja”. Ky lexim, mund të ndikohet nga ajo që profesori i Harvardit, Harold Bloom, e konsideron si “Kompleksi i Edipit” në lexim[1], ku gjithçka duhet ta lidhim me interpretimet apo gjykimet e mëparshme apo të trashëguara nga prindërit tanë. Ne kemi nevojë më së pari për një lexim që lidhet me estetikën, e më pas të gjitha këndvështrimet e tjera “kanë kohë”. Duke besuar se realiteti është barku i madh i botës, por fantazia e ardhur nga letërsia është ajo që “merr pjesën që jeton”, ne duhet të gjykojmë këto vepra lidhur me një “lexim kohor”, siç do ta konsideroja shpjegimin e njeriut në diktaturë përmes letërsisë, pasi një lexim i tillë, edhe pse psikologjikisht dhe sociologjikisht është i domosdoshëm, nuk mbetet gjithsesi objekti kryesor i letërsisë.

Për një lexues të sotëm, sidomos të ri në moshë, absurdi që vjen nga realiteti në diktaturë konkurron hapur me trillin artistik. Përbindëshi që shkaktoi dehumanizimin e madh shoqëror rrezikon të mbetet peng i imagjinatës nëse nuk do të kemi lexime të lidhura ngushtësisht me jashtëletraren. Ndaj, në këtë sprovë, të leximit të letërsisë si projekt psiko-social të njeriut në diktaturë, vlen të bashkojmë edhe atë lexues që sipas Mark Twein, “në një vepër arti sheh atë që ka brenda vetes”, ashtu edhe lexuesin e Henri Bergsonit që “pavarësisht leximeve të ndryshme të realitetit maksimumi mund të pranojë vetëm vetveten”. Ne kemi nevojë pranimin, vështrimin, e padyshim, edhe hyrjen në botën e asaj  mungese të madhe të Njeriut, ku vetëm letërsia mundi ta mbante gjallë edhe pse me penelata të zbehta.

Personazhi në tranzicion?

Letërsia shqiptare pas vitit 1990 mbeti thuajse në kufijtë e të vëzhguarit politikisht të personazhit dhe rrëfimit. Lënia pas e asaj që shkoi dhe gjithë humbja e orientimit nga e djeshmja e gabuar kanë cenuar në 20 vite romanin shqiptar nga ndërtimi i personazhit të vërtetë, që në lëmin rrëfimor do t’i përshtatej kohës letrare, dhe jo kohës fizike, pavarësisht domosdoshmërisë që ta riprojektojë njeriun që u deformua përmes letërsisë. Mirëpo personazhi i derisotëm është i burgosur i “kohës fizike”, pavarësisht se ka shënjuar gjithsesi një arritje të rëndësishme për kuptueshmërinë e leximeve të mekanizmit denatyrues të qenies njerëzore në diktaturë. Kur themi i “kohës fizike” nuk kemi të bëjmë thjesht me jetën në një kohë që shkruhet apo lexohet, por me kuptimin vetëm për atë kohë të cilës i përket subjekti. Megjithatë, siç shprehet Nathrop Fraj në librin e tij “Anatomia e kritikës”, “Letërsia është një degëzim qendror i humaniteteve, hedhur nga njëra anë nga historia dhe nga ana tjetër nga filozofia. Pasi që letërsia nuk është vetë një strukturë e organizuar e njohurisë, kritiku duhet t’i kthehet kornizës konceptuale të historianit për ngjarjet dhe asaj të filozofisë për idetë”.[2] Parë në “lupën e Frajt”, letërsinë që merr personazhin në diktaturë apo edhe të dalë prej saj, duhet ta shohim si një destinacion të rëndësishëm të shprehjes së kujtesës, e veçanërisht projektit psiko-social të njeriut në diktaturë, ku deformimi i universales për t’i hapur rrugë “Njeriut pa histori” ishte edhe qëllimi kryesor i tërë sistemit, një njeri që ende duhet ta studiojmë pasi “sëmundjet e tij shpirtërore e mendore” vijojnë të jenë pjesë e veprimeve të mëvonshme. Personazhet që vijnë përmes Kadaresë, Kostës dhe Kongolit janë një kujtesë e kësaj mungese, e kësaj pamundësie, që ajo kohë ia dhuroi njeriut. Madje, duke e vijuar peshën e së keqes edhe në Liri.

