Frederik Gjerasi: Ç’ndodhi me Hysni Kapon në Bukuresht

Mosmarrëveshjet ruso-kineze dhe reagimi i shqiptarëve

Qysh në shkurt të vitit 1960, kur Enveri dhe Mehmeti ndodheshin në Moskë, Mikojani u kish folur me orë të tëra për mosmarrëveshjet me Kinën dhe iu lut t’i mbanin gjërat sekret. Ky ishte çasti që priste Enveri. Tani e tutje ai do t’i bënte veshët katër, që të mësonte çdo lajm që vinte nga Kina. Ato ditë prilli në tavolinën e librave të rinj të bibliotekës gjeta një broshurë me kopertinë të kuqe me titull “Rroftë leninizmi”, me rastin e 90-vjetorit të lindjes së Leninit. Ishte përkthyer nga gjuha kineze në shqip, botuar në Kinë. Më tërhoqi shumë leximi që në faqet e para, aty flitej me gjuhë të fortë kundër revizionizmit të Titos, por kuptohej qartë se fjala ishte për revizionizmin e Hrushovit.

Revizionistët akuzoheshin se kishin shtrembëruar mësimet e Leninit mbi karakterin e epokës sonë, se përhapnin iluzione të gabuara mbi zbutjen e natyrës së imperializmit. Kritikohej me emër Titoja dhe nënkuptohej Hrushovi edhe për problemet e luftës e të paqes, për shkarje në pozitat e pacifizmit borgjez, për absolutizimin e rrugës paqësore të kalimit në socializëm dhe mohimin e nevojës së revolucioneve proletare e nacionalçlirimtare, e të tjera akuza në terminologjinë e asaj kohe. Zbrita nga kati i katërt të takoja shefin tonë të sektorit të propagandës, i fola i emocionuar për këtë libër që porsa kishte ardhur në bibliotekë, por ai ishte njeri i mbyllur, pinte shumë duhan e alkool, kishte halle familjare dhe nuk e prishte shumë gjakun për këto punë.

Erdhi mesi i qershorit të vitit 1960, në Tiranë të nxehtit qe rritur, ishte e pamundur të mbaje xhaketën dhe ne, punonjësit e aparatit të KQ, e linim atë varur në zyrë dhe nuk e merrnim me vete kur mbaronte orari zyrtar dhe shkonim në shtëpi. Unë isha treguar i pakujdesshëm dhe atë ditë nuk e kisha as në zyrë xhaketën. Kisha dalë nga shtëpia me një këmishë me katrore dhe mëngë të shkurtra.

Po lexoja në zyrë kur hyri Sadik Myftiu, zëvendësi i Haxhi Kroit, sekretarit të Enver Hoxhës, që mungonte atë ditë dhe më thotë: Eja shpejt, se të kërkon shoku Enver në zyrë. Në korridor takova njërin nga shokët që punonte afër zyrës time dhe i mora xhaketën, më rrinte ca e vogël. Përpara më printe Sadiku, i shkurtër e i imët, siç ishte, çeli zyrën e Haxhiut, pasi u mendua pak, hapi ngadalë derën që të çonte në zyrën e Enverit dhe më bëri shenjë të hyja. Në tavolinën përballë pashë të përkulur mbi shkresa Enverin. Ky ngriti kokën, vështroi vrenjtur në drejtimin tim dhe foli: Po ti ç’do?! U trondita. Megjithëse e dija që më njihte, u përgjigja: Më thanë se më keni kërkuar. Po ti ç’do?!, përsëriti ai me një ton më të vrazhdë. Unë ngriva. Ndjeva një zhurmë të lehtë nga mbrapa. Ktheva pak kokën. Kishte hyrë edhe Sadiku në zyrë, rrinte prapa meje dhe tani po dilte. Kuptova se Enveri i drejtohej atij e jo mua. Sadiku kishte gabuar që më “shoqëroi” deri këtu, unë fundja isha punonjës i aparatit dhe kaloja shpesh para atyre zyrave për të shkuar në bibliotekë. Më shkriu gjaku. Eja këtu pranë, Frederik, më tha Enveri me një ton të butë, do më përkthesh nga rusishtja këtë material.

Sovjetikët kishin sjellë një kopje të procesverbalit të bisedës së De Golit me Hrushovin, që kishte shkuar në Paris për mbledhjen e të katërve. Hrushovi thoshte se do të largohet pa filluar mbledhja, sepse Ajzenhaueri ka ardhur në Paris për bisedime e në të njëjtën kohë dërgon aeroplanë spiunë mbi Bashkimin Sovjetik (sapo ishte rrëzuar nga sovjetikët një aeroplan spiun U-2 dhe ishte kapur piloti amerikan). De Goli mundohej t’i mbushte mendjen Hrushovit të mos dështonte mbledhja.

Përkthimi nga rusishtja në shqip ishte i lehtë për mua. E lexova sikur të ishte shkruar në shqip. Madje një herë më ndërpreu Enveri dhe më tha të përktheja më ngadalë. Në fund më falënderoi. Kur dola nga dhoma e tij, pashë se më priste në korridor një shok i drejtorisë sonë, i cili më njoftoi se duhej të paraqitesha menjëherë te zyra e Hysni Kapos. Ky më komunikoi se nesër do të niseshim për në Bukuresht, me një delegacion që e kryesonte ai për në kongresin e partisë rumune. Në delegacion bënin pjesë edhe Sul Baholli dhe Thanas Nano. Ky i fundit ishte nëndrejtori im.

Zyrtarisht thuhej se në Bukuresht delegacionet pjesëmarrëse në kongresin e partisë rumune do të mblidheshin për të caktuar datën e mbledhjes së 81 partive, por në të vërtetë parashikoheshin ngjarje

dramatike, sepse Hrushovi nuk do të duronte dot deri atëherë pa i sulmuar kinezët. Pra, dilte e nevojshme që në delegacion të ishte dhe një njeri që të dinte mirë rusishten dhe të njihte problemet ideologjike që po rriheshin në gjirin e lëvizjes komuniste e punëtore ndërkombëtare.

Mund të përmendja me hamendje disa arsye, përse më zgjodhën mua si përkthyes. Ndoshta sepse flitej që unë e dija rusishten më mirë se shokët e tjerë, sidomos e shqiptoja mirë. Sepse kisha marrë baza më të forta se shokët e tjerë shqiptarë në gjuhën ruse. Kur isha në vitin e pestë të universitetit, ambasadori ynë në Moskë, Mihal Prifti më zgjodhi përsëri të përktheja gjatë një pritjeje në aeroportin e Moskës, kur Nexhmije Hoxha me një delegacion të Kuvendit Popullor shkonte për vizitë në Kinë. Kur fillova të përktheja përshëndetjen e përfaqësuesit të Sovjetit Suprem, Nexhmija tha se më njohu nga zëri që isha spikeri i Radio-Moskës. Pas disa muajsh, kur mbarova studimet, ajo do më emëronte në drejtorinë e saj të propagandës dhe kulturës.

Për të më marrë si përkthyes mund të ketë qenë edhe propozimi i Ramiz Alisë, i cili sapo kishte ardhur në krye të drejtorisë së propagandës dhe sillej mirë ndaj meje, ndoshta sepse në moshë isha punonjësi më i ri në aparat. Ai më thoshte se jam “nga fshati i gruas” së tij elbasanase prej familjes së respektuar të Xhuvanëve. Mund të shtoja dhe një hamendje tjetër: unë kisha diksion e zë të mirë dhe këtë ndoshta e pëlqente Enver Hoxha, i cili e kishte pasion të veçantë të dallohej për lexime pompoze të fjalimeve të tij.