Humbja e dinjitetit, si çelësi  drejt “Njeriut të ri”, si njeriu i duhur i sistemit

Të tri romanet, si në rastin e Kadaresë, ashtu edhe Kostës e Kongolit, kanë një të përbashkët në rrugëtimin e zhbërjes së njerëzores: greminën që vjen prej humbjes së dinjitetit. Projekti i brendshëm simbolik që krijohet nga lëmi rrëfimor për personazhet krijon një simbolikë të gjithë asaj që përfaqësonte sistemi, duke dhënë kështu një sintezë jo të vogël të modeleve degraduese dhe të degradueshme.

Në rastin e romanit “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut” të Ismail Kadaresë, dy personazhet kryesore nisin deformimin e tyre psikik, njëri nga “një ëndërr e pamundur e aktorit” (Lul Mazreku) dhe tjetra nga “marrëdhënia jonatyrore seksuale” (Vjollca Morina).

I “ardhur” nga romani “Spiritus”, Lul Mazreku, që mbeti pjesë e një ëndrre për shkak të pjesëmarrjes në një shfaqje, hyn në lojën e jetës tashmë i zhgënjyer po nga ajo që e lumturoi dikur. Ndërtimi i gjithë atmosferës në jetët e Lul Mazrekut dhe Vjollca Morinës në kapitujt e parë synon dhënien e një raporti me botën përreth, si për të na kujtuar se do të merrte “vetëm nga një prej tyre”. Nuk kishte më asnjë dallim, pasi këdo që të merrje, thuajse kishte “të njëjtin mëngjes dhe të njëjtën mbrëmje”.

Kadare përdor “të panatyrshmen seksuale” si lidhje për “denatyrim moral”. Madje, kjo vjen e pasqyrohet nga vetë Morina teksa flet me rekrutuesin e saj në “botën e spiunëve”, duke dhënë pikërisht poshtërsinë dhe panatyrshmërinë njerëzore në të qenurit pjesë e mekanizmit që sjell humbjen e dinjitetit.

“- E çë pastaj? – tha me zë të ulët. – Sipas jush unë… meqenëse e paskam bërë atë gjë që quhet … e turpshme … e panatyrshme… qenkam e aftë për të bërë poshtërsira?”[3].

Por edhe për Lul Mazrekun dashuria ka një kosto, atë të “panatyrshmërisë” si në rastin e Vjollca Morinës, por tashmë “për hatër të dashurisë”, duke pranuar “të shëtisë me varkë vetëm me komandantin”. Duke na futur në koston e panatyrshmërisë Kadare ndërton grafikën e rrugës që sugjeronte sistemi për të qenë pjesë e jetës pa trazim. E ç’mund të ndodhë me njeriun që humb gjithçka? Cila është fytyra e mëpastajme morale? Padyshim që një jetë pa kuptim dhe një vdekje pa kuptim janë dy zgjidhjet. Kështu, edhe Vjollca Morina humb gjithë fillin e jetës së saj dhe kthehet në “Dashnore në shërbim të shtetit”[4], edhe Lul Mazreku humb gjithë ëndrrën e tij, për të përfunduar në rastësinë, ashtu edhe siç ndërtoi profilin e vet. “Gjatovina: Kur Lul Mazreku më dha të kuptoj se ishte gati që për atë vajzë të jepte gjithçka, qoftë edhe nderin e tij, siç thuhej, unë ndonëse u brengosa, e kuptova”.[5]

Te romani i Koço Kostës “Radha mbahet me trup”[6]. Ka humbur njeriu “me kokën”, ka mbetur vetëm trupi. Por për çfarë mund të shërbejë?- për nevoja por assesi për vlera. Njeriu që ka një ëndërr, që kërkon liri, te Koço Kosta vjen përmes Gavrilit. Por për ata që e kanë njohur, Gavrili është veçse “sandale e varur në pemë që tundet nga era”. Ndërkohë që pasqyrohet edhe i gjithë konstelacioni i absurdit të kontrollit dhe mendimit të tjetrit. E ka emrin Peposh Buzbati, por duket se ka shumë ngjyra të zeza për të qenë një i vetëm.