Në ditët e para të atij qershori më thirri në zyrë Ramiz Alia, më tregoi një artikull të gazetës Pravda kundër dogmatizmit, që aludonte hapur kundër kinezëve dhe më tha t’ia sillja pas 3-4 orësh të përkthyer në shqip. Pa dashje dhe pa më shkuar mendja se ku ishte qëllimi, i thashë se do t’ia diktoja daktilografistes direkt dhe për një orë përkthimi do të ishte gati. Ai vështroi me një mënyrë domethënëse nga Manush Myftiu, që ndodhej aty rastësisht. Më vonë e kuptova se isha piketuar e propozuar për përkthyes. Megjithatë, Enver Hoxha donte të më provonte vetë, prandaj më thirri në zyrë një ditë përpara se Hysni Kapo të nisej për në mbledhjen e Bukureshtit më 20 qershor 1960. Duhet të pranoj se unë vërtet e shqiptoja mirë rusishten, por nuk mund të pretendoja se e zotëroja si duhet të folurit rusisht. Vetëm pesë vitet në Bashkimin Sovjetik nuk mjaftonin që të përktheja saktë në rusisht, aq më tepër që unë vetëm dy vitet e para kisha bërë mësime të rusishtes dhe nuk përpiqesha të mësoja mirë gramatikën e saj, sepse nuk studioja për letërsi. Veç kësaj, vitin e parë në universitetin e Kievit flitej dhe ukrainisht. Megjithatë, nuk mund të kundërshtoja dhe pa dashje u futa në një vorbull nga ku nuk do të dilja dot.

 

Ditët e Bukureshtit dhe radiogramet e Enverit për Hysniun

Në Bukuresht shkuam disa ditë para fillimit të kongresit të partisë rumune. Hysni Kapon e vendosën në

një vilë, ne të tjerët te një hotel aty pranë. Shëtitëm nëpër Bukuresht të shoqëruar nga ministri i ndërtimit i Rumanisë. Në kryeqytetin rumun atëherë bëheshin ndërtime të shumta, me të cilat ministri mburrej. Brodhëm edhe nëpër parkun e madh, që atëherë më duket mbante akoma emrin e Stalinit, ose të paktën nuk i kishin vënë ende emër tjetër.

Të nesërmen Hysniu do të dilte shëtitje nëpër rrugët e Bukureshtit. Më mori vetëm mua me vete. Nga pas vinte një oficer i sigurimit, veshur civil. Hysniu mbante një kostum veror në ngjyrë të çelët dhe

këpucë lëkure të bardha, që nuk i shihje ndër banorët e Bukureshtit dhe mua më linin një ndjesi jo të këndshme, sepse njerëzit kthenin kokën. Megjithëse ishte vapë, Hysniu mbante kollare.

Kongresi i partisë rumune mbahej në një sallë të re, të madhe, pothuaj ngjitur me ish pallatin e mbretit dhe lidhej me të me një korridor të ndërtuar posaçërisht. Në kongres, i pari nga miqtë foli Hrushovi. Ai përsëriti tezat e tij, nuk përmendi njeri me emër, por duke kritikuar “dogmatikët”, aludoi hapur për kinezët. “Disa janë larguar nga mësimet e Leninit, i cili, po të ngrihej nga varri, do t’ua tërhiqte veshin”, tha Hrushovi. Kurse kryetari i delegacionit kinez, Pen Çen, atëherë kryetar i Bashkisë së Pekinit, në fjalën e tij para kongresit iu përgjigj se “revizionistët janë larguar aq shumë nga mësimet e Leninit, sa po të ngrihej ky nga varri e të zgjaste dorën për t’u tërhequr veshin, nuk do t’i arrinte dot!” Delegatët e kongresit, natyrisht e kuptuan se për kë aludohej.

Pas dy ditësh që vazhdonin punimet e Kongresit, lajmërohemi se të nesërmen do të ketë mbledhje të delegacioneve. Atë mbrëmje vonë, më thërret Hysniu në vilë, aty vjen Andropovi, atëherë drejtor i

drejtorisë së jashtme të KQ të PKBS për vendet socialiste, i shoqëruar nga Mogjorosh, sekretar i KQ të Rumanisë, që shihte vëngër. Ai na dorëzoi një material prej 60 faqesh, të përkthyer në shqip e të

daktilografuar, ku shtroheshin të gjitha pikëpamjet e Hrushovit dhe kontradiktat me kinezët. Veprimi i sovjetikëve ishte vërtet i djallëzuar: Kur kishin aq kohë sa t’i përkthenin e daktilografonin në

shqip këto 60 faqe, përse na i sollën aq vonë në prag të mbledhjes? Me siguri që të mos kishim mundësi të përgatiteshim dhe të shkonim në mbledhje sa për të ngritur dorën “pro” në përkrahje të Hrushovit!

Shpejt e shpejt u bë një përmbledhje e materialit sovjetik 60 faqesh në vetëm 1-2 faqe, që të mund të transmetohej me radiogram nga ambasada jonë për në Tiranë. E priste Enver Hoxha, që ndiqte me

interesim të veçantë ngjarjet në Bukuresht nëpërmjet radiogrameve. Të nesërmen, kur ishim ulur në tavolinën e gjatë të mbledhjes së Bukureshtit, Hysniu më porositi të merrja një bllok e të mbaja shënim gjithçka thuhej. Unë stenografi nuk dija, por më ndihmoi përvoja që kisha fituar në universitet, kur mbaja shënim leksionet e lëndëve për të cilat nuk kishte tekste: ca fjalë shqip midis rusishtes, ca fjalë të plota e të tjerat me shkurtime, ca me shenja të veçanta, etj. Kur ndonjëherë lodhesha dhe i ndërprisja shënimet, Hysniu më binte me bërryl dhe unë vazhdoja.

Nga Tirana i erdhën Hysni Kapos me radiogram për gjithë natën idetë e fjalës, që ky duhej të mbante të nesërmen dhe vetëm në mëngjes unë e përktheva atë në rusisht. Të gjitha delegacionet u ulën rreth tryezës së gjatë në katin e dytë të pallatit mbretëror. Mbledhjen e hapi i zoti i shtëpisë, Georgiu Dezh. Ai ja dha fjalën delegacionit shqiptar, sepse ndoqi rendin alfabetik. Hysniu pyeti nëse ka mundësi të mos ndiqet rendi alfabetik, Dezhi ia dha fjalën bullgarit, duke ruajtur përsëri rendin alfabetik, që më pas u prish, sepse Hrushovi nuk duroi dot të priste radhën. Ai foli plot pasion kundër kinezëve. Ndër të tjera tha se, po të doni, jua japim Stalinin ta varrosni në sheshin Tien An Men! Pas tij u përgjigj Pen Çeni me një gjuhë edhe më të ashpër. Deri atëherë Hrushovi ndodhej në ngjitje të autoritetit të tij dhe ishte hera e parë që i kundërviheshin në mënyrë të tillë, prandaj u skuq i gjithi nga zemërimi. Mbaj mend se u bë një pushim, unë zbrita pranë sallës së madhe të kongresit, mora disa kokrra qershi dhe po ngjisja shkallët ngadalë. Kur befas, në mes të shkallëve, hapet një derë në formë perdeje, që nuk binte në sy, e cila të çonte në dhomat ku ndoshta mbreti rumun dikur sillte dashnoret ose kishte ndonjë dhomë pune. Prej andej del me vrull Hrushovi, i nxehur e i skuqur, gati sa nuk u përplas me mua. U ngjit me të shpejtë shkallëve si një derrkuc. Por u kthye befas dhe bërtiti drejt meje: “Asnjë të mos dalë gjëkundi”. Ktheva pak kokën dhe pashë Pospjellovin që kishte nxjerrë kokën te perdet e derës nga doli Hrushovi. Me sa duket, ky i kishte dhënë urdhër të shkruante përgjigjen kinezëve sipas porosive të tij.