“Atë pasdite, operativi i sigurimit për zonën, më tha:

E sheh këtë lumë?

Ja, te ky vend e te këto ujëra zbriste në pushime ai Gavril Besho. Ulej diku dhe hidhte grepat dhe e mbante kallamin nga bishti.

E vështroja drejt.

Ne kemi bërë shkollë,- tha operativi i Zonës. Ne dimë sa lugë e sa pirunë ka çdo familje. I tillë është Sigurimi Ynë! Po të besoj: Di ti ç’bënte me grepat dhe me atë kallam Gavril Besho? Nuk do më dekonspirosh, ë?

Unë s’doja të dëgjoja të liga për Gavrilin.

Vazhdoi operativi:

-Ai grepi ishte një lloj aparati që ia kishte sjellë spiunazhi dhe ai sojsëzi Gavril Beshoja afronte buzët te goja te fundi i kallamit dhe i jepte të dhëna UDB-së. Ai fliste direkt me Titon dhe po me atë grep, po nga ai kallam i dërgonin porosi. Mos u habit”.[7]

Ndërkaq, në rastin e Fatos Kongolit, njeriu i kotësuar brenda “kutisë së shkrepëseve” është gjithnjë pranë humnerës. Duke ardhur nga mungesa e plotë e raportit moral, Bledi Terziu, personazhi kryesor i romanit, është i paracaktuar të udhëtojë nga mungesa e lirisë drejt mungesës së lumturisë. Ai është “panair kotësish i ardhur nga kotësia”. Jeta në një “kuti shkrepësesh” e ka kthyer Terziun në një njeri që nuk beson, që nuk dashuron, që nuk përjeton. Dikush tjetër kish vendosur për atë që duhet të merrte ai në jetën e tij, nga ata që e lindën. “…E quanin Sotir… Ky ishte një burrë i shkurtër, i bëshëm, me bark të kërcyer e flokë të rënë. Prindërit e mi e respektonin: punonte në komitetin e partisë të rrethit. Me këtë shpjegohet përse fjala e tij në shtëpinë tonë peshonte. Për çdo gjë do të pyetej ai, madje disa vjet më vonë, kur Anila i vuri në dijeni prindërit se tashmë ajo e quante veten të fejuar dhe u kërkoi ta bënin fakt të kryer, këta, të paktën formalisht, kërkuan mendimin e Sotirit, të cilit iu deshën vetëm pak orë për të kthyer përgjigje, siç pritej, pozitive. Kandidati për dhëndër, Dhimitër Mikeli, i përmbushte të gjitha kërkesat: familje e shëndoshë në pikëpamje politike, pa të burgosur, të internuar apo të arratisur në farefis, pa ndonjë të përjashtuar nga partia”.[8]

Pas edukimit në “kuti’ Bledi Terziu del në jetë si sinonim i instinktit dhe vetëm tek instinkti mbështetet. Por, instinktivisht i vjen edhe fundi, si një e pamundur për ta shmangur. Ashtu siç edhe nisi – pa një jetë të tijën dhe nga të tijtë, ai shkon drejt joshjes, si foleja e vetme e trupit, duke mos pasur më kurajë për të pranuar atë që i vjen.

[1] Harol Bloom, “Si dhe pse të lexojmë”, Dudaj, Tiranë, 2009

[2] Nathrop Fraj, Anatomia e Kritikës,  Rilindja, Prishtinë, 1990, f. 15,

[3] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 28

[4] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 111

[5] Ismail Kadare, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Onufri, Tiranë 2002, f. 131

[6] Koço Kosta, Absurdi, Dudaj, Tiranë 2009, f. 97

[7] Koço Kosta, Absurdi, Dudaj, Tiranë 2009, f. 253

[8] Fatos Kongoli, Jetë në kuti shkrepsesh, Toena, Tiranë 2012, botimi katërt, f 60,