Më egër filloi t’i sulmojë Hrushovi kinezët, të cilët përsëri u përgjigjën me të njëjtin ton. Nga vendi, si dhe të tjerët, Hysni Kapo lexoi në shqip paragrafin e parë të fjalës së tij të shkruar. Pasi e përktheva këtë paragraf prisja të lexonte Hysniu më tej, por ai më tha “vazhdo”. Vetë rrinte në këmbë dhe unë vazhdoja përkthimin e shkruar me dorë. Tashmë dihet përmbajtja e kësaj fjale, që mund të përmblidhet shkurt: Udhëheqja e partisë sonë do t’i studiojë me kujdes materialet e të dyja palëve dhe do ta thotë fjalën e vet në mbledhjen e 81 partive, që është caktuar për në nëntor në Moskë, por më parë të dyja palët le të përpiqen t’i zgjidhin mosmarrëveshjet midis tyre. Kjo natyrisht, nuk i pëlqeu Hrushovit. Ai kërkonte miratim të plotë nga të gjitha partitë e vendeve socialiste. Dhe nuk nguroi të shfaqte pakënaqësinë e tij. Në tekstin e fjalës sonë kishte një frazë që gjoja shprehte në formë figurative dashurinë e veçantë të shqiptarëve për sovjetikët: “Edhe në qoftë se në botë do të ndodhë ndonjë kataklizmë,shkruhej në tekstin tonë, arkeologët e ardhshëm do të gjejnë pranë njëri-tjetrit shqiptarët dhe rusët”. Më kujtohet se atë mëngjes, kur përktheja dhe shkruaja me të shpejtë këtë diskutim, nuk më kujtohej si thuhej në rusisht fjala “kataklizmë”, më dukej sikur ajo duhet të ishte ndryshe në këtë gjuhë, por sapo mbarova së lexuari këtë frazë, Hrushovi më ndërpreu dhe me sarkazëm tha: Lëreni atë botë kur do të jemi varrosur, ne kërkojmë të jemi bashkë dhe në unitet sa të mbetemi gjallë! Unë prita një moment mos kishte ndonjë përgjigje nga Hysniu, sepse këtij sikur i ndryshoi fytyra, por në fakt ai nuk e kuptonte rusishten, nuk më kërkoi t’ia përktheja replikën e Hrushovit dhe unë vazhdova më tej leximin.

 

Historia e rishkruar dhe mashtrimi i Thanas Nanos

Në librin “Hrushovianët”, duke i tragjedizuar gjërat, Enver Hoxha shkruan: “Shoku Hysni Kapo, në emër të Partisë dhe në bazë të direktivave të hollësishme që i dërgonim çdo ditë, shpesh dhe dy herë në ditë, sulmoi metodat komplotiste që përdorën sovjetikët, mbrojti Partinë Komuniste të Kinës dhe kundërshtoi vazhdimin e një mbledhje të tillë”. Në të vërtetë Hysni Kapo nuk e sulmoi Hrushovin, megjithëse ai një herë i përmendi emrin: “Hë, shoku Kapo, a foli Pen Çeni për bashkekzistencën paqësore?” Në të vërtetë Hysni Kapo as e përdori shprehjen “metoda komplotiste” për sovjetikët, siç thotë Enver Hoxha, as nuk guxoi të kundërshtojë vazhdimin e mbledhjes. Është e vërtetë që Hrushovi tha në fjalën e tij të dytë në mbledhjen e Bukureshtit “a doni t’ju dërgojmë ju, shoku Kapo, të merreni vesh me Maon”. Por është e sajuar përgjigja e Kapos se “unë nuk marr urdhra nga ju”. Ai vetëm përmendi se disa ditë më parë ishin mbledhur ministrat e brendshëm të vendeve socialiste dhe kishin vënë në dukje ndërhyrjet e  revizionistëve jugosllavë në këto vende. Por kjo nuk kishte fort lidhje me temën e diskutimeve në atë moment.

Enver Hoxha shkruan gjithashtu: “Andropovi, njeriu i prapaskenave dhe i intrigave (prandaj e kanë bërë edhe shef të KGB-së), ishte ndër më aktivët dhe bënte çmos që ta detyronte Partinë tonë të aderonte në komplot”. E vërteta është se Andropovi, siç e përmendëm, erdhi një natë para fillimit të mbledhjes së Bukureshtit dhe i dha Hysni Kapos materialin sovjetik prej 60 faqesh, në vend që të na e jepte 2-3 ditë përpara, kur rrinim pothuajse kot në Bukuresht. Kjo ishte vërtet një taktikë jo e ndershme e sovjetikëve. Por më vonë s’patëm ndonjë kontakt me Andropovin dhe nuk di që ai “të ketë bërë çmos që ta detyronte partinë tonë të aderonte në komplot”!

Nga të gjitha vendet socialiste të Europës Lindore kishin ardhur në Bukuresht sekretarët e parë. Është e vërtetë se në pushimin tjetër na u afrua Georgiu Dezh dhe na u lut të lajmëronim të vinte urgjent në mbledhje shoku Enver. Ne ju japim dhe avionin tonë, shtoi ai. Natyrisht, ai vinte me porosi të Hrushovit, që ndoshta dyshonte se Hysniu fliste me kokë të tij, por nuk erdhi të na e thoshte këtë vetë, siç shkruan Enver Hoxha në librin e tij “Hrushovianët”. Hysniu u përgjigj se shoku Enver nuk vjen, partia jonë do ta thotë fjalën e saj në mbledhjen e nëntorit në Moskë. Enveri ndiqte ngjarjet dhe i dërgonte radiograme Hysniut.

Ditën e fundit të mbledhjes, të premten, delegacioni kinez donte ta merrte përsëri fjalën për të replikuar ndaj disa akuzave që iu bënë. Kur nuk ju dha fjala, Pen Çeni tha se do ja jepnin çdo delegacioni një kopje të diskutimit të tyre. Erdhi njëri nga kinezët edhe te ne, kur ishim jashtë, në këmbë, të katër ne shqiptarët, dhe i dha Hysniut në dorë kopjen e materialit të delegacionit kinez. “Na, Frederik, mbaje këtë dokument të rëndësishëm në çantë bashkë me materialet e tjera”, më tha Hysniu. Unë zgjata dorën ta marr, por më doli përpara Thanasi: Po e mbaj unë, shoku Hysni, se është material i rëndësishëm.

Të nesërmen, e shtunë, u kthyem në Tiranë aty nga dreka. Sapo zbritëm, Hysniu më tha: Ti je beqar, nuk ke obligime familjare, shko lër valixhen në shtëpi dhe kthehu në zyrë të zbardhësh shënimet që ke marrë, sepse shokët e Byrosë duan të dinë sa më parë me hollësi për mbledhjen.

Më caktuan daktilografiste Zoica Kroin, një grua e urtë, punëtore dhe e sjellshme. Unë shihja shënimet dhe i diktoja. Punova me të deri vonë në darkë, pastaj erdhi një daktilografiste tjetër dhe gjithë natën zbardha mbi 100 faqe të daktilografuara. Nga ora 3 e mëngjesit daktilografistja më tha se kisha dremitur dhjetë minuta. Çdo 2-3 orë vinte vetë Hysniu ose dërgonte njeri për të marrë faqet e daktilografuara.

Të dielën, rreth orës 8 të mëngjesit, kur po përfundoja zbardhjen e shënimeve të mia, Hysniu erdhi me disa shtojca të daktilografuara që i qepi në faqet ku flitej për gjoja diskutimet e tij në mbledhjen e

Bukureshtit. I lodhur, siç isha, i vështrova ato shtojca, ku shkruhej se Hrushovi i tha Hysniut ashtu e ai ju përgjigj kështu, por s’bëra zë, tunda kokën në shenjë pohimi, firmosa poshtë materialin si procesverbal të mbledhjes së Bukureshtit dhe u nisa në shtëpi për të fjetur.

Të hënën vajta në zyrë. Më thërret Thanas Nano dhe më kërkon kopjen e diskutimit që nuk e folën dot kinezët dhe na e dorëzuan ditën e fundit në Bukuresht, e kërkonte Hysniu. Po atë dokument e morët ju, shoku Thanas, ishim të gjithë aty, kur e morët, iu përgjigja menjëherë. Ai u mendua ca i ngrysur e më tha: “Mirë, mirë, shko, por herë të tjera të jesh më vigjilent”. U nisa të dal nga zyra e tij, por kur i isha afruar derës, seç më hipi në kokë dhe iu ktheva: “Vigjilencën tregojani vetes tuaj, mos duhet të takoj shokun Hysni e ta sqarojmë?!” “Jo, nuk është nevoja”,më tha me ton më të butë, megjithëse unë i kisha folur me inat. Bëra gabim që nuk e vazhdova më gjatë këtë çështje. Thanasi mund t’i ketë thënë se e humba unë, por mua nuk ma përmendi më njeri tjetër çështjen e dokumentit. Ai me siguri vetëm dyshonte se mund ta gjente te unë dokumentin, ndryshe nuk do ta linte me kaq. Por mënyra sugjestionuese, si ma tha nuk ishte korrekte.

 

Përgatiti për botim Xhevdet Shehu